HOOFDSTUK III OVER HET HOLOCAUST MUSEUM
7 | CONCLUSIE EN REFLECTIE
In deze scriptie ben ik op zoek gegaan naar de antwoorden op een aantal vragen over het hoe en waarom van een Holocaustmuseum in Nederland, zoals ‘Hebben we niet al genoeg over de Tweede Wereldoorlog gehoord? En is er niet al zoiets als een Holocaustmuseum in Nederland?’ Het
antwoord op beide vragen is volgens mij “nee”.
Want Nederland mag dan wel 83 oorlogsmusea tellen, die gaan over de Tweede Wereldoorlog en niet specifiek over de Holocaust. En hoewel mensen dat begrip vanwege de heftigheid graag uit de weg gaan, is het wel een van de grootste kenmerken van die oorlog: de vervolging en moord op joden. Het vermijden van dat woord is misschien precies de reden dat het zo lang geduurd heeft voor er zo’n museum in Nederland geopend werd. Maar het onderwerp is vooral gevoelig voor wie(ns familie) het heeft meegemaakt. Voor nieuwe generaties lijkt het zo lang geleden dat ze er zich niks bij kunnen voorstellen en ook nieuwkomers zijn niet altijd op de hoogte van deze vreselijke geschiedenis, van nog niet zo heel lang geleden. Nu zijn er nog mensen in Nederland die dit (bewust) hebben meegemaakt, maar het zijn er steeds minder. Steeds minder getuigen zijn nog in staat hun verhaal te doen of uit te leggen dat de huidige situatie van vluchtelingenstromen,
discriminatie en uitsluiting niet zo veel verschilt van de tijd waarin zij jong waren. Daarom is lesgeven over die verschrikkingen van belang. Want waar ga je nu als docent met je klas naar toe als je ze iets wil leren over de Holocaust, buiten de schoolboeken? Waar ga je heen als je informatie zoekt over wat er met je familie is gebeurd? Waar ga je heen als je op zoek bent naar verbindende of hoopvolle of soortgelijke verhalen? Voor zover bekend, heeft geen andere instelling dan het Joods Cultureel Kwartier zich ooit geroepen gevoeld om een Holocaustmuseum in Nederland op te richten. Er zijn wel oorlogsmusea, verzetsmusea en herdenkingsplekken, maar dat is niet hetzelfde. In de
presentatie van het Nationaal Historisch Museum (toevallig ook NHM als afkorting) was waarschijnlijk wel ruimte geweest voor de Holocaust, maar dit museum is nooit gerealiseerd. Ik denk dat het Nationaal Holocaust Museum die plek moet worden.
In het eerste deel van de scriptie heb ik gekeken hoe musea zich ontwikkeld hebben van
kennisinstituten naar de huidige vorm van ‘het nieuwe museum’, waar nieuwe functies bijhoren. Het gebouw en de indeling daarvan zijn belangrijker geworden.
In het tweede deel van de scriptie heb ik beschreven wat de ontwikkelingen zijn in het denken over en herinneren van de Holocaust en hoe het project van het JCK tot stand is gekomen. Daarbij wordt ook ingegaan op de legitimering van de locatie en de functies van het museum. Wat betreft de vraag wat er te zien moet zijn in een Holocaustmuseum heb ik de ontwikkeling van joodse musea en Holocaustmusea beschreven. Concluderend kun je zeggen dat dit twee verschillende genres zijn die vanuit verschillende intenties opereren. Het is daarom goed te kiezen voor een apart museum over de joodse geschiedenis en traditie, en een apart museum over de Holocaust, zoals het JCK gedaan heeft. Is het Holocaustmuseum een joods museum? Nee, eigenlijk niet. Net zo min als het Joods Historisch Museum een Holocaustmuseum is. Maar de joodse insteek is wel van groot belang bij alles wat er in het Holocaustmuseum gebeurt. De Hollandsche Schouwburg is de plek van waaruit verreweg de meeste Nederlandse joden op transport gesteld zijn en het herdenken daar heeft ook een duidelijk joods karakter, met gebeden en gebruiken. En dat mag ook wel; kijkend naar het publieke debat en de herdenkingen die in de jaren na de oorlog gehouden werden, was er geen ruimte voor het joodse karakter, zoals te lezen is in hoofdstuk II. De herdenkingen in de Hollandsche Schouwburg worden jaarlijks goed bezocht. Soms nog indrukwekkender dan de spreker die het heeft
meegemaakt, is de jongere spreker die het verhaal van een grootouder vertelt. Op die manier kan er herdacht blijven worden. Ook het grote aantal bezoekers van de Hollandsche Schouwburg en het Nationaal Holocaust Museum tijdens Museumnacht geven aan dat de nieuwe generatie wil blijven herdenken en leren over de gebeurtenissen.
Het NHM wordt een museum met twee hoofdfuncties: herdenken van en leren over de Holocaust. Toch wordt het geen memorial museum genoemd, een term die in Nederland ook niet gebruikt wordt.
Kijkend naar de functies die het Holocaustmuseum verwacht te zullen vervullen zoals te zien in tabel 5, komen ze aardig in de buurt van ‘het nieuwe museum’. Met name het musealiseren van
immaterieel erfgoed kan bijdragen aan de functie van ‘fungeren als collectief geheugen’. Een sterk punt in de presentatie is ook het enkel willen tonen van historisch juist materiaal: geen ‘plaatjes bij het verhaal’, maar alleen iets laten zien waarvan zeker is wat en waar het is (vooral in tijden van fake
news zeer belangrijk). Het museum wil daar een voortrekkersrol in vervullen, zo bleek al in de
publieke discussie met het NIOD.
Naast de presentatievormen, hoop ik dat ook met name goed wordt nagedacht over het
entreegebied met een goede garderobe en een café en museumshop die vanaf de straat zichtbaar zijn. Ook het straataanzicht en de verbinding tussen beide gebouwen, zijn belangrijk voor het succes van het museum. Beide gebouwen zijn lieux de mémoire en het zou mooi zijn als ze ook na de verbouwing nog de sfeer van de school en het vervallen theater zouden ademen.
Waar nu nog elke toerist het Anne Frankhuis wil bezoeken op z’n eerste dag in Amsterdam, komt daar misschien wel verandering in als het NHM eenmaal geopend is. De drukte in het Anne
Frankhuis (en veel andere toeristische plekken in de stad) zorgt er voor dat toeristen andere locaties gaan selecteren. Hierin ligt een kans voor het NHM, ook al is het misschien als tweede keuze. Hierin is wellicht het ‘ramptoerisme’ zoals beschreven in paragraaf 4.3 terug te zien. Bezoekers (uit het buitenland) komen af op de term Holocaust, omdat ze erdoor gegrepen zijn en soms ook hun steun willen betuigen of op zoek zijn naar de verhalen van hun (voor)ouders.
Dat het museum onderdeel is van het Joods Cultureel Kwartier, is volgens mij ook een sterk punt. Het kaartje geeft de bezoeker de mogelijkheid één of meerdere locaties te bezoeken die elkaar versterken maar ook los van elkaar staan. Op dit moment is de Hollandsche Schouwburg de enige locatie die zonder entreebewijs te bezoeken is, omdat het een monument is. Hoe zal dat zijn als de twee gebouwen verbonden zijn? Dat is een van de uitdagingen waar het projectteam voor staat.
Doordat het denken over de Holocaust veranderd is, kan er nu een Holocaustmuseum zijn deuren openen in Nederland. Pas nu de generatie die het heeft meegemaakt verdwijnt. Of misschien is het wel juist daarom. Hier komt één plek voor het hele verhaal van alle losse verhalen bij elkaar. Eindelijk komt er een Nationaal Holocaust Museum in Nederland.
LITERATUURLIJST
Literaire bronnen
Alexander, E.P. en M. Alexander (2008) Museums in Motion. An Introduction to the History and
Functions of Museums. Lanham, Md: AltaMira Press.
Beech, J. (2000) ‘The enigma of Holocaust sites as tourist attractions - the case of Buchenwald’ in
Managing Leisure 5:1, 29-41.
Berbers, T. en M. Krabshuis (2014) Museumcijfers 2013. Amsterdam: Stichting Museana & Museumvereniging.
Cohen, J., J. Kröger en E. G. L Schrijver (eds) (2014) Gifts from the Heart: Ceremonial Objects from
the Jewish Historical Museum, Amsterdam. Amsterdam: Joods Historisch Museum & Uitgeverij
Waanders.
Cohen Grossman, J. (2003) Jewish Museums of the World. Westport, Conn.: Hugh Lauter Levin Associates, Inc.
Cole, T. (1999) Selling the Holocaust. From Auschwitz to Schindler. How History is bought,
packaged , and sold. New York: Routlegde.
Conway, T. en D. Leighton (2011) '“Staging the past, enacting the present” Experiental marketing in the performing arts and heritage sectors' Arts Marketing: An International Journal 2:1 35-51.
Duindam, D. (2016) Signs of the Shoah. The Hollandsche Schouwburg as a Site of Memory. Amsterdam: Uitgeverij BOXPress | Proefschriftmaken.nl.
Elshout, D. (2013) 'Museumbeleid in Nederland' in: C.L. Van den Hoogen e.a. (redactie),
Cultuurbeleid. Digitaal handboek voor de kunst-en cultuursector. HCB 100. Amsterdam: Reed
Business Media.
Elshout, D. (2016) De moderne museumwereld in Nederland: sociale dynamiek in beleid, erfgoed,
markt, wetenschap en media. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.
Flim, B. (2012) Onder de klok. Georganiseerde hulp aan joodse kinderen. Leeuwarden: Gibbon Uitgeefagentschap.
Horst, A. van der, M. de Groot en E. Lagendijk (DSP-groep) (2011) Meer dan waard: De
maatschappelijke betekenis van musea. Amsterdam: Nederlandse Museumvereniging.
Huizing, T. (2016) Het nieuwe museum ‘Een gebouw voor mensen gemaakt’ Functies van
hedendaagse kunstmusea in Nederland. Een onderzoek bij EYE Filmmuseum. Ma-scriptie.
Idema, J. en R. van Herpt (2010) Beyond the Black Box and the White Cube. Hoe we onze musea en
theaters kunnen vernieuwen. Brugge: Die Keure.
Jacobs, S (2016) Stageverslag van de afdeling Sales & Evenementen – Joods Cultureel Kwartier. MA- stage. Universiteit van Amsterdam.
Jacobs, S (2014) Tijd voor een taxonomie. Een scriptie over de waarden van popmuziek. Ba-scriptie. Rijksuniversiteit van Groningen.
Koeleman, Y. (2016) Musealisering van herinnering. Holocausterfgoed in het Anne Frank Huis, het
Rijksmuseum, Kamp Westerbork en het Nationaal Holocaust Museum. Ma-scriptie. Universiteit van
Amsterdam.
Kolbar, N. (2016) 'The Memory of the Shoah in Jewish Museums. A Comparative Analysis of the Role of the Shoah in the Jewish Historical Museum Amsterdam and the Jewish Museum Berlin'. Menasseh
Ben Israel Instituut Studies, no. XI, 2016. Amsterdam.
Kotler , N en P. Kotler (2000) 'Can museums be All Things to All people?: Missions, Goals, and Marketing's Role' in Museum Management and Curatorship 18:3, 271-287.
Laarse, R. van der (2010) De oorlog als beleving. Over de musealisering en enscenering van
Holocaust-erfgoed. Amsterdam: Reinwardt Academie.
Magee, R. en A. Gilmore (2015) ‘Heritage site management: from dark tourism to transformative service experience?’ in The Service Industries Journal Vol. 35:15-16, 898-917.
Pine, J en J. Gilmore (2007) 'Museums & Authenticity' in Museum news. May/June issue.
Reijt, M. van de (2010) Zestig jaar herrie om twee minuten stilte. Hoe wij steeds meer doden gingen
herdenken. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.
Reynolds, Daniel (2016) ‘Consumers or witnesses? Holocaust tourists and the Problem of authenticity’ in Journal of Consumer Culture Vol. 16(2), 334-353.
Ruppert, Christiaan (2017) Eindelijk ‘Restitutie’ De totstandkoming van Nederlandse akkoorden over
Joodse oorlogstegoeden (1997-2000). Amsterdam: VU University Press.
Somers, E. (2014) De oorlog in het museum. Herinnering en verbeelding. Zwolle: Wbooks.
Van den Hoogen, Q. (2010) Performing Arts and the City. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
Van Maanen, H. (2009) How to study Art Worlds. Amsterdam: Amsterdam UP.
Vree, F. van en R. van der Laarse (2009) De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede
Vree, F. van, H. Berg en D. Duindam. (2013) De Hollandsche schouwburg: theater, deportatieplaats,
plek van herinnering / onder redactie van Frank van Vree, Hetty Berg en David Duindam.
Amsterdam: Amsterdam UP.
Williams, P. (2007) Memorial Museums. The Global Rush to Commemorate Atrocities. Oxford: Berg.
Mediabronnen
Berger, L. 2 oktober 2014. '65 miljoen kunstobjecten, wat moet je ermee?’, De Correspondent.
<https://decorrespondent.nl/1760/65-miljoen-kunstobjecten-wat-moet-je-ermee/
58641440-9bd89fc8>.
Catz, P. 3 augustus 2015. ‘Waarom werken Auschwitz Comité en Joods Historisch Museum niet samen?’, Het Het Parool.
Claus, S. 10 mei 2018. ‘Holocaustmonument stuit op ontevreden buurtbewoners’, Trouw.
Dallinga, M. 31 augustus 2017 ‘Onvermoeibaar zoeken naar de laatste nazi’s’, NRC.
Damen, T. En H. Pen 9 juli 2019 ‘Commissie selecteert 52 Joodse projecten voor besteding erfpachtgelden’, Het Parool.
Haijtema, A. 20 maart 2014 ‘Aantal musea over Tweede Wereldoorlog flink toegenomen’,de Volkskrant.
Houwelingen, H. van 27 oktober 2018 ‘Dit monument neemt ons denken over’, NRC.
Kreling, T. 29 september 2017 ‘Amerikaans coldcaseteam gebruikt big data om verraad familie Anne Frank te achterhalen’, de Volkskrant.
Meershoek, P. 1 februari 2017 ‘Grote kans dat Holocaustmuseum er nu komt’, Het Het Parool.
Obbink, H. 24 juni 2015 ‘De Holocaust van A tot Z’, Trouw.
Pen, H. 24 juni 2015 ‘Nieuw museum vertelt het hele verhaal van de Jodenvervolging’, Het Het
Parool.
Pen, H. 11 juli 2015 ‘Ik denk aan wat ik níet heb kunnen doen’, Het Het Parool.
Pen, H. 10 mei 2016 ‘Voor, tijdens en vooral ook na de oorlog’, Het Het Parool.
Pen, H. 14 September 2018 ‘Wat moet er gebeuren met de joodse erfpachtgelden’, Het Het Parool.
Pinedo, D. 15 juli 2019 ’Een bitterzoete omarming’, NRC.
Schrijver, E. 15 september 2017 ‘Een symbool van menselijkheid’, jonet.nl <https://jonet.nl/een- symbool-van-menselijkheid-column-emile-schrijver/>.
Stephan, C. 3 november 2018 ‘Waarom nog een namenmonument in Amsterdam’, NRC.
Swaan, A. de en Hans van Houwelingen 18 juni 2016 ‘Bedenkt eer gij herdenkt’, de Volkskrant.
Vermeij, L. 19 januari 2017 ‘Yolocaust: ‘Dansend en springend tussen de lijken’’, Metro nieuws:
<https://www.metronieuws.nl/nieuws/extra/2017/01/yolocaust-dansend-en-springend-tussen-de-
lijken>.
Versteegh, K. 24 juni 2015 ‘Een museum op de plek waar nazi’s ze hebben weggevoerd’, nrc.next.
Versteegh, K. 7 februari 2017. ‘Een op de vijf leraren geschiedenis vreest lessen over Holocaust’,
NRC.
Vriesema, I. en Kees Versteegh 15 juli 2015 ‘Het is tijd om de enkeling te herdenken’, NRC.
Internetbronnen
AEJM, ‘About us’, bezocht op 21-6-17 <http://www.aejm.org/about-us/>.
CBS.nl, ‘Musea; bezoeken, tarieven en type collectie, 1993 - 2013’, bezocht op 3-6-2017 <http://
statline.cbs.nl/statweb/publication/?dm=slnl&pa=82038ned&d1=a&d2=a&vw=t>.
Encyclo.nl, ‘Judaica’, bezocht op 23-6-17 <http://www.encyclo.nl/begrip/judaica>.
JCK.nl, ‘Drie eeuwen geschiedenis joden in Nederland 1600-1900’, bezocht op 29-9-2017 <https://
jck.nl/nl/tentoonstelling/drie-eeuwen-geschiedenis-joden-nederland-1600-1900>.
JCK.nl, ‘Het Joods Historisch Museum’, bezocht op 29-9-2017 <https://jck.nl/nl/longread/het-joods-
historisch-museum>.
Maror, ‘Waar Maror voor staat’, bezocht op 20-12-2018 <https://www.maror.nl/waar-maror-voor-
staat>.
NS, ’NS wordt partner van het Nationaal Holocaust Museum’, bezocht op 10-6-2019 <https://
nieuws.ns.nl/ns-wordt-partner-van-het-nationaal-Holocaust-museum/>.
Rijksoverheid, ‘Kabinet steunt Nationale Holocaust Museum en Namenmonument’, bezocht op
11-1-2019 < https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2017/01/27/kabinet-steunt-nationale- Holocaust-museum-en-namenmonument>.
Sjoel Elburg, ‘Moto van Sjoel Elburg’, bezocht op 29-9-2017 <http://sjoelelburg.nl/motto-van-sjoel-
elburg/>.
USHMM, ‘About the Museum’, bezocht op 29-9-2017 < https://www.ushmm.org/information/about-
the-museum>.
Verzetsmuseum, ‘World War Two Today’, bezocht op 29-9-2017 < https://www.verzetsmuseum.org/
museum/nl/exposities/voorbij/world-war-two-today>.
Wikipedia.nl, ‘Holocaust’,bezocht op 2-9-2017 <https://nl.wikipedia.org/wiki/Holocaust>.
Wikipedia.nl, ‘In situ’, bezocht op 23-6-2017 <https://nl.wikipedia.org/wiki/In_situ>.
Yad Vashem, 'The Fate of the Jews Across Europe’, bezocht op 29-9-2017 <https://
www.yadvashem.org/Holocaust/about/fate-of-jews.html>.
Yad Vashem, ‘About the Righteous’, bezocht op 29-9-2017 <https://www.yadvashem.org/righteous/ about-the-righteous.html>.
Overige bronnen
BIJLAGE 1 - Het Joods Cultureel Kwartier