geconfronteerd met protesten en demonstraties (onder meer tegen de wapenwedloop en het NAVO-dubbelbesluit), met terrorisme door rechtsextreme skinheads (1985), de RAF (1986) en met aanslagen (bijvoorbeeld de aanslag op het centrum van de Joodse gemeente in Frankfurt/M. in 1988). Ook de opvallende toename van leden bij rechtsextreme groeperingen (Die Republikaner en
Nationale Sammlung in 1989) en schandalen waarbij corrupte politici betrokken waren zoals bij de
Flick-affaire in 1983/84 of de Barschel-affaire in 1987 zorgden voor opschudding.
Positief werd ervaren dat de Duitse bondskanselier werd uitgenodigd om samen met de Franse president Mitterrand de slachtoffers van de twee wereldoorlogen te herdenken (1984). Negatieve publiciteit volgde daarentegen op het bezoek dat hij samen met Ronald Reagan182 bracht aan Bitburg en Bergen-Belsen (1985).
Op Europees niveau werkte West-Duitsland steeds nauwer samen met de andere Europese landen. Frankrijk, Nederland, België en Luxemburg besloten samen met de Bondsrepubliek het Schengen-verdrag (1985) te tekenen waardoor in 1995 de pascontroles aan de landsgrensen kwamen te vervallen. En de relatie met de DDR werd ook door toenemende normalisatie geken- merkt. DDR-leider Erich Honecker bezocht in 1987 Bonn en werd met bijna alle eer ontvangen die een buitenlands staatshoofd toekomt.
In buitenlandse leerwerken voor het vak geschiedenis staan over het algemeen niet de gebeurtenissen centraal die specifiek zijn voor de Duitse geschiedenis maar wordt naar een totaal- beeld van de geschiedenis gestreefd. Interessant zijn dan die gebeurtenissen die West-Duitsland als internationale en Europese partner tonen. De ontwikkelingen rondom de historische val van de Berlijnse Muur en de vereniging worden daarom over het algemeen als een geheel beschreven. Om die reden dient volgende vraag zich aan:
In hoeverre ligt bij de beschrijving van de gebeurtenissen in West-Duitsland in de periode 1983- 1990 de nadruk op de interne conflicten in de Bondsrepubliek of op de verdergaande normalisatie van de relaties met de voormalige bezetters en de acceptatie van West-Duitsland als gelijk- waardige, betrouwbare en democratische partner?
182 Ronald Reagan (1911-2004) was filmacteur, gouverneur van Californië en van 1981-1989 de 40ste president van de
VS. Hij was lid van Republikeinse partij. Reagan bezocht op 5 mei 1985 zowel het voormalige concentratiekamp Bergen- Belsen als later op de dag de legerbasis van de U.S. Air Force in Bitburg en de vlakbij gelegen Duitse begraafplaats waar soldaten uit WO II liggen begraven. In Bergen-Belsen en op de legerbasis hield hij toespraken die geschreven waren door twee van zijn beste schrijvers. De inhoud van beide redevoeringen was aan elkaar gerelateerd en was onder andere ingegeven door Reagan zelf en enkele van zijn stafleden. De rede in Bitburg was iets langer en minder formeel dan die in Bergen-Belsen. Wat hem veel kritiek opleverde, was de volgende uitspraak: “[…] The war against one man’s totalitarian dictatorship was not like other wars. The evil of Nazism turned all values upside down. […] Nevertheless, we can mourn the German war dead today as human beings crushed by a vicious ideology. […]” Voor de overlevenden van de Holocaust was dit een affront. Toen Reagan en Kohl over de begraafplaats liepen, volgden zij een speciale route, uitgezocht door Michael Deaver, die als staflid van Reagan verantwoordelijk was voor mediamanagement, en waren hun gezichten niet te zien.
Bron: Jensen, Richard J., Reagan at Bergen-Belsen and Bitburg, Texas A&M (University Press: College Station) 2007, blz. X, 104, 107, 110
7.1. België
7.1.1. Historia
Kwantitatieve analyse
In de inleiding en hoofdstuk B (§5, 14, 16 en 19) verwoorden de auteurs historische gebeurtenissen van belang voor de Bondsrepubliek Duitsland in de tijd tussen 1983 en 1990. In totaal zijn de 171 woorden verspreid over zeven bladzijdes (3,2% van het totaal aantal pagina’s) en hebben betrekking op de jaren 1984-1986, 1987, 1989 en 1990. De lopende tekst wordt ondersteund door een tijdbalk inclusief een foto en een logo (zie hoofdstuk 6 van dit onderzoek, bladzijde 73), twee foto’s met fotobijschrift, de cover van een tijdschrift, een grafiek en twee landkaarten. Fragment 5 op dvd 1 bij Historia levert eveneens extra informatie. Bij dit alles zijn geen verwerkingsopdrachten geformu- leerd.
Kwalitatieve analyse
Op 22 september 1984 staan de Franse president Franҫois Mitterrand en de West-Duitse bondskanselier Helmut Kohl in Verdun tijdens de her- denkingsplechtigheid voor de slachtoffers van de twee wereldoorlogen hand in hand. Een symbolisch moment dat de Frans-Duitse vriendschap onderstreepte. Hierom staat deze foto183 ook bekend. In het bijschrift zitten enkele fouten: Kohl is niet het staatshoofd (Bundespräsident), dat is op dit moment Von Weizsäcker184, en hij werd ook niet in 1981 bondskanselier maar pas eind 1982.
De informatie die op de dvd is te vinden, betreft de Europese Ge- meenschap. Toegelicht wordt dat de tien regeringsleiders, dus ook bonds- kanselier Helmut Kohl (te
zien is tevens diens rechterhand, minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher185) in 1985 het Schengen- verdrag tekenden. Bovendien kwamen de rege- ringsleiders in 1986 onder leiding van Jacques Delors186 door de Europese akte tot verdere Euro- pese integratie. Zo kreeg het Europese Parlement grotere bevoegdheden en werden de verschillen tussen de nationale regelgevingen aangepakt. Een jaar later werd het Erasmus-programma voor studenten geïntroduceerd. Hiervan profiteerden uiteraard ook de West-Duitse studenten.
183 Deze foto is een icoonfoto en staat ook afgebeeld in Paul 2008, blz. 499. In de beschrijvende tekst wordt vermeld dat
Verdun aan Franse kant al na WO I de officiële plaats werd om dezeoorlog, de patriottische trots en de moed van de Franse soldaten te herdenken. Ook na WO II bleef Verdun een nationaal symbool voor moed en duurzaamheid van het vaderland.
184 Richard Karl Freiherr von Weizsäcker (1920-2015), Bundespräsident van 1984-1994. Zoon van Erich von Weizsäcker,
diplomaat en staatssecretaris BZ tijdens WO II.
185 Hans Dietrich Genscher (1927-2016), FDP-lid sinds 1952 (na zijn vlucht uit de DDR), in jonge jaren lid van de
Hitlerjugend en NSDAP, onder bondskanselier Kohl werkzaam als minister BZ en vicekanselier.
186 Jacques Delors (geboren 1925), lid van het Europees Parlement, 1981-1984 minister van Financiën en Economische
Zaken onder president Mitterrand, tijdens zijn voorzitterschap van de Europese Commissie kwam de Economische en Monetaire Unie (EMU) tot stand die werd vastgelegd in het Verdrag van Maastricht. Commissie-Delors I: 6 januari 1985 tot 6 januari 1989; Commissie-Delors II: 6 januari 1989 tot 6 januari 1993; Commissie-Delors III: 6 januari 1993 tot 24 januari 1995.
Door de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 veranderde er veel: voor de Duitslanden én voor Europa. Niet alleen was Duitsland een klein jaar later al verenigd, maar ook opnieuw een grootmacht in Midden- Europa. De landkaart links maakt dit nog eens extra duidelijk. Hoe dit allemaal in z’n werk
ging wordt in Historia niet toege- licht. De leerlingen moeten ook zelf alert zijn of door hun docent attent worden gemaakt op de kaft van het Amerikaanse tijdschrift Time187. Dan zullen zij ontdekken dat in ieder geval de Amerikaanse pers minder enthou- siast op de vereniging reageerde dan de Duitsers zelf.
Verder is in het schoolboek een vergelijkende grafiek te vinden in welke de hoeveelheid Nobelprijs- winnaars (fysica, chemie, fysiologie-
geneeskunde) in de tijd tussen 1946 en 1991 wordt gepre- senteerd. De Bondsrepubliek leverde in totaal 63 winnaars en staat hiermee op plaats 3 van de ranglijst na Groot- Brittannië met 76 en de VS met 219 winnaars.
7.1.2. Storia
Kwantitatieve analyse
Over drie hoofdstukken (D2, E1 en H4) verdeeld wordt op vijf pagina’s informatie met betrekking tot West-Duitsland in de periode 1983 tot 1990 verstrekt (2,6% van het totaal aantal bladzijdes). In totaal gebruiken de auteurs hiervoor 152 woorden. Extra informatie wordt aangeleverd door twee tijdbalken, drie foto’s en een vraag waarbij inzicht is vereist om tot
een behoorlijk antwoord te komen. De informatie betreft de jaren 1984, 1989 en 1990.
Kwalitatieve analyse
Net als in Historia starten de auteurs van Storia in het jaar 1984 met de herdenking in Verdun. In tegenstelling tot het team van Historia vertellen zij dat alleen de doden van WO I werden herdacht. In Verdun liggen inderdaad de doden van WO I begraven, maar herdacht werden zowel de gevallenen van WO I als WO II. Op de foto is het moment te zien net vóór het beroemde handen reiken.188 Dat is opvallend. De auteurs van Storia spreken wel van een symbolische bijeenkomst. Deze zou de verdere Europese integratie hebben bevorderd. Verwe- zen wordt naar de leestekst, maar het verband tussen deze plechtig-
187 Uitgave van 26 maart 1990.
188 Het is goed mogelijk dat de foto eigenlijk een still is uit de filmopname van dit gebeurtenis.
heid en het intenser streven naar Europese integratie wordt in de tekst niet toegelicht. De leerlingen moeten naar het verband ervan gissen.
De in de chronologie volgende informatie heeft betrekking op de val van de Berlijnse Muur. De leerlingen worden geïnformeerd over het feit dat de Muur op 9-11-1989 viel en de Berlijners hierover enthousiast zijn geweest. Zij haalden de Muur letterlijk neer. Eén van de foto’s dient als bewijs (zie ook hoofdstuk 6 van dit onderzoek, blz. 74). Aan de leerlingen wordt gevraagd toe te lichten waar dit enthousiasme van de Duitsers over het verdwijnen van de Muur vandaan komt.
De gebieden in Oost-Duitsland mochten in 1990 als deelstaten van West-Duitsland doorgaan, is te lezen. Gorbatsjov had hiervoor zijn toestemming gegeven in ruil voor economische steun van West-Duitsland.
7.2. Nederland
7.2.1. Feniks
Kwantitatieve analyse
In Feniks besteden de auteurs 142 woorden verdeeld over vier pagina’s aan informatie over de Bondsrepubliek Duitsland in de tijd van 1983-1990. De informatie staat dus verdeeld op ruim 1,1% van het totaal aantal pagina’s in dit schoolboek.
Twee foto’s in hoofdstuk 10.3 en een tijdbalk in hoofdstuk 10.4 ondersteunen deze informatie. De informatie heeft betrekking op de jaren 1984, 1989 en 1990. Er zijn twee kennis- vragen en een inzichtvraag geformuleerd.
Kwalitatieve analyse
Net als de Belgische lesmethodes opent Feniks met de herdenking op 22 september 1984 van de slag bij Verdun. Kohl staat er hand in hand met Mitterrand op de foto – net als in Historia. De begeleidende tekst vertelt dat ze “het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog”189 herdenken.
De auteurs vertellen dat deze icoonfoto, genomen voor het knekelhuis, symbool staat voor de verzoening tussen Frankrijk en Duitsland, die aan wieg stond van de Europese eenwording. De Gaulle en Adenauer zijn ermee begonnen en alle bondskanseliers hebben gepoogd vriendschappe- lijke banden met hun Franse collegae aan te knopen. Samen herdenken is beslist een teken van verzoening. Op de veertigste herdenkingsbijeenkomst van de landing van de geallieerden in de Normandië drie maanden eerder was Kohl echter niet uitgenodigd. Ook in zoverre is de handreiking van Mitterrand van speciale betekenis. Maar dat vertellen de auteurs, net als alle auteurs van de overige lesboeken in dit onderzoek, niet.
189 Feniks, blz. 331; Zie ook voetnoot 181.
Op een soldatenbegraafplaats voor gevallenen uit WO I in Douaumont vlakbij Verdun liggen in het knekelhuis de beenderen van circa 130 000 niet geïdentificeerde soldaten van Franse en Duitse komaf bij elkaar. De regeringsleiders herdenken op dit moment alle doden van WO I en WO II.
De ontmoeting was volgens Ulrich Pfeil bedoeld om deze plaats een nieuwe Frans-Duitse impact te geven. Voor de twee politici had deze plek trouwens ook persoonlijk betekenis: Mitterrand was in juni 1940 in Verdun verwond geraakt en werd daarna krijgsgevangene van Nazi-Duitsland, Kohl kende Verdun uit verhalen van zijn vader. Van spontaniteit was waarschijnlijk geen sprake geweest. Alles (b)leek tot in detail gepland. Maar naar eigen zeggen had Mitterrand zijn linker hand spontaan naar Kohl uitgestrekt en had deze op zijn beurt de hand gereikt.
bronnen:
- Paul 2008, blz. 503f
- http://www.spiegel.de/einestages/kohl-und-mitterrand-in-verdun-a-948491.html (toegang 13-1-2017) - Saunier, Georges, Verdun: le geste Mitterrand-Kohl, Institut François Mitterrand 15-12- 2014 (zie ook:
Vervolgens worden de leerlingen summier geïnformeerd over de gebeurtenissen in 1989 en 1990: de val van de Berlijnse Muur en de vereniging van de twee Duitse staten tot één Duitse natiestaat. Verteld wordt dat de val van de Muur uitbundig werd gevierd. Betogers uit de DDR riepen “Wir sind EIN Volk!”, waardoor Helmut Kohl begreep dat hij snel moest handelen, wilde hij de kans voor de eenwording van Duitsland niet missen. De auteurs berichten dat er vanuit Groot-Brittannië, Frankrijk en de SU in eerste instantie niet zo enthousiast werd gereageerd, maar doordat Gorbatsjov in ruil voor “een dik pakket compensatiemaatregelen” wel toestemming gaf, gingen ook London en Parijs met de vereniging akkoord. Zoals in hoofdstuk 6 is uitgelegd, was Mitterrand helemaal niet tegen de vereniging, maar had wel voorwaarden gesteld voor de manier waarop dit zou gebeuren. Hoe de VS hierover dacht, doet er blijkbaar niet toe. In hoofdstuk 6 heb ik toegelicht dat de VS de West-Duitse bondskanselier in zijn stappen naar de vereniging (onder)steunde. Zo werd de DDR op 3 oktober 1990 – de summiere informatie is misleidend omdat het lijkt wel vrij moeiteloos te zijn gegaan – deel van de Bondsrepubliek Duitsland.
7.2.2. Geschiedeniswerkplaats
Kwantitatieve analyse
De verstrekte informatie is in 497 woorden gevat, over vier pagina’s verdeeld en in §2 en §4 van hoofdstuk 10 te vinden (2% van het gehele lesboek). Ter ondersteuning dienen een tijdbalk, een informatiekader, een foto en een fragment uit een egodocument, even als vier inzichtsvragen in het werkboek die de leerlingen moeten aanzetten tot het ontwikkelen van begrip en inzicht op basis van kennis. De informatie betreft de jaren 1984, 1985, 1987, 1989 en 1990.
Kwalitatieve analyse
De beschrijving van de gebeurtenissen op het soldatenbegraafplaats in het jaar 1984 is een korte, maar tegelijkertijd de meest correcte en complete. De betekenis van de handreiking wordt voor leerlingen ook duidelijk door de vermelding dat er na afloop van de herdenking een plaquette voor het knekelhuis werd geplaatst met de tekst: “Wij hebben ons verzoend, we zijn het eens geworden, we zijn vrienden geworden.”190 De foto van Mitterrand en Kohl hand in hand is hier in het zwart-wit weergegeven. In tegenstelling tot die in Historia en Feniks.
Als binnen de EU belangrijke gebeurtenis wordt de Schengenafspraak uit 1985 genoemd, waarin de Benelux, Frankrijk en West-Duitsland afspraken de onderlinge grenscontroles af te schaffen.
Twee jaar later ontving bondskanselier Kohl de DDR-regeringsleider Erich Honecker. Dit was bijzonder omdat hij met bijna alle militaire eer werd ontvangen die een buitenlands staatshoofd toestond. Kohl leek geaccepteerd te hebben dat de twee Duitslanden nog lange tijd naast elkaar zouden bestaan.
Maar toen in 1989 de Muur viel en betogers in het Oosten om eenwording vroegen, handelde hij snel en adequaat, merken de auteurs op. Zijn goede relatie met Mitterrand werkte in zijn voordeel. Hij kon de Franse president ervan overtuigen dat hem “geen Duits Europa, maar een Europees Duitsland”191 voor ogen stond.192 Groot-Brittannië en Nederland hadden daarentegen grote bezwaren tegen de toetreding van de DDR bij de Bondsrepubliek Duitsland. Zij vreesden, zo berichten de auteurs, een machtig en mogelijk gevaarlijk Duitsland. Dit wordt duidelijk uit een terugblik van Margaret Thatcher op een van haar ontmoetingen met president François Mitter-
190 Geschiedeniswerkplaats, blz. 187 191 Geschiedeniswerkplaats, blz. 188
192 De auteurs versimpelen de gebeurtenissen sterk en laten het eisenpakket van Mitterrand buiten beschouwing: de
vereniging moet democratisch gaan, vreedzaam verlopen en Europa versterken. Dit is de wieg voor de Europese Monetaire Unie.
rand193. Toch werd de eenwording van de twee Duitslanden in 1990 een feit. De rol van Gorbatsjov wordt, zoals in hoofdstuk 6 al is opgemerkt, niet belicht, net als de visie van de VS op de vereniging.
7.3. Zwitserland
Schweizer Geschichtsbuch
Kwantitatieve analyse
De informatie in deze Zwitserse lesmethode wordt in drie hoofdstukken verteld (hoofdstuk 1, 4 en 8). Zij heeft betrekking op de jaren 1985, 1989 en 1990 en is over vijf bladzijdes verdeeld te vinden, vier in het handboek (1,2% van het totaal aantal pagina’s), één in de docentenhandleiding. In totaal worden 247 woorden gebruikt. Ter ondersteuning dienen twee tabellen en een foto in het handboek en een Zeitstrahlen-Tabelle in de docentenhandleiding. Er zijn met betrekking tot de Bondsrepubliek geen vragen geformuleerd.
Kwalitatieve analyse
De informatie over het jaar 1985 betreft het Schengenverdrag dat destijds door de Benelux, Frankrijk en West-Duitsland werd getekend. De auteurs vertellen ook dat de ratificatie van het verdrag niet zo gemakkelijk ging en dat het daarom pas tien jaar later van kracht was.
De informatie over historische gebeurtenissen uit het jaar 1989 heeft betrekking op de zomer van 1989 toen toeristen uit de DDR via de West- Duitse ambassades in Polen, Hongarije en de Tsjecho- Slowakije en ook via de Ständige Vertretung van de Bondsrepubliek in Oost-Berlijn hun weg naar West- Duitsland vonden. De auteurs berichten dat nog in september 1989 ruim 25 000 DDR-burgers in de Bondsrepubliek moesten worden opgevangen. In het- zelfde jaar nog viel de Muur: op 9 november.
Aan het einde van dezelfde maand werd in Bad Homburg194 Alfred Herrhausen, Vorstandssprecher195
193 Bron 16 in Geschiedeniswerkplaats opdrachtenboek, blz. 145
194 Bad Homburg ligt in de deelstaat Hessen, niet al te ver van Frankfurt/Main vandaan.
195 Schweizer Geschichtsbuch, blz. 328: “Am 30. November 1989 wurde der Vorstandssprecher der Deutschen Bank,
Alfred Herrhausen, durch ein Bombenattentat der RAF in seinem Fahrzeug getötet.” (fotobijschrift); Vorstandssprecher = woordvoerder van de directie, van het bestuur; chef
Vijf dagen na de moord op Herrhausen, destijds chef van de Deutsche Bank (sinds mei 1988), eiste de RAF de moord- aanslag op en verklaarde in een brief dat de Deutsche Bank bloed aan haar handen had. En dat Herrhausen aan de top van dit instituut van de Duitse economie dergelijk gedrag continueert. De Deutsche Bank zou al jaren bezig zijn, zo de RAF, het ineenstorten van regimes in Oost-Europese landen voor te bereiden en ook nu erop zitten te wachten dat zij de mensen ter plekke kon onderwerpen aan het juk van het kapiatlisme. Herrhausen had zich inderdaad anderhalve week eerder in de Spiegel uitgesproken voor een snelle vereniging omdat dit van invloed zou zijn op „die Investitions- politik von westdeutschen Unternehmen“. Hij had er ook voor gewaarschuwd om „zu früh zu großzügig unser Geld nach drüben zu tragen“. De RAF probeerde met deze moord de tegenstanders van de vereniging in Oost- en West-Duitsland voor zich te winnen. Maar dat lukte niet. Ook niet door Treuhand-chef Detlev Carsten Rohwedder te vermoorden († 1- 4-1991, sinds 3-7-1990 voorzitter van de Treuhandanstalt, vanaf 1-1-1991 president van de Treuhandanstalt). De RAF dacht met haar „Kommando Ulrich Wessel“ sympathisanten te vinden door in te spelen op de angst van de Duitsers uit de nieuwe deelstaten. Deze waren bang om door toedoen van de Treuhandanstalt, die de Volkseigene Betriebe (VEB) moest privatiseren, hun werk te verliezen.
bronnen:
- https://www.welt.de/geschichte/article134829240/Oder-war-es-doch-die-Staatssicherheit.html (toegang 6-4- 2017)
van de Deutsche Bank vermoord. Een bom deed zijn auto exploderen. De daad werd door de RAF opgeëist, berichten de auteurs.
Een jaar later, op 12 september, gaven de vier overwinnaars van Hitler-Duitsland hun toestemming tot de eenwording van Duitsland door het Vertrag über die abschließende Regelung
in Bezug auf Deutschland te tekenen en konden de twee Duitse staten eveneens onderling het Einigungsvertrag196 tekenen. Zo vierde Duitsland op 3 oktober 1990 dat het weer één land en een soevereine natiestaat was.
- https://www.welt.de/kultur/history/article13023421/Das-Geheimnis-um-das-letzte-toedliche-RAF-Attentat.html (toegang 6-4-2017) - http://www.tagesspiegel.de/politik/mord-an-detlev-karsten-rohwedder-das-letzte-opfer-der-raf/13387374.html (toegang 6-4-2017) - http://www.spiegel.de/politik/deutschland/herrhausen-mord-neue-theorie-ueber-die-herkunft-der-bombe-a-