De historische roman en de kunstenaarsroman

De zes Rembrandt-biopics die in dit onderzoek centraal staan en in het volgende hoofdstuk besproken worden, kunnen in een lange traditie geplaatst worden. De verbeelding van een historisch persoon in fictionele media vindt haar oorsprong in de negentiende-eeuwse historische roman. We hebben reeds in het vorige hoofdstuk kunnen lezen dat tijdens de Romantiek kunstcritici interesse kregen in het persoonlijke leven van kunstenaars. Dit zien we ook terug een sub-genre van de historische roman: de kunstenaarsroman, waarin de (al dan niet bestaande) kunstenaar centraal staat.

Zowel de historische roman, als de kunstenaarsroman vinden hun oorsprong in de negentiende eeuw. Het is Sir Walter Scotts Waverley, or, ’T is Sixty Years Since uit 1814, die gezien wordt als de eerste echte historische roman.116 Sir Walter Scott stelde dat het de taak van

de geschiedschrijving was om feiten te verzamelen, en het de vrijheid van de romancier was om de feiten door middel van verbeeldingskracht aan te vullen en te verlevendigen. De

romanschrijver kan zich volgens Scott onderscheiden van de geschiedschrijving door een toegankelijke en aantrekkelijke ingang te bieden tot het verleden.117 _{De historische roman is}

zodoende grotendeels opgebouwd uit herkenbare ontleningen aan de geschiedschrijving, waarbij de historische feiten in een nieuwe, fictionele context worden geplaatst.118 _{Vanaf het}

moment van publicatie bood Walter Scotts roman het standaardmodel voor historische romans. Kortgezegd is dit “de inbedding van een personage in een zorgvuldig uitgesponnen netwerk van materiële leefomstandigheden, waarbij de roman wordt ingericht naar het totaalbeeld van een samenleving in een specifieke fase van haar sociaalhistorische ontwikkeling.”119 _{Hoewel de}

sociaalhistorische context in de historische roman over het algemeen op feiten is gebaseerd, is het hoofdpersonage niet altijd een bestaand historisch persoon. Ook kunnen de

115 _{Bingham, Whose Lives Are They Anyway, 378}

116 _{Voor meer informatie over het oeuvre van Walter Scott en zijn invloed op de historische roman,}

verwijs ik naar Rigney, The afterlives of Walter Scott, (Oxford 2012)

117 _{Wesseling, ‘Ten geleide’ in: Blok, Steen en Wesseling (eds.), De historische roman (Utrecht 1988) 12} 118 _{Heirbrant, Componenten en compositie van de historische roman (Leuven 1995) 249}

119 _{Wesseling, ‘Geschiedenis als bodemloze bron; de postmodernistische variant op de historische roman’,}

34 levensgebeurtenissen van het (al dan niet bestaande) hoofdpersonage verzonnen zijn. 120

Halverwege de negentiende eeuw onderging de historische roman een aantal veranderingen, waarbij men vooral meer interesse kreeg in de mens als individu, in plaats van als onderdeel van de samenleving.121 _{Zo werden grotere sociale problemen of ontwikkelingen als hoofdthema}

vervangen door persoonlijke belangen van individuele personages.122

Dit zien we ook terug in de kunstenaarsroman, die destijds een van de meest populaire sub-genres van de historische roman werd.123 _{Het hoofdpersonage in de kunstenaarsroman is}

vanzelfsprekend een kunstenaar, hoewel die ook in dit geval niet altijd een bestaand historisch persoon is. Zo zijn de hoofdpersonages in bijvoorbeeld Honoré de Balzacs Le Chef d’Oeuvre

Inconnu uit 1837 en Emile Zola’s L’Oeuvre uit 1886 beide fictief.124 _{Volgens historicus en}

schrijver Irving Stone is het soms tevens moeilijk vast te stellen in hoeverre een boek over een kunstenaar een biografie is, of een fictioneel relaas van het leven van een (niet bestaande) kunstenaar. Volgens Stone kunnen we een roman van een biografie onderscheiden door de incorporatie van conversaties tussen de kunstenaar en een tweede persoon. Wat vrijwel alle kunstenaarsromans gemeen hebben, is dat de kunstenaar gepresenteerd en gevierd wordt als een uniek persoon, anders dan de gewone man. Hij is geniaal, excentriek, onbegrepen en

rebelleert tegen de bourgeoisie.125 _{Deze visie op de kunstenaar staat volledig gelijk aan hoe men}

in de vakliteratuur tijdens de Romantiek over kunstenaars als Rembrandt schreef.126 _Volgens

filosoof en socioloog Herbert Marcus wordt de kern van de kunstenaarsroman bovendien gevormd door de strijd van de kunstenaar om zijn vervreemding van de maatschappij te overwinnen, of om een andere oplossing te vinden om persoonlijk harmonie te bereiken.127 _Het

is deze strijd van de kunstenaar die ook centraal staat in Tornius’ roman over het leven van Rembrandt, Zwischen Hell und Dunkel: ein Rembrandt-roman uit 1934.128 _Deze

kunstenaarsroman over Rembrandt zou bijna tien jaar na publicatie de inspiratiebron worden voor de derde Rembrandt-biopic uit 1942. De invloed van roman op film zien we echter niet

120 _{Heirbrant, Componenten en compositie, 43-45. Voor meer informatie over de conventies en vorm van de}

historische roman verwijs ik naar Heirbrant, Componenten en compositie (1995), alsmede naar Blok, Steen en Wesseling (eds.), De historische roman (1988).

121 _{Müllenbrock, ‘The nineteenth-century historical novel in England and the demands of realism: an}

attempt at evaluating the major phases of development’, in: Blok, Steen en Wesseling (eds.), De historische

roman, 125, 129. Voor meer informatie over de historische roman en zijn ontwikkelingen in de

negentiende eeuw, verwijs ik naar Rodensky (ed.), The Oxford Handbook of the Victorian Novel (Oxford 2013).

122 _{Carlisle, ‘Novels of the 1860s’ in: Rodensky (ed.), The Oxford Handbook of the Victorian Novel, 340} 123 _{Hesling, ‘Artist Legends’, 76}

124 _{Men vermoedde wel dat de schilder in het boek van Zola gebaseerd was op Paul Cézanne, aangezien}

Zola en Cézanne jeugdvrienden waren. Zie: Walker, Art and Artists on Screen, 15

125 _{Walker, Art and Artists on Screen, 15-17} 126 _{Zie hoofdstuk 2.2}

127 _{Walker, Art and Artists on Screen, 16}

128 _{Zeydel, ‘A survey of German Literature during 1934’, The Modern Language Journal, vol. 19, nr. 8,}

35 alleen in dit specifieke geval terug. Het bestaan van de kunstenaarsroman heeft sinds het begin van de twintigste eeuw een grote invloed gehad op het romantische beeld van de kunstenaar in films.129 _{De strijd van de ‘outsider’ en het kunstenaarsleven worden immers zeer geschikt geacht}

als onderwerp voor dit medium van massaconsumptie en entertainment.130