Het doel
Waar eerdere podcasts van het JCK vanuit de communicatieafdeling zijn ontwikkeld als extra manier om het publiek te bereiken, is de podcast bij Jodenvervolging in foto’s vanuit de educatieafdeling tot stand gekomen. Educatiemedewerker Inger Schaap ontwikkelde de podcast samen met Caspar Stalenhoef als onderdeel van het educatieve programma van het JCK. De opzet van de podcast is vanwege het educatieve doel anders dan eerdere podcasts: meerdere korte afleveringen, in plaats van één lang verhaal. Leerlingen krijgen in een 1,5 uur durend educatief programma allemaal één aflevering aangewezen en vertellen elkaar vervolgens wat zij hebben gehoord. Zo hebben de scholieren in totaal de gehele podcast beluisterd.203 Stalenhoef vraagt zich
echter af of de podcast door het opknippen ook prettig is om in zijn geheel te beluisteren: ‘Je hebt dan steeds het intromuziekje en hetzelfde format: ik, expert, overlevende, ik expert, overlevende. Vanuit storytelling is het helder.’ Stalenhoef vraagt zich echter af of deze opzet niet gaat vervelen.204 Ook krijgt de relevantie van
het verleden in het heden in de podcast veel aandacht, omdat dat vanuit educatief oogpunt belangrijk is. De podcast is daardoor volgens Stalenhoef ‘heel moralistisch, soms misschien zelfs te zalvend’.205
Naast het educatieve doel dient de podcast vijf andere doelen. Ten eerste wil het JCK met de podcast iets toevoegen aan de puur chronologische tentoonstelling. De podcast biedt een alternatieve orde in de tentoonstelling waarin de bezoeker overweldigd wordt door foto’s. Ten tweede staat de podcast online om bezoekers tijdens, maar ook na het museumbezoek verdieping te bieden. Op de website staat ook de foto waarover gesproken wordt en vindt de luisteraar historische context. Ten derde hoopt het museum met de podcast extra publiek naar het museum te trekken. Ten vierde blijft de website waarop de podcast staat nog een tijd online, waardoor de podcast ook een ‘archieffunctie’ heeft en bijdraagt aan het tentoonstellingsverleden.206 Ten vijfde maakt de podcast het materiaal van het beroemde interviewproject van
Steven Spielberg uit de jaren 1990 toegankelijk.207 Voor de komst van de podcast moest het publiek naar het
Joods Historisch Museum om ter plekke naar de interviews met Holocaustoverlevenden te luisteren; de podcast heeft een gedeelte van de interviews toegankelijk gemaakt voor een breed publiek. Het audiomateriaal, dat niet in de tentoonstelling past, heeft zo toch een plek gekregen.208
Bij het Stedelijk Museum ontstond het idee om een podcast te maken op de marketingafdeling, die, zoals marketingmedewerker Saskia Du Bois stelt, graag innovatief wil zijn.209 Het Stedelijk Museum had in
plaats van een podcast voor video kunnen kiezen, maar een audio voelde voor de wat oudere bezoekers als een goede manier om hen kennis te laten maken met de tentoonstelling: ‘een beetje hoorspel- en radioachtig, dat
203 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.20.40-00.25.00]. 204 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.25.00-00.30.20]. 205 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.20.40-00.25.00]. 206 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.35.50-00.40.00].
207 Joods Cultureel Kwartier, ‘Tweeduizend getuigen vertellen’ (versie 2019), https://jck.nl/nl/longread/tweeduizend-getuigen- vertellen (16 juni 2019): Het archief van het USC Shoah Foundation Institute bevat bijna 52.000 interviews met overlevenden van de Holocaust. Deze getuigenissen zijn in tussen 1995 en 1998 vastgelegd in 34 verschillende landen, door het Shoah Foundation Institute in Los Angeles, geïnitieerd door Steven Spielberg en gefinancierd met de royalty’s van zijn film Schindler’s List. 208 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.20.40-00.25.00].
32
kennen zij nog’.210 Daarnaast is video volgens Du Bois best wel passief, terwijl een podcast de volledige
concentratie van (potentiële) bezoekers op kan eisen. Wat een museum wil overbrengen blijft daardoor beter hangen. Voor het Stedelijk Museum was de podcast daarom een effectieve manier om verhalen te vertellen en redelijk goedkoop in vergelijking met een video of een boek.211
Het Stedelijk Museum heeft deze podcast gemaakt volgens Du Bois, omdat het mogelijk is om andere mensen aan het woord te laten, die nieuwe perspectieven bieden en kritisch naar een tentoonstelling kijken. Ook biedt een podcast een podium voor de totstandkoming van de tentoonstelling en geeft ruimte om te laten zien wie bepaalt wat in de collectie terechtkomt. ‘Dat sluit natuurlijk erg aan bij de inclusiviteit en meerstemmigheid, die nu heel erg spelen.’212 Daarnaast is een podcast duurzaam, omdat hij in tegenstelling tot
een tentoonstelling (online) blijft staan.213 In de podcast wil het Stedelijk Museum vertellen wat in de
tentoonstelling niet aan bod komt en de sfeer van Amsterdam in de jaren 1960 neerzetten. De podcast was – toen de tentoonstelling nog stond – complementair aan het bezoek voor degenen die verdieping op de tentoonstelling willen hebben.214
Bij het Van Gogh Museum kwam Ann Blokland, werkzaam op de afdeling educatie en interpretatie, met het idee om een podcast te maken: ‘Het idee van een podcast die je helemaal meesleurt, zoals ook een goede radioserie of feuilleton van vroeger dat kan doen, dat leek me heel aantrekkelijk’, stelt Blokland.215 Een
podcast is volgens haar zeer geschikt om geschiedenis, vooral geschreven bronnen, op persoonlijke, informele wijze over te brengen: ‘Primaire bronnen, zoals brieven en dagboeken zijn namelijk gewoon best wel saai om tentoon te stellen.’216 Het Van Gogh Museum bestrooit bezoekers wel met quotes uit de brieven, maar gaat
verder nauwelijks dieper op de brieven in, terwijl deze volgens Blokland een mooie manier zijn om dichter bij Van Gogh te komen. Zij wilde daarom graag iets met de brieven doen, maar wel iets digitaals en niet gelinkt aan een tentoonstelling, omdat de vaste collectie tijdlozer is.217 Helaas kwam het Van Gogh Museum niet als
eerste met een museumpodcast in Nederland: ‘Ik baalde wel hoor dat het Stedelijk Museum en het Rijks net voor mij met de podcast kwamen.’218
Uit de interviews blijkt dat een historische podcast verschillende doelen kan dienen en op verschillende manieren ingezet kan worden door een museum. Voor het JCK is de podcast een manier om het publiek te bereiken, heeft de podcast een archieffunctie om het tentoonstellingsverleden te bewaren, maakt de podcast materiaal toegankelijk dat geen plek heeft in de tentoonstelling en wordt de podcast ingezet als een didactisch instrument om orde in de tentoonstelling aan te brengen. Ook heeft de podcast plek voor andere stemmen en maakt de podcast de tentoonstelling relevant in het heden. Het Stedelijk Museum laat zien dat een podcast een manier is om een verhaal te vertellen. In een podcast is het mogelijk om mensen aan het woord te laten en
210 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.00.00-00.05.20]. 211 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.00.00-00.05.20]. 212 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.25.05-00.30.10]. 213 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.25.05-00.30.10]. 214 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.05.20-00.10.50]. 215 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.05.10-00.10.25]. 216 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.25.05-00.30.05]. 217 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.00.00-00.05.10]. 218 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.40.00-00.45.00].
33
nieuwe perspectieven te bieden. De podcast kan dienen als aanvulling op de tentoonstelling door te tonen hoe deze tot stand is gekomen, door kunstenaars van een andere kant te belichten en door luisteraars mee te nemen naar de sfeer van een bepaalde tijd. Uit de ervaringen bij het Van Gogh Museum blijkt dat een podcast een goede vorm kan zijn om op informele, persoonlijke wijze geschreven bronnen toegankelijk te maken voor een breed publiek, een kunstenaar van een andere kant te leren kennen en de vaste collectie op een nieuwe manier te belichten.
Vergelijking audiotour
Het JCK heeft bewust voor een podcast in plaats van een audiotour gekozen. De redenen voor deze keuze zijn volgens Stalenhoef dat audiotours heel droog zijn, op specifieke objecten ingaan en feitelijke informatie geven. Stalenhoef is van mening dat een audiotour praktisch een verlengde is van een C-tekst.219 Het is volgens hem
gemakkelijk om deze informatie te bieden; ‘een conservator is vaak iemand die voorhanden is en iets wil zeggen.’220 Een podcast daarentegen vertelt zijn eigen verhaal los van de zaaltekst en bewandelt een eigen
route.221 Deze mening van Stalenhoef is echter tegenstrijdig met de opzet van zijn podcast, waarin
conservatoren vertellen over objecten, foto’s in dit geval. Stalenhoef verklaart dat zijn podcast, anders dan een audiotour, vanuit een brede context vertrekt en vervolgens inzoomt op de foto, in plaats van het object centraal stelt. Hij stelt daarentegen ook dat de podcast bij de Jodenvervolging misschien toch niet genoeg een op zichzelf staande podcast is, waardoor luisteraars deze ervaren als een audiotour.
Het is opvallend dat het Stedelijk Museum bij de tentoonstelling Amsterdam Magisch Centrum zowel een podcast als een audiotour heeft ontwikkeld. De audiotour zou er hoe dan ook komen, het podcastidee kwam later, verklaart Du Bois. De audiotour en de podcast zijn volgens haar wel degelijk verschillend van aard. Om de audiotour op zaal te beluisteren, dienen mensen echt naar het museum te komen. De audiotour is objectgericht en gaat in op visuele aspecten om kunstwerken duiding te geven. De podcast daarentegen kan ook buiten het museum beluisterd worden en neemt de luisteraars mee naar de sfeer van de jaren 1960. Als gevolg van de aanwezigheid van de audiotour, werd de podcast bij het museumbezoek niet actief aangeboden. Du Bois twijfelt daarom of het Stedelijk Museum ‘misschien had moeten kiezen voor een van de twee of de audiotour meer in een podcastvorm had moeten gieten’.222
De podcast Van Gogh belicht: de brieven staat los van een tentoonstelling, waardoor er van een audiotour per definitie geen sprake zou zijn. Blokland ziet wel een duidelijk verschil tussen een podcast en een audiotour: ‘Een audiotour helpt mensen om beter naar een kunstwerk te kijken en stelt het object centraal, terwijl een podcast de luisteraar meeneemt naar een ‘binnenluisterwereld’ en mooie verhalen vertelt.’223
Volgens Blokland is het ‘frustrerend als een podcast lang over kunstwerken gaat die je niet kan zien, waardoor
219 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.14.50-00.20.40]; Een tentoonstelling bevat meestal verschillende teksten. A-teksten zijn algemene, overkoepelende teksten, zoals de introductietekst van een tentoonstelling of thema in de zaal. B- teksten beschrijven een groep objecten. C-testen zijn teksten bij één specifiek object.
220 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.00.00-00.05.35]. 221 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.14.50-00.20.40]. 222 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.05.20-00.10.50]. 223 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.25.05-00.30.05].
34
je er geen voorstelling van kunt maken’.224 Blokland is van mening dat de podcast de audiotour positief kan
beïnvloeden: ‘Bij een audiotour gaat de vertelstem toch een beetje aan en is het vaak de conservator die aan het woord is.’225 Volgens Blokland daagt de podcast musea uit om een audiotour te maken die persoonlijker
en informeler is ingestoken.
De vergelijkingen met de audiotour die de drie musea hebben gemaakt laten zien dat het grootste verschil tussen een podcast en een audiotour is dat de luisteraar bij een audiotour fysiek in het museum aanwezig dient te zijn om de tour te volgen; een podcast kan de luisteraar waar en wanneer dan ook tot zich nemen. Stalenhoef en Du Bois zijn van mening dat een podcast zowel binnen als buiten het museum beluisterd kan worden, terwijl een podcast voor Blokland duidelijk los van het fysieke museum staat. Waar Stalenhoef de audiotour verder vrij negatief neerzet als een droog verlengstuk van de tentoonstellingsteksten, ziet Du Bois de audiotour als een mooie manier om bezoekers duiding bij kunstwerken te geven. Blokland voegt daar aan toe dat de podcast de traditionele audiotour uitdaagt en kan versterken.
De productie
Het JCK heeft door Stalenhoef de expertise binnen de organisatie om zelf podcasts te produceren. Voor de podcast bij de Jodenvervolging in foto’s was Inger Schaap (afdeling Educatie) inhoudelijk verantwoordelijk, maar de uitvoering van de podcast lag bij Stalenhoef. Hij heeft de vorm uitgewerkt en het script geschreven. Schaap controleerde dit script, hield in de gaten of de podcast het educatieve doel zou blijven dienen en paste het script waar nodig aan.226
Het Stedelijk Museum heeft de podcast geproduceerd samen met Dag en Nacht Media, een podcastplatform dat is opgezet door oud-journalisten. Du Bois legt uit dat het Stedelijk Museum voor de podcast hulp nodig had van een professionele podcastpartij: ‘Ik heb gemerkt dat het maken van een podcast echt een vak apart is. Sommige verhalen kun je met minimale middelen vertellen en monteren, maar omdat we met Amsterdam Magisch Centrum echt die sfeer wilden neerzetten, hadden we een soort sound engineering nodig. Daar moet je gewoon verstand van hebben, wil je dat goed kunnen doen.’227 Het marketingteam van het
Stedelijk Museum, conservator Leontine Coeleweij, die verantwoordelijk was voor de tentoonstelling
Amsterdam Magisch Centrum en Dag en Nacht Media hebben een gezamenlijke brainstorm gehouden. Hierin
werd de podcast uitgewerkt en werd bedacht welke mensen benaderd konden worden voor interviews. Dag en Nacht Media heeft het script vervolgens geschreven met input en inhoudelijke goedkeuring en aanpassing van Du Bois en conservator Coeleweij.228 Verder ging het museum samen met Dag en Nacht op zoek naar een
verteller. Samen hebben zij gekozen voor kunstjournalist Yuki Kho, die de podcast aan elkaar praat. Du Bois legt uit waarom voor Kho is gekozen: ‘Bij dit historische onderwerp wilden we tegenover de oudere kunstenaars een jong iemand zetten. Zij heeft een prettige stem en is een wat frisser geluid tussen al die
224 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.20.00-00.25.05]. 225 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.20.00-00.25.05]. 226 Bijlage 2A: Interview Caspar Stalenhoef, 13 mei 2019 [00.20.40-00.25.00]. 227 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.20.00-00.25.05]. 228 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.10.50-00.15.20].
35
historische stemmen. Ook kan zij door haar kunsthistorische achtergrond inhoudelijk de juiste vragen stellen.’229
Bij het Van Gogh Museum was Blokland inhoudelijk verantwoordelijk voor de podcast. De productie heeft zij aan Radiomakers Desmet overgelaten. Voor een simpele podcast had het Van Gogh Museum ook zelf met mensen uit het museum en een microfoontje op stap kunnen gaan, maar voor het idee dat er lag – een samenwerking met BN’ers – was andere expertise nodig.230 Het concept was vrij sturend. Blokland wist al snel
dat zij niet alleen de kunstenaarskant van Van Gogh naar boven wilde halen, maar ook universele thema’s, die herkenbaar zijn voor iedereen, wilde belichten. Blokland en Radiomakers Desmet hebben voor een breed scala aan BN’ers gekozen omdat het Van Gogh Museum niet alleen wetenschappers, maar ‘een soort middenmoot’ wilde aanspreken.231 De BN’ers moesten wel een bepaalde connectie met Vincent van Gogh hebben; het
museum wilde niet ‘zomaar een blik bekende namen opentrekken; dat zou makkelijk scoren zijn. Het ging erom om de brieven te laten shinen.’232
Voor de inhoudelijke invulling van de podcast maakte Blokland samen met een brievenexpert uit het museum een voorselectie; ‘een soort verlanglijstje’ van brieven. Deze brieven bevatten verschillende thema’s, die herkenbaar zijn voor veel mensen, zoals liefde, een moeizame relatie met ouders en in de put zitten. De BN’ers konden de brief kiezen waar zij zich het meest in herkenden, want uiteindelijk zou Tjiske Mussche van Radiomakers Desmet een persoonlijk gesprek met hen aangaan. Blokland was expres niet als expert aanwezig bij de interviews, omdat het gesprek dan minder vrij zou zijn. De vraag was nog of Blokland zelf zou interviewen, maar zij ziet zichzelf niet als een interviewer en podcasts drijven volgens haar op een goede host. Mussche moesten daarom zelf zorgen dat de brief de rode draad bleef en persoonlijke verhalen niet de overhand namen. Om dat voor elkaar te krijgen heeft Blokland de brieven samen met Mussche ‘leesbaar’ gemaakt; Blokland bereidde haar voor door de brieven van begin tot einde door te nemen en van context te voorzien. De historische context in de podcast zelf is bewust heel kort gehouden om de brief centraal te houden. Ook de montage werd door Desmet gedaan. Een uur gesprek werd hierin teruggebracht naar tien minuten. Blokland heeft daardoor in de montage streng gecontroleerd of het verhaal nog wel klopt.233
De drie musea hebben de productie van de podcasts op verschillende manieren aangepakt. Waar het JCK de expertise om een podcast te maken binnen de organisatie heeft, hebben het Stedelijk Museum en het Van Gogh Museum samenwerkingen gezocht met ervaren podcastmakers. De musea geven aan dat zij een simpele podcast zelf hadden kunnen maken, maar hun concepten waren zo uitgebreid dat er hulp nodig was. Het Stedelijk Museum zorgde vooral op de achtergrond dat de podcast goed bij de tentoonstelling zou blijven aansluiten. Het Van Gogh Museum mengde zich meer in de productie en was vrij sturend in het productieproces.
229 Bijlage 2B: Interview Saskia du Bois, 17 mei 2019 [00.10.50-00.15.20]. 230 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.20.00-00.25.05]. 231 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.10.25-00.15.05]. 232 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.35.05-00.40.00]. 233 Bijlage 2C: Interview Ann Blokland, 20 mei 2019 [00.15.05-00.20.00].