TUNNELS
EINDHOVENAREN
STADSCENTRUM
VIELEN
VERLOREN
PHILIPS
AANVAL
ALLURE
SEPTEMBERPLEIN
EMMASINGEL
HOOGSPOOR
ONTWERP
AANLEG OPDRACHT DEEL RELIËFin Nederland. De eerste luchtaanval vond plaats op 6 december 1942 en werd uitgevoerd door de Britse luchtmacht. Het bombardement was in hoofdzaak gericht op de radio buizenfabrieken van Philips aan de Emmasingel en op Strijp-S.
De aanval kwam niet onverwacht. In de loop van 1942 waarschuwde de Neder landse regering vanuit Londen dat bombardementen te verwachten waren op bedrijven die een belangrijk aandeel had den in de Duitse oorlogsinspanning. Bij Philips ging het daarbij in de eerste plaats om radiolampen, die het bedrijf aan de Dui tsers moest leveren. De lampen werden gebruikt in de belangrijke verbindings- en radarapparatuur. In Londen was men hier-van goed op de hoogte. Vanaf het voorjaar van 1942 werd dan ook een aanval voor-bereid. De Britten handelden hierbij zo zorg vuldig mogelijk. Onder meer mochten aanvallen slechts plaatsvinden bij goed zicht en werden ervaren bemanningen ingezet.
Begin november 1942 kreeg een een-heid bommenwerpers de opdracht te gaan oefenen om de Philipsfabrieken overdag en laagvliegend aan te vallen. Zo kon nauw-keuriger worden gebombardeerd. De keus voor zondag 6 december werd bepaald door het feit dat op die dag vrijwel niemand werkte.
Het bombardement veranderde het centrum van Eindhoven in een inferno. Door de gevolgde aanvalsmethode kwam weliswaar ongeveer 80% van de bommen in het doelgebied terecht, maar de 20% afzwaaiers zaaiden dood en vernieling in de stad. De aanval bij daglicht had tot gevolg dat er veel treffers waren door lucht -afweer; 14 van de 93 deelnemende vliegtui-gen keerden niet terug op hun basis.
Bij Philips was de schade aanzienlijk. Ongeveer 20% van de gebouwen werd verwoest. Vrijwel alle fabrieken waren beschadigd. Daarnaast liepen het sta-tion, het Binnenziekenhuis en de Sint-Catharina kerk ernstige schade op. Ook ongeveer 200 woon huizen gingen verloren. Onder de burgerbevolking vielen 129 doden en honderden gewonden. Ook zeven Duitse militairen verloren het leven.
NOG TWEE LUCHTAANVALLEN
Later in de oorlog vonden nog twee grote bombardementen op Eindhoven plaats.
Op 30 maart 1943 vielen negen lichte bommenwerpers opnieuw de radiobuizen-fabriek aan de Emmasingel aan. De schade was nu veel geringer. In en rondom de fabrie ken vielen toch nog 23 doden.
Op 19 september, een dag na de be-vrij ding, bombardeerde de Duitse lucht-macht de stad. Eindhoven lag op de weg naar Arnhem, de eindbestemming van de Operatie Market Garden. Voorkomen dat de geallieerden die stad bereikten werd het belangrijkste Duitse doel. In het bevrijdde Eindhoven bevond zich op 19 september een grote geallieerde troepenmacht. Die uit te schakelen was de opzet van het Duitse bombardement met 75 vliegtuigen dat op die avond plaatsvond.
Militairen noch Eindhovenaren hadden hierop gerekend. Van luchtalarm of -afweer was geen sprake. De Duitse vliegtuigen konden ongehinderd hun bommen af-werpen op het centrum en de stadsdelen Stratum en Woensel. Getroffen werden onder meer militaire vrachtauto’s met benzine en munitie, die ontploften waarbij branden ontstonden. 227 Eindhovenaren verloren het leven en er waren 800 ge-wonden. Ongeveer 225 huizen werden verwoest, 1100 zwaar beschadigd.
EINDELIJK HOOGSPOOR EN TUNNELS
Direct na het Britse bombardement van december 1942 werd een begin gemaakt met plannen om de schade te herstellen. De Leidse architect J.A. van der Laan, die in Eindhoven goed bekend was vanwege zijn ontwerp voor een nieuw stadhuis, kreeg de opdracht. In zijn Wederopbouw-plan stonden twee zaken centraal. In de eerste plaats het scheppen van een stads-centrum van allure dat paste bij de zeer snel groeiende stad. Daarnaast ging het om de aanleg van een hoogspoor, dat de overlast van de door de stad lopende spoorlijn ongedaan moest maken.
In 1946 werd het Wederopbouwplan door de gemeenteraad aanvaard. De ‘noodlottige bombardementen’ boden de kans om Eindhoven een grootstedelijk en
Afb. p. 155 Het door bom-bardementen geteisterd cen trum gaf een impuls aan de aanleg van het al langer gewenste hoog-spoor. Maar daarvoor moest wel nog heel wat meer wijken. Een deel van Woensel werd opgeofferd. De zandbaan voor het spoor ligt hier al klaar, maar het wegverkeer moet in 1952 nog ge woon wachten voor het bestaand spoor, bij de be-ruchte Woenselse overweg (op de voorgrond). Pas eind 1953 konden de hoogspoorfeesten gehouden worden.
>> PERIODE 1920-1970: DE 'COMPANY TOWN' >> ICOON EEN NIEUW STATION, 1956
aantrekkelijk aanzien te geven, schreef het Eindhovens Dagblad. Een mening die waarschijnlijk door velen werd gedeeld.
Eerste punt op de reconstructieagenda was de aanleg van een hoogspoor. Eind 1947 werd een begin gemaakt met de aanleg van een hulpspoor voor de omlei-ding van het treinverkeer. Hierna volgde de bouw van de verhoogde baan met zeven daarbij horende tunnels. Te beginnen met de tunnel naar de Emmasingel kwamen die in periode van mei 1950 tot medio 1953 gereed. Het hoogspoor, dat wat noordelijker lag dan de oude spoorbaan, kon in novem-ber 1953 in gebruik worden genomen.
De NS gaven in 1949 aan de Utrechtse beeldhouwer Joop Hekman de opdracht om voor de drie in het centrum gelegen tun-nels acht beelden te maken, die de opbloei van het Eindhovense bedrijfsleven moesten symboliseren. De beelden met namen als de textiel, de tabak, het geluid en de handel werden in de periode 1950-1953 boven de tunnels geplaatst en bleven staan tot 1991. Toen waren zij door luchtvervuiling en trillingen van de treinen zo aangetast dat zij een gevaar voor de omgeving en het ver-keer vormden. De NS liet van zes beelden kunststofreplica's maken. Zij herkregen na enkele jaren hun oude plaats. De ‘kapotte’ originelen kwamen in het Utrechtse Spoorwegmuseum.
EEN VERNIEUWD STADSCENTRUM
Bij het ontwerp van zijn station was Van der Gaast uitgegaan van het feit dat het gebouw deel uitmaakte van de centrum-bebouwing. Om die reden moest het dui delijk aanwezig zijn om niet weg te vallen bij de omringende bebouwing. De stedelijke ruimte was ook bepalend voor de maat van zijn ontwerp, vandaar dus de aandacht trekkende voorzijde. In het station bevinden zich verschillende kunst-werken, zoals een reliëf van de in oorsprong uit Eindhoven afkomstige beeldhouwer Willy Mignot en enkele glasdecoraties en afbeeldingen in drie ronde vensters door Lex Horn.
Naast het station verrees het nieuwe Postkantoor, dat was ontworpen door de gebroeders G.J. en A.J. Langhout. Het werd
3. Op 6 december 1942 voerde de RAF een groot bombardement uit op de Philips-fabrieken, die ingeschakeld waren voor de Duitse oorlogs-industrie. Hoewel op deze zondag niet gewerkt werd, vielen er in de omgeving toch een 150 slachtof-fers. De productie bij Philips lag pas zes maanden later weer op het oude niveau.
3 2
4 4. De komst van de Technische Hogeschool (nu technische Universiteit) bete-kende een belang-rijke impuls voor de naoorlogse Wederopbouw. Naast de bouwers hadden ook slopers hier nog werk aan. De Woenselse water molen moest, met later nog de Brug-straat, wijken voor de nieuwbouw, hier in de vorm van het hoofd-gebouw van de TH, circa 1965. 2. De recon-structie van de binnenstad duurde jaren. Twaalf jaar na de bevrijding toonde het Stations plein met de Vestdijk nog de sporen van een niet voltooide wederopbouw. Schilderij Kees Bol, 1956.
>> PERIODE 1920-1970: DE 'COMPANY TOWN' >> ICOON EEN NIEUW STATION, 1956
in 1961 in gebruik genomen, waarbij vooral het grote en kleurige muurreliëf van de Rotterdamse kunstenaar Wally Elenbaas boven de ingang de aandacht trok. Dit reliëf werd uitgezonderd van de recente sloopplannen.
Al begin jaren vijftig was aan de andere zijde van het centrum de wederopbouw van de Demer voltooid. Dit was een moei-lijke en tijdrovende klus, omdat het hierbij om particuliere eigenaren ging, die ieder hun eigen wensen hadden wat betreft de herbouw. Parallel aan de Demer kwam de Hermanus Boexstraat, een nieuwbouw winkelstraat. Aan de noordelijke kop van de Demer verrezen de grote winkel-panden van C&A en Lodewijks (de huidige McDonald's). Op het 18 Septemberplein kwamen eind jaren zestig nog een mooi filiaal van de Bijenkorf en de Piazzagalerie.
Op papier en ook in realiteit een aan-trekkelijk geheel, waaraan echter naar veler getuigenis de allure en vooral sfeer van een meer organisch gegroeid centrum ontbraken. Pas aan het begin van de een-entwintigste eeuw ontstonden onder meer door de reconstructie van de Witte Dame, de vernieuwing van het 18 Septemberplein en de hoogbouw in de binnenstad steden-bouwkundige elementen met grootstede-lijke allure. De sfeer komt nu wellicht ook nog wel. Hans Schippers 6. De naoorlogse stadsuitbreidin-gen betekenden dat agrarische gebieden in korte tijd veran-derd werden in woonwijken. De boerderij van De Haas te Woensel wordt hier al bedreigd, 1961. 5 6
5. Een grote ver-keersrotonde nabij het nieuwe station vormt een schakel tussen binnenstad en de nieuwe tunnel onder het hoogspoor. Het nieuwe, moderne Eindhoven toont haar gelaat: het nieuwe station en postkantoor zijn klaar, 1964.
>> PERIODE 1920-1970: DE 'COMPANY TOWN' >> ICOON EEN NIEUW STATION, 1956
VERWIJZINGEN
Te bezoeken:
>> Stationsplein, station en plein
>> Centrum van Eindhoven, Demer, 18 Septemberplein
>> Beelden op de spoor-wegviaducten
Literatuur:
>> Piet Beekman, Eindhoven stadsontwikkeling 1900 -1960 (Mierlo 1982)
>> I.J. Blanken, Geschiedenis van Philips Electronics, dl. 4, Onder Duits beheer. (Zaltbommel 1997)
>> Tijs van den Boomen, De vierkante meter. Een Eindhovense geschiedenis 1939-1954 (over de Demer) (Amsterdam 2004) >> Ad Hermens, Luchtaanvallen op Eindhoven en Philips, 1940-1945, dl. I en II (Geldrop 2002) Websites: >> Stations Eindhoven www.stationsweb.nl zoek: Eindhoven file_Station.Eindhoven
file_Bodemgesteldheid.Dommeldal file_Het.Stadswapen.van.Eindhoven file_Het.klooster.Ten.Haghe file_De.stadsplattegrond.van.van.Deventer file_Jan.van.Hooff file_Het.Eindhovens.Kanaal file_Mignot.&.De.Block file_Elias file_De.Sint-Catharinakerk
file_Het.Catharinakerkhoffile_De.Oosterkerkfile_Prentbriefkaart.Philips
file_De.Centrale.Boerenleenbank file_Een.bijzonder.lichtornament file_DAF.Het.10.000ste.chassis file_Van.Abbemuseum file_Het.Bevrijdingsmonument file_Spoor.Eindhoven