4 Bestaande deelstructuren – ruimtelijke analyse
4.6 Bestaande landschappelijke structuur
kaart 24: traditionele landschappen
kaart 25: bestaande landschappelijke structuur
4.6.1 Traditionele elementen in het landschap
Gave landschappen
Een gaaf landschap is een landschap waarvan de samenhangende historisch-landschappelijke structuur slechts in beperkte mate geschonden is. Het gebied bestaat uit complexen van gevarieerde erfgoedelementen die een geheel vormen.
Borgloon maakt deel uit van het landschap “Boomgaardengebied van Tongeren-Borgloon”.
Wetenschappelijke waarde:
Het gebied behoort tot het 'Heuvelland van vochtig Haspengouw', in het overgangsgebied van Laag- naar Midden-België met een zacht tot sterk glooien van 50 tot 100 m TAW31. Deze overgang kan op meerdere plaatsen duidelijk worden ervaren en is daar aangeduid als lijnrelict.
Historische waarde:
Archeologische waarde : Grafheuvels uit de bronstijd en Romeinse archeologica gekoppeld aan de Romeinse heerbaan die de zone dwarst. Een Romeinse begraafplaats bevindt zich ter hoogte van het huidige kasteel Bellevue, en de resten van een Romeinse vesting zijn terug te vinden in Borgloon-centrum.
De kaart van Ferraris toont compacte dorpskernen met eromheen concentraties van hoogstamboomgaarden. Ook vandaag is deze relictzone het rijkst aan hoogstamboomgaarden in heel
31 TAW betekent: Tweede Algemene Waterpassing, referentiepeil voor hoogtelijnen op kaart in België
Vlaanderen. Men kan meerdere zones herkennen met goed herkenbare historische perceelsstructuren te Hendrieken, Gors-Opleeuw en ten zuiden van Borgloon.
Het Bellevuebos is een ecologisch belangrijk, historisch stabiel bos dat reeds is aangegeven op de Ferrariskaart. Vele markante holle wegen komen voor ten zuiden van Borgloon en werden aangegeven als lijnrelict. Bouwkundig zeer rijke en gevarieerde dorpen en gehuchten:
• Borgloon : historisch heuvelsite, eerste vestigingsplaats van de Loonse graven en hoofdplaats van het Graafschap Loon, het vroegere Karolingische Hesbania : driebeukige vroeg-Romaanse kruisbasiliek St.
• Odolphuskerk, Kasteel Hulsberg, Brigittijnenklooster (oorsprong 1545), Stadhuis in Maaslandse Renaissance;
• Borgloon – Tongersesteenweg: concentratie van 19e eeuwse bebouwing langs de steenweg;
Kuttekoven: Kasteel de Klee (Art Nouveau, 20e eeuw), aanpalende kwadraathoeve (19e eeuw) en park; Hendrieken: St.-Lambertuskerk, moderne kerk uit 1964 in veldbrikken;
• Opleeuw: gehucht met kleine hoeven (fragmentair vakwerk), kasteelcomplex met kasteel (1847), kasteelhoeve en oude Ceder; kasteel Bellevue (clasiscistisch);
• Kerniel: hoopdorp met classicistische kerk, pastorie, kasteel, burgerwoningen en belangrijke hoeven (oa hoeve Fastré) en vooral het Klooster Mariënlof of Klooster van Colen met Gotische kerk, kloostergebouwen, poortgebouw;
• Jesseren, straatdorp met kerk der Kruisverheffing en een aantal gesloten hoeven, industrieel archeologische site aan het voormalige station met stroopfabriek, directeursvilla.
Esthetische waarde:
Gebied met zeer hoge belevingswaarde omwille van de duidelijk waarneembare reliëfovergang tussen Laag en Midden België, vrij veel hoogstamboomgaarden en oud bos.
Oude woonlandschappen
Te Borgloon zijn nog veel sporen terug te vinden van oude woonlandschappen. Veel van de kleine dorpjes vertonen nog authentieke wegenstructuren en bebouwing. Enkele markante voorbeelden:
• Centrum van Gotem: kasteeldorp
• Kuttekoven: Kuttekovenstraat, boerderijen en woningen Broekom: gehucht Sassenbroek, centrum dorp
• Grootloon: ganse dorp
• Kerniel: Kernielstraat, Leemzaal
• Gors-Opleeuw: ganse dorp
• Bommershoven: gedeelte Haren, Bommershovenstraat rond kasteel en kerk
Naast deze meest opvallende oude woonlandschappen, komen er nog een groot aantal kleinere voor.
Deze situeren zich op niveau van straat of gebouwengroep.
Markante terreinovergangen
Als overgang tussen twee landschappen komen er geen terreinovergangen voor.
Als beeldbepalende elementen in het landschap van de gemeente kan de steile terreinovergang van de vallei van de Motbeek naar de heuveltop van Borgloon vernoemd worden.
Lijnvormige relicten
Lijnrelicten zijn lintvormige landschapselementen die drager zijn van een cultuurhistorische betekenis en op die manier de ruimtelijke ontwikkeling in zekere zin mee gestuurd hebben. We onderscheiden lijnrelicten van grootschalig en kleinschalig belang.
Grootschalige lijnrelicten
In Borgloon vinden we twee bovenlokale en grootschalige lijnrelicten:
Het Fruitspoor:
Deze voormalige en ontmantelde spoorlijn voor het vervoer van het fruit naar de stations van Tongeren en Sint-Truiden en naar de verschillende veilingen loopt in het noordelijk deel van de gemeente.
Deze oude spoorlijn is op veel plaatsen opvallend in het landschap aanwezig, door de taludvorming en de overdadige begroeiing met struikgewas en hoge bomen. Sommige dorpen zijn in hun ontwikkelingsgeschiedenis beïnvloed door deze spoorlijn (Hoepertingen, Rijkel, Kerniel) doordat er een halte gelegen was op de spoorlijn (de spoorweg vervoerde ook passagiers).
De Romeinse Kassei:
Deze Romeinse heirbaan loopt van Tongeren naar Bavai over Tienen en doorkruist Borgloon van oost naar west in het zuidelijk deel van de gemeente.
Ook dit lijnrelict is op veel plaatsen opvallend aanwezig in het landschap, door de ontstane begroeiing en door het feit dat delen ervan tot holle weg zijn verworden. Voort en Bommershoven zijn voor een deel ontstaan op deze Romeinse weg.
Kleinschalige lijnrelicten: wegen, beken, dreven
Borgloon is specifiek rijk aan deze kleinschalige elementen die het landschap uitmaken. De vele kleine deelgemeenten bezitten grotendeels nog hun originele stratenpatroon. De beken worden begeleid door populierenaanplantingen, die vanwege hun aard ook een lineaire component hebben. Door de aanwezigheid van veel kastelen zijn er ook een groot aantal dreven en lanen aanwezig, die gericht zijn op een kasteel of een hoeve. Enkele voorbeelden:
• Wegen: Rullingen, Gotem, Voort, Jesseren;
• Beken: Herkebeek te Voort en te Gotem;
• Dreven: kastelen Rijkel, Gotem, Rullingen, Gors-Opleeuw, boerderij Manshovenhof te Broekom Puntvormige relicten
Puntvormige relicten bestaan uit afzonderlijke objecten met hun onmiddellijke omgeving. Het zijn bouwkundige en/of natuurlijke elementen met een bijzondere erfgoedwaarde. In de landschapsatlas zijn de volgende elementen als puntrelict aangeduid:
• Kastelen: Rijkel, Gotem, Voort, Rullingen, De Klee te Kuttekoven, Hulsberg te Borgloon, Bellevue te Gors-Opleeuw, Ten Hove te Bommershoven;
• Hoeves en molens: Engerlingenmolen, hoeve de Klee, hoeve Tivoli, Manshovenhof, Oude Winning, hoeve Haagsmeer, Biezenhof;
• Kerken, kapellen en aanverwanten: St.-Vedastuskerk en pastorie, kerk van de H. Nicolaas en H.
Dionysius, St.-Johannes-Baptistakerk (toren), Lauretokapel, kapel van het voormalig Begijnhof, St.
Servatiuskerk, stenen kapel te Broekom, abdij van Colen, St.-Annakapel, St.-Martinuskerk, stenen kapel te Bommershoven;
• Diversen: verschillende wegkruisen, enkele tumuli, de Veldsmidse, Tjenneboom.
Cultuurhistorische bakens
Omwille van hun omvang of de ligging in het landschap, en omwille van de historische waarde in het landschap zijn er in de gemeente een aantal elementen die functioneren als baken:
• De St.-Odulphuskerk en de onmiddellijke omgeving van de kerk te Borgloon (heuveltopsite);
• Abdij van Colen
• Siroopstokerijen te Borgloon (vooral de schouwen)
• Tjenneboom
• Het dorp Grootloon, het gedeelte in de onmiddellijk omgeving van de kerk.
4.6.2 Nieuwe elementen in het landschap
Recente woonlandschappen
Nieuwe verkavelingen in de kernen
Te Hoepertingen en te Borgloon zijn recent grootschalige verkavelingen ingericht en ondertussen praktisch volledig bebouwd. De andere deelgemeenten hebben dergelijke grootschalige uitbreidingen niet gekend.
Lintbebouwing tussen de kernen
Vooral langs de N79 is de verlinting merkbaar. Deze groei is het gevolg van de verkavelingsactiviteiten in de jaren zestig en later, en bestaat uit lineaire verkavelingen. De typologie en het uitzicht van de woningen vertoont tegelijk gelijkenissen (inplanting, volume) als grote verschillen (architectuur, functie, vormgeving).
Op diverse plaatsen is het lint ook niet meer zuiver een woonlint, maar zijn andere functies van deze goede ontsluiting komen gebruik maken.
Voorbeelden: gemengd lint tussen Rijkel en Hoepertingen, woonlint ter hoogte van Gotem, gemengd lint te Bommershoven.
Recente bakens
Dit zijn bakens met een oriënterende waarde in het landschap, maar zonder intrinsieke cultuurhistorische waarde. Te Borgloon treffen we dergelijke constructies niet aan.
Hoogspanningsleidingen
Ongeveer parallel met de Romeinse Kassei loopt een hoogspanningsleiding door het landschap. Omdat de lijn overal door de open , niet-bebouwde ruimte loopt, is het een opvallend element in de structuur van de gemeente.
Weglandschappen
Het landschap rond de N79 is een typisch weglandschap. De N79 is een rechte en brede 2x1-steenweg, voorzien van ruime bermen en op verschillende plaatsen beplant met platanen. De weg ligt als een nieuw element, los van alle bestaande ruimtelijke structuren zoals bestaande historische wegen of woonkernen, door het landschap getrokken. De schaal en de structuur van het omliggende landschap worden niet gebruikt als leidraad. Dit landschapselement is duidelijk monofunctioneel en enkel aangelegd voor snel vervoer tussen twee punten.