Controle in gelijkwaardige samenwerkingsrelaties

In deze paragraaf wordt een ander type relatie besproken, gekenmerkt door gelijkwaardigheid, hetgeen leidt tot een geheel andere vorm van con-trole op elkaar. Deze gelijkwaardigheid is de basis waarop (het voortbe-staan van) de samenwerking berust. Wederzijds economisch belang is een voorbeeld van samenwerking op basis van gelijkwaardigheid.

Ook in dit type relaties doen zich vertrouwensproblemen voor, bijvoor-beeld omdat de partners elkaar niet of nauwelijks kennen of omdat de aard van de transacties vele risico’s met zich meebrengt voor de betrok-ken partijen. Veel van onze casuïstiek bevat dit soort problemen. Eén van de kenmerken van transitcriminaliteit is immers dat grote geografische afstanden moeten worden afgelegd, douanecontroles moeten worden omzeild en culturele verschillen moeten worden overwonnen. Het is dus

WODC_252_13.indd Sec5:64

heel moeilijk om op voorhand vertrouwen te hebben in het gedrag van verre partners en de goede afloop van het samenwerkingsproject. Uiter-aard geldt dit mutatis mutandis ook voor de potentiële handelspartners aan de andere kant van de oceaan. Zelfs de grote Colombiaanse cocaïne-producenten en handelaren waren afhankelijk van onbekende importeurs om naar West-Europa te kunnen exporteren. Eigen ervaringen en verhalen van anderen (reputaties) kunnen een deel van de onzekerheden wegne-men (zie paragraaf 2.3), maar er zal een vertrouwensprobleem blijven. Ook hier kan controle compensatie bieden voor ontbrekend vertrouwen. Maar de wijze waarop controle wordt uitgeoefend is heel anders dan bij de asymmetrische relatie. Het kenmerkende van deze controle is dat ervoor wordt gezorgd dat de ander een groot belang heeft bij het slagen van de transactie; en omgekeerd, dat het opzeggen van de samenwerking of het niet uitvoeren van de transactie een onaantrekkelijke optie is.

Eerlijk delen

De meest voor de hand liggende vorm van controle berust simpelweg op het principe van ‘eerlijk delen’. Wanneer beide partijen evenveel ver-dienen aan de transactie, is er voor beiden evenveel belang om samen te werken en om deze samenwerking te continueren. Anders gezegd, de samenwerking wordt niet belast door animositeit of jaloezie als gevolg van als onrechtvaardig ervaren afspraken. Als iemand zich daarentegen uitgebuit, slecht betaald of ondergewaardeerd voelt, bestaat de kans dat hij een andere partner zoekt of zelfs uit rancune naar de politie loopt (ver-gelijk ook Zaitch, 2002a: 277). Anders dan in het normale zakelijke verkeer zullen de partners er niet op uit zijn de meest scherpe voorwaarden en prijzen te bedingen. Zij willen geen maximale winst maar wel zekerheid over het gedrag van de ander. De winstmarges van illegale transacties bie-den wat dit betreft voldoende ruimte om dit niet-economische handelen mogelijk te maken.

Bij financiële transacties is het heel gemakkelijk om het principe van ‘eerlijk delen’ in praktijk te brengen. In paragraaf 2.2 werd ingegaan op de gemakkelijke manier waarop een ondergrondse bankier contact legt met een Engelse partner om een groot geldbedrag in Britse ponden te wisselen in euro’s (casus 95). Hij spreekt met zijn Engelse kompaan af dat ze beiden 1% krijgen van het bedrag dat gewisseld en afgeleverd moet worden. Het feit dat beiden evenveel verdienen is van groot belang. Hoe zou het zijn gegaan als de Nederlandse bankier had voorgesteld om een ongelijke verdeelsleutel te hanteren: 0,5% voor de Engelsman en 1,5% voor hem zelf? Dat zou aanleiding hebben kunnen geven tot verdere onder-handelingen of de andere partij zou zich wellicht stiekem aan de afspraak hebben onttrokken. De gelijke verdeling is synoniem met eerlijk delen, en schept daarmee direct een goede verstandhouding. Beide partijen geven daarmee aan elkaars inbreng te respecteren, althans op basis van gelijk-waardigheid te willen samenwerken.

WODC_252_13.indd Sec5:65

Onderpand

‘Eerlijk delen’ is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Wat is de wisselkoers bij het ruilen van heroïne en cocaïne? Hoeveel procent van de opbrengst is voor de financier van een cocaïnetransport uit Colombia, die alleen zijn geld op het spel zet? Wanneer moet de financier betalen: bij bestelling of aflevering? Wie draait op voor de kosten als een partij onderweg verloren gaat? Eerlijk delen van opbrengsten en risico’s is soms onmogelijk of kan lang niet altijd soulaas bieden. Om met behoud van gelijkwaardigheid toch zeker(der) van elkaar te kunnen zijn, worden door daders ook andere methodieken gebruikt.

Een voorbeeld hiervan is het geven van een onderpand. Raub en Weesie (2000) wijzen erop dat vertrouwensproblemen in de samenwerking tussen mensen kunnen worden verminderd indien één of beide actoren de ander vrijwillig een onderpand aanbiedt. Een onderpand vermindert immers de kans dat de verstrekker van het onderpand opportunistisch handelt, omdat hij dan veel te verliezen heeft. Omgekeerd levert het de ontvanger van het onderpand winst op, dat wil zeggen dat zijn risico’s beperkter zijn geworden bij het aangaan van een samenwerkingsrelatie. In het normale economische leven fungeren goederen als onderpand. Bij het afsluiten van transacties in de illegaliteit treffen wij personen aan die in onderpand worden gegeven. Zo wordt in één van de cocaïnezaken een persoon vanuit Nederland als onderpand naar Colombia gestuurd. Hij blijft daar totdat de betalingsproblemen zijn opgelost.

Notarissen

In het normale zakenverkeer vervullen bepaalde beroepen de rol van toezichthouder op het eerlijk verloop van zakelijke transacties. Notaris-sen vervullen zo’n rol; de betrokken partijen dienen ten overstaan van de notaris transacties te sluiten. Bij ontstentenis van een beroep op de rechter is juist bij illegale transacties behoefte aan een dergelijke notaris-functie. Maar in de meeste gevallen is een dergelijke onpartijdige derde niet aanwezig, en mede hierom ontstaan er veel geschillen en conflicten rondom illegale transacties.

In één van de onderzochte zaken wordt een groot netwerk blootgelegd van smokkelaars en handelaren in hasj, XTC, sigaretten en cocaïne. In dat dynamische geheel van bedrijvige daders is A een stabiele factor. Hij zit dagelijks op vaste tijdstippen bijna letterlijk in een etalage. Tot hem wenden zich mensen die een partij van het een of ander willen kopen of verkopen. Hij legt vervolgens de contacten en de partijen ontmoeten elkaar bij hem aan tafel en maken daar de afspraken. Van de afgesloten deals ontvangt hij vervolgens een bepaald percentage (één van de onderzochte casussen).

WODC_252_13.indd Sec5:66

De aanhouding en naderhand de berechting van A is groot landelijk nieuws. Hij wordt in sommige kranten één van de grootste ‘maffiabazen’ in Nederland genoemd. De bekende hasjhandelaar Johan V. zou in ver-gelijking met A een kleine jongen zijn. Deze kwalificaties missen echter de kern van het verhaal. Het bijzondere van A is dat hij niet aan het hoofd staat van een smokkelorganisatie, maar in het middelpunt zit van een netwerk van illegale handelaren. Hij brengt mensen bij elkaar, hij is een bruggenbouwer. Maar hij is meer dan dat. Ook nadat partijen dankzij zijn bemiddeling elkaar hebben gevonden, blijven de handelspartners ten overstaan van hem zaken doen. In dit opzicht is A te vergelijken met een notaris, die (kennelijk) het eerlijke verloop van transacties waarborgt. De zakenpartners zoeken als het ware zekerheid door in zijn aanwezigheid transacties af te sluiten.

Recapitulerend kunnen we dus stellen dat de mate van symmetrie in relaties zijn weerslag heeft op de vorm waarin controle tussen daders plaatsvindt. Wanneer vertrouwen ontbreekt in een asymmetrische relatie, leidt dit gemakkelijk tot verdergaande onderwerping en controle. Voorzo-ver er beloningen in het vooruitzicht worden gesteld, weerspiegelen deze beloningen de asymmetrie van de relatie en de ongelijke verdeling van opbrengsten en risico’s. Bij meer symmetrische relaties zien we andere vormen van controle: een sterkere nadruk op ‘eerlijk delen’, het zich vrij-willig binden via het geven van onderpanden, of het inschakelen van der-den die een soort notarisfunctie vervullen.