4. Bewaken van de orde
4.3 Het concept van klokkenluiden
Om te begrijpen of de handelingen van Snowden gerechtvaardigd waren, moet er nader gekeken worden naar de mogelijkheden om klokkenluiden te rechtvaardigen. Hiervoor moet eerst het concept van klokkenluiden gedefinieerd worden. Er zijn vier verschillende
handelingen die onder klokkenluiden vallen. Ten eerste zijn het handelingen die problemen openbaren omtrent de veiligheid van een product. Ten tweede wanneer een individu de aandacht van het publiek tracht te richten op problemen van nalatigheid, misbruik of gevaren die publieke belangen schaden.
Klokkenluiders zijn vaak werkzaam binnen de organisatie waar het probleem
voorkomt, en gebruiken hun expertise en kennis om de problemen te openbaren. Ten derde wanneer een werknemer, zonder ondersteuning of toestemming van zijn meerdere,
zelfstandig zijn zorgen bekendmaakt aan individuen buiten de organisatie. Ten vierde wanneer een werknemer de opdracht heeft gekregen om een handeling uit te voeren of kennis heeft verkregen dat het instituut zich bezig houdt met de volgende zaken: (a)
Handelingen die mogelijkerwijs onnodige schade verrichten aan derden. (b) Handelingen die mensenrechten schenden. (c) Handelingen die tegenstrijdig zijn aan het doel van het
207
Kumar (2009:154)instituut. De klokkenluider maakt vervolgens deze informatie openbaar.209 Niet alle elementen van deze definitie zijn bij de situatie van Snowden relevant. De eerste beschrijving betreft klokkenluiden vanuit een bedrijf.
Er zijn belangrijke verschillen te vinden tussen klokkenluiden vanuit de overheid en vanuit een bedrijf. Zakelijke klokkenluiders hoeven niet altijd de wet te breken om hun boodschap over te brengen. Hier zijn vaak adequate kanalen voor opgezet om
overtredingen te melden. Overheids-klokkenluiders hebben deze kanalen niet, en overtreden de wet wanneer geheime informatie openbaar wordt gemaakt. Daarnaast melden zakelijke klokkenluiders zich bij de overheid. Overheids-klokkenluiders maken hun informatie
openbaar aan burgers.210
Klokkenluiders maken informatie openbaar met betrekking tot overtredingen of misbruik. Als ze in het belang van het volk een debat willen uitlokken, moeten ze aanwijzen wie voor de overtredingen verantwoordelijk zijn. Klokkenluiden gaat in dat opzicht over het toeschrijven van verantwoordelijkheid van de individuen die medeplichtig zijn, maar ook aan de individuen die veranderingen kunnen doorvoeren.211
De verantwoordelijkheid van klokkenluiders hebben daarom twee dimensies. Aan de ene kant is het descriptief, omdat het beschrijft wie de overtredingen begaan. Aan de andere kant is het normatief, omdat het aangeeft wie de problemen moeten aanpakken.212
Het is zeker niet in alle gevallen wenselijk dat een individu ervoor kiest om geheime informatie openbaar te maken. Hier kunnen namelijk negatieve gevolgen uit voortkomen waardoor het idee van klokkenluiden tegen het publieke belang ingaat. Er zijn vier mogelijke problemen voor klokkenluiden. 1. Er vindt een breuk van morele plichten plaats.
Werknemers binnen een organisatie moeten zich houden aan afspraken die bij
indiensttreding gemaakt worden. Deze worden in een contract of een eed verankerd. 2. Klokkenluiders worden verweten van ontrouw naar de overheid.
3. Er sprake van schade voor individuen, de staat of nationale veiligheid. 4. Er is sprake van een ondermijning van de morele plicht om de toewijzing van macht van de staat te
respecteren.213 Deze gevaren worden ook als kritiek naar de handelingen van Snowden aangedragen. Daarom ga ik hieronder in meer detail de problemen in combinatie met mogelijke weerleggingen vanuit zijn situatie bespreken.
1. Werknemers bij de overheid leggen vaak een eed af voor geheimhouding. Hierdoor krijgen ze een morele plicht om informatie geheim te houden. Snowden heeft zelf nooit een dergelijke eed afgelegd. Wel heeft hij een eed afgelegd om de grondwet van de
209 Elliston (1982:167) 210 Delmas (2014:81-2) 211 Kumar (2013:130) 212 Elliston (1982:169) 213 Delmas (2014:84) 58
Verenigde Staten te bewaken.214 Zelfs in het geval dat Snowden wel gezworen had tot geheimhouding, dan zijn er echter gevallen waarin hij hiervan mag afwijken. Brownlee stelt dat als een dergelijke vrijwillige belofte is afgelegd, kunnen er goede redenen zijn om deze te breken. De morele verantwoordelijkheden die de formele positie ondersteunen en legitimeren kunnen afwijken van de oorspronkelijke formele verwachtingen. Dan ontstaat er een morele plicht om van deze formele verwachtingen af te wijken, en persoonlijke morele verantwoordelijkheden hierboven te verkiezen.215
Er kan gezegd worden dat bepaalde zaken te gevaarlijk zijn om openbaar te maken. De openbaring van diepe geheimen kunnen de veiligheid van de staat schaden. Toch betekend dit niet dat daardoor openbaring volledig uitgesloten moet worden. De mogelijkheid bestaat dat de voordelen van het openbaren van misbruik en illegale handelingen groter zijn dan de nadelen van het openbaren van belangrijke geheimen.216
Instituties zullen altijd proberen om zoveel verantwoordelijkheden van formele functies vast te stellen. Brownlee geeft aan dat deze taak onmogelijk is omdat ze te maken hebben met een conceptuele en evaluatieve kloof tussen formele regels en de morele verantwoordelijkheden van de morele rollen die individuen vervullen.217
Niet alleen wordt Snowden aangeklaagd voor spionage, maar hij wordt door sommige mensen als landverrader gezien. Snowden stelt dat echter dat hij onterecht op deze manier wordt gezien: “being a patriot doesn't mean prioritizing service to government above all else. Being a patriot means knowing when to protect your country, knowing when to protect your constitution knowing when to protect, your countrymen, from the violations of, and encroachments of adversaries. And those adversaries don't have to be foreign
countries, they can be bad policies, they can be officials who, you know, need a little bit more accountability.” 218 Ook heeft hij gezegd dat hij geen interesse had in het verkopen van geheime informatie, of om samen te werken met andere overheden in ruil voor veiligheid.219
2. Het tweede gevaar betreft de kwestie van loyaliteit. Critici kunnen stellen dat hij niet loyaal is naar de staat, omdat hij wetten heeft overtreden. Maar deze interpretatie bekijkt loyaliteit als een vorm van respect voor de staat en nakoming van haar rechtssysteem.220 Deze stelling gaat er echter van uit er geen goede rechtvaardigingen kunnen zijn om bepaalde wetten te overtreden. Als een klokkenluider informatie openbaart die kwade bedoelingen of wanbeleid aantoont, dan schendt hij daarmee niet per se het vertrouwen van 214 Soghoian, C., Wizner, B. (2014) A virtual conversation with Edward Snowden
215 Brownlee (2012:87)
216 Cole (2014)
217 Brownlee (2012:87)
218 Williams, B. (2014) Inside the mind of Edward Snowden
219 Statement van Edward Snowden op het Sheremetyevo vliegveld in Moskou (2013)
zijn werkgever. Omdat hij informatie toont dat van publiek belang is, dient hij daarmee een belang dat belangrijker is dat die van loyaliteit.221 Patriotisme hoeft niet in te betekenen dat een individu zich altijd aan de wet moet houden. Zeker wanneer het publieke belang gediend wordt, kan het in sommige gevallen noodzakelijk zijn om een wet te overtreden. Nathanson stelt echter dat we patriotisme moeten scheiden van de rechtvaardigheid van de
handelingen van een dissident. Of die persoon een patriot is kunnen we beoordelen door de motieven van een individu te analyseren. We kunnen de rechtvaardigheid van zijn
handelingen onder andere bepalen door te kijken naar de gevolgen die hieruit zijn
voortgekomen. De loyaliteit kan misschien in twijfel getrokken worden, maar het zal geen antwoord op de vraag geven of de handelingen van Snowden gerechtvaardigd waren. Dat zijn twee verschillende vragen.222
3. In elk geval is het belangrijk om te kijken in welk opzicht de onthullingen van Snowden schadelijk zijn geweest. Directe schade aan de systemen lijkt onwaarschijnlijk. Snowden stelt hij in ieder geval niet de Verenigde Staten wilde schaden. Zijn functie gaf hem de mogelijkheid om systemen van de NSA uit te schakelen.223 Tot op heden is er geen reactie uit de overheid gekomen dat Snowden dergelijke schade heeft veroorzaakt. De schade van de onthullingen zelf daarentegen zijn moeilijker vast te stellen. De
geheimhouder is in zekere zin het best in staat om te bepalen wat de schade van de onthullingen zijn. Aan de andere kant heeft ze ook het meest te winnen door geheimen verborgen te houden. De Amerikaanse overheid heeft echter geen duidelijkheid in de zaak geboden. Een rapport dat de schade beschrijft is grotendeels geheim gehouden. Werkelijke aanwijzingen voor schade worden geheim gehouden om de nationale veiligheid te
beschermen. Wat het publiek wel te horen krijgt, is dat de schade hoogstwaarschijnlijk ernstig is.224
Zoals in hoofdstuk twee te lezen is, zijn er belangrijke redenen om informatie geheim te houden. Daarbij heb ik ook laten zien dat er een grote kans voor misbruik bestaat.
Snowden heeft in ieder geval aangetoond dat het toezicht op de inlichtingendiensten ontoereikend zijn. De documenten die Snowden heeft onthuld laten juist de inconsistenties zien van de uitspraken van de inlichtingendiensten en de werkelijke praktijk. De wijze waarop de wetten en het toezicht omzeilt werden spreekt niet in het voordeel van de
geloofwaardigheid van de overheid. Om de mogelijke schade te beperken heeft Snowden de documenten aan de media overgedragen. Hij wilde in ieder geval niet zelf de keuze maken om te bepalen welke informatie gepubliceerd werd.225 Zolang de overheid geen bewijs toont
221 Elliston (1982:26)
222 Nathanson (2013), Letter to the Editor
223 Williams, B. (2014) Inside the mind of Edward Snowden
224 Leopold (2014). Pentagon report: scope of intelligence compromised by Snowden 'staggering'
225 Williams, B. (2014) Inside the mind of Edward Snowden
dat Snowden individuen in gevaar heeft gebracht, is er geen a priori reden om er van uit te gaan dat hij dat wel heeft gedaan.226
De onthullingen hebben wellicht schade verricht aan het vertrouwen in het
democratische systeem van de Verenigde Staten en die van geallieerden. Het is echter nog maar de vraag of dit vertrouwen ten aller tijden moet zijn. Volgens Delmas kunnen burgers misschien wel een prima facie verplichting hebben om onbetrouwbare overheden te
ondermijnen. Het is namelijk niet wenselijk om een incompetente, corrupte of kwaadwillige overheid te vertrouwen.227
4. Het laatste probleem van klokkenluiden betreft de ondermijning van de morele plicht om de toewijzing van macht van de staat te respecteren. Staten hebben een bepaalde noodzaak voor een monopolie op het toepassen van geweld. Er is een configuratie nodig om burgers te beschermen. Om deze missie te vervullen, hebben burgers een plicht om deze toewijzing van macht te respecteren.228 Klokkenluiders kunnen deze machtsconfiguratie verstoren door geheime informatie te openbaren. Dit kan in strijd zijn met de wil van het volk. Het ondermijnt daarmee de democratische soevereiniteit. Ook ontneemt de klokkenluider de macht van de staat om te bepalen welke informatie wel of niet geheim moet blijven. Hierdoor ondermijnt ze het geïnstitutionaliseerde systeem van controle dat bedoeld is om misbruik te voorkomen.229 De verschillende kritieken van klokkenluiden werden in de media ook met Snowden in verband gebracht. De eerste drie sluiten niet uit dat klokkenluiden te
rechtvaardigen is. Het probleem van toe-eigenen van macht zal ik hieronder in meer detail behandelen.