3.3. Kwantitatieve uitslagen
3.3.1. Besproken voorouders
Om rekening mee te houden
Allereerst is het belangrijk rekening te houden met het historische feit dat Napoleon Bonaparte in de negentiende eeuw de burgerlijke stand invoerde. Volgens het burgerlijk wetboek van 1838 diende vanaf toen te worden bijgehouden wie waar geboren werd, stierf of huwde. Vanaf dat moment is er kortom een duidelijk netwerk aan personeninformatie aangelegd, waarvan de redactie van VV al twaalf seizoenen dankbaar gebruik maakt bij het openleggen van de familiegeschiedenissen van de BN’ers. Oftewel: het bronnenmateriaal vanaf de negentiende eeuw – een eeuw waarin de vrouw (in Nederland) een duidelijke, doch beperkte rol in de maatschappij kreeg toegewezen – is belangrijk voor de manier waarop de vrouwelijke voorouders worden gepresenteerd in VV.
Aan het voorgaande inherent is het volgende punt om rekening mee te houden bij de representatie van de voorouders in VV. Bij het tot leven brengen van de
familiegeschiedenis van de desbetreffende BN’er hoort bovenal het meer te weten komen over voorouders. Boeken worden gelezen, (online) archieven worden bezocht, interviews worden gedaan, musea worden bestudeerd, dagboeken worden gelezen, beeldbanken worden geraadpleegd, alle mogelijke vindplaatsen van bronmateriaal worden door de redactie van VV kortom gebruikt bij het construeren van een
duidelijk en treffend verhaal over een voorouder, dat daardoor tot de verbeelding van zowel de BN’er als dat van de kijker spreekt. Er bestaat hierbij echter een probleem voor wat betreft de vrouwelijke voorouder, omdat de vrouw doorgaans een kleinere maatschappelijke rol vervulde dan de man, met uitzonderingen daargelaten
uiteraard.55 Bij de vrouw staat in veel aktes dus weinig aanknopingspunt voor verder onderzoek, behalve haar relatie tot een andere voorouder bijvoorbeeld. Het gebrek aan documentatie lijkt daarom een moeilijk beïnvloedbaar facet te zijn voor de redactie van VV. Redactrice Hanneke van Kessel zei hier in het interview het volgende over:
En dat heeft inderdaad heel erg met de bronnen waar wij afhankelijk van zijn, of in ieder geval ons format is natuurlijk dat we op zoek gaan naar verhalen, bijzondere verhalen, over voorouders. Maar ja die verhalen moeten wel zijn opgeschreven en daar gaat het denk ik in die zin dan mis, want er wordt, is gewoon meer opgeschreven
over die mannelijke voorouders.56
Een andere moeilijk beïnvloedbare factor bij het bespreken van de voorouders is het deel van het format van VV waarbij de BN’er voorafgaand aan het onderzoek een aantal vragen stelt die hij of zij graag beantwoord wil krijgen in de aflevering. Betreffen deze vragen voor het merendeel de mannelijke voorouders, dan kan de redactie van VV niet anders dan die mannelijke voorouders onderzoeken en daar dus scènes over maken. Ook Van Kessel benadrukte dit in het interview bij de vraag wat de verhouding van mannelijke en vrouwelijke voorouders volgens haar is in het programma: ‘En in die zin zijn we ook nog eens afhankelijk van, kijk we kunnen wel eens, we zijn afhankelijk van: wat wil de bekende Nederlander weten?’57
De numerieke uitslagen
Er is geen enkel seizoen van VV uitgezonden, waarbij er meer vrouwelijke
voorouders zijn besproken dan mannelijke.58 De totale man-vrouwverhouding onder de besproken voorouders uit alle seizoenen samen is 74,7% man en 25,3% vrouw. Voor wat betreft de verandering van deze man-vrouwverhouding over de jaren heen (van seizoen 1 uit 2010 tot en met seizoen 12 uit 2019) valt er geen gelijkere trend te ontdekken. Het aandeel mannen onder de besproken voorouders schommelt in de
55 Maartje Janse, De Afschaffers; Publieke opinie, organisatie en politiek in Nederland 1840-1880
(Groningen 2007).
56 Bijlage A2: Interview Hanneke van Kessel, 23 september 2019 [00.15.02 – 00.21.24]. 57 Bijlage A2: Interview Hanneke van Kessel, 23 september 2019 [00.15.02 – 00.21.24]. 58 Bijlage B1: Man-vrouwverhoudingen besproken voorouders per seizoen.
seizoenen tussen de 65,5% - 87,7%, met als absolute uitschieter seizoen 12, met een aandeel van 87,7% mannelijke besproken voorouders.59 Dat is opvallend omdat het al eerder besproken concessiebeleidsplan van de NPO voor de jaren 2016-2020 werd opgesteld. In lijn daarmee zou kunnen worden verwacht dat de verhouding over de jaren heen gelijker zou moeten zijn geworden, in plaats van ongelijker. Echter: de besproken voorouders komen uit een eerdere (en vaak ongelijkere) samenleving. Zou het afspiegelen van vroegere samenlevingen dus wellicht als uitzondering moeten gelden voor wat betreft het gelijker proberen te maken van de man-vrouwverhouding?
Eventuele alternatieve en/of aanvullende werkwijzen
Om te beginnen viel er tijdens het interview met Van Kessel op dat ze op de vraag hoe de man-vrouwverhouding onder de besproken voorouders in VV volgens haar was, heel resoluut antwoordde dat er meer mannen dan vrouwen besproken werden. Toen ik haar daarna vroeg of ze daar als televisiemaker iets aan zou kunnen doen, merkte ik uit haar antwoord op dat ze daar eigenlijk pas sinds mijn scriptie serieuzer bij stil is gaan staan: ‘Nou ja, er, het besef, wat natuurlijk naar aanleiding van jouw scriptie ben ik daar ook wel over na gaan denken, van waarom is dat nou zo?’60 Dit terwijl uit de interviews leek te klinken dat de man-vrouwverhouding altijd een belangrijk onderwerp is geweest bij de redactie van VV.
Voorgaande echter terzijde. Het is nu aan de orde te bedenken hoe de vrouwelijke voorouders eventueel een grotere rol in het programma zou kunnen worden gegeven. Ik vroeg van Holsteyn of het team van VV een prominentere vrouwelijke voorouder wellicht uitgebreider zou kunnen uitlichten, ter compensatie van de andere, minder prominente vrouwelijke voorouders. Zijn antwoord hierop was: ‘Nou ja als je een prominente vrouwelijke voorouder vindt, dan ga je dat uiteraard zo uitgebreid doen als passend is.’61 Van Holsteyn laat de lengte van de scènes dus niet afhangen van het geslacht van de voorouder. De scène wordt zo lang of zo kort gemaakt, als dat er interessante informatie over de voorouder te vertellen valt.
59 Bijlage B15: Overzichtstabel alle procentuele verhoudingen.
60 Bijlage A2: Interview Hanneke van Kessel, 23 september 2019 [00.21.24 – 00.25.23]. 61 Bijlage A1: Interview Jan van Holsteyn, 23 september 2019 [00.30.20 – 00.35.10].
Een andere eventuele aanpassing in het opstellen van de scripts, om zo de vrouw een grotere rol te geven dan dat ze nu heeft, zou zijn het invoegen van een stukje historische context, of een ‘historisch blokje’ zoals de redactie van VV het noemt. In de aflevering met zangeres en actrice Karin Bloemen als BN’er is er rond minuut 38:50 een dergelijk historisch blokje te zien over de tachtigjarige oorlog. Een historisch blokje is kort (± 20 seconden), maar veelzeggend. De historische context waartegen een bepaald verhaal van een voorouder kan worden gezien, wordt in een aantal zinnen verteld met aanvullend beeldmateriaal. Om de situatie van de vrouw op verschillende plaatsen, in verschillende periodes af en toe wat meer te verduidelijken en de kijker daardoor ook op de hoogte te stellen van de redenen waarom de vrouw minder besproken wordt of minder gedocumenteerd is, kan een historisch blokje worden ingevoegd. Toen ik aan Van Kessel vroeg of dit een goede toevoeging zou zijn antwoorde zij instemmend:
Ja. Nou dit is eigenlijk wel grappig want dit is nu, dat je, dat zou dus een oplossing zijn, want je hebt inderdaad, we hebben dan dus die bronnen dan niet, of in ieder geval niet de processen verbaal die er zijn opgemaakt of de, of nou ja al die aktes die we dan hebben, dat heb je dan niet, maar je zou, ja als het past binnen een aflevering,
zou dat wel kunnen natuurlijk.62
Wel voegde zij daaraan toe dat een historisch blokje vaak pas in een van de laatste fases van het maken van de afleveringen wordt toegevoegd, dus dat dat van tevoren vaak nog niet bedacht wordt. Van Holsteyn benoemde dit naderhand toevoegen eveneens:
De blokjes zijn ook een beetje een noodgreep hè? We doen alleen historische blokjes als we bij geen andere manier weten om het te vertellen. Het is veel prettiger en logischer om de inhoud die je hebt via de hoofdpersonen en via de deskundigen en de
documenten natuurlijk te brengen.63
Van Kessel noemde overigens uit zichzelf nog een interessante eventuele nieuwe werkwijze, om de vrouw wat meer aandacht te geven in het programma:
62 Bijlage A2: Interview Hanneke van Kessel, 23 september 2019 [00.25.23 – 00.30.41]. 63 Bijlage A1: Interview Jan van Holsteyn, 23 september 2019 [00.30.20 – 00.35.10].
Natuurlijk kun je dus, daar ben ik me wel nu de laatste tijd wat bewuster van, tussen de regels door. Dus dan gaat het wel over, noem eens wat: iemand die, een man die vroeg overlijdt, dan kun je dus daaruit opmaken dat zijn vrouw er alleen is voor komen te staan. Dus tussen de regels door kan je wel echt iets over die vrouwen vertellen.64
Door de informatie die er bestaat over een mannelijke voorouder, kan het verhaal van een vrouwelijke voorouder kortom min of meer worden gereconstrueerd.
Samenvattend zijn er dus enkele mogelijkheden om de rol van de vrouwelijke voorouder in het programma groter te maken. De vraag is dan of Van Holsteyn en Van Kessel bereid zijn een verandering in hun werkwijze te overwegen bij het zien van een opvallend ongelijke verhouding als uitkomst van mijn onderzoek? Van Kessel antwoorde hierop:
Maar we zouden dat zelf ook wel actiever al in het script kunnen zetten bijvoorbeeld. Ja. Maar ik denk als er uit jouw onderzoek een oplossing, ik weet niet of er een, ja als
daar iets uit zou komen, dan ja tuurlijk gaan we daar iets mee doen.65
Van Holsteyn antwoordde op dezelfde vraag wezenlijk anders: ‘Nee. Nee wat zouden we meer kunnen doen?’66 Uit deze twee uiteenlopende antwoorden wordt duidelijk dat veranderingen aanbrengen in een format en in de werkwijzen van een redactie niet gemakkelijk is. Alhoewel zowel Van Kessel als Van Holsteyn de welwillendheid bezitten de man-vrouwverhouding gelijker te krijgen, hebben zij beide andere zienswijzen voor wat betreft aanpassingen in het programma.