Algehele overzichtstabel democratische waarden en principes bij bewonersinitiatieven

Voordat er wordt overgegaan naar het laatste onderdeel van dit onderzoek, de conclusie, is het goed een totaaloverzicht te geven van de resultaten die naar voren zijn gekomen in dit hoofdstuk. Daarbij is het goed een aantal opmerkingen te plaatsen voor een beter begrip van deze overzichtstabel.

Ten eerste is voor de lezer prettig om te weten dat DW staat voor of het een democratische waarde betreft of niet,

BT of er sprake is van bewonerstaal en DP of er al dan niet democratische principes waren terug te zien in de

bewonersinitiatieven.

Dan de verschillende asterisken. Bij de eerste asterisk (*) dient de opmerking gemaakt te worden dat er voordat dit onderzoek aanving, geen eenduidige term was voor het omgaan met weerstand. Deze term is zelf

geconstrueerd op basis van de definitie. Wanneer er een ‘ja’ staat bij een bewonersinitiatief in deze cel dan betekent dit dat de respondenten op een eenduidige manier het omgaan met of vormen van weerstand hebben genoemd.

Bij Ecodorp Boekel staan twee asterisken (**). Dit heeft betrekking op de constatering dat het bij dat initiatief mogelijk was om bij drie van de vier democratische concepten een onderscheid te maken tussen ‘binnen’ of ‘buiten’ het initiatief. Dit betekent dat er in dit schema onderscheid is gemaakt waarbij Int wanneer er intern (onderlinge relaties binnen het initiatief) over het concept wordt gesproken en Ext wanneer er extern (relaties met personen of partijen buiten het initiatief) over dit concept wordt gesproken.

Staan er drie asterisken (***) dan betekent dit dat een initiatief heeft aangegeven dat een bepaalde democratisch concept door de bewoners is bestempeld als een pijler van het initiatief. Met andere woorden: men beschrijft een democratisch concept als een democratisch uitgangspunt. Zoals reeds eerder gemeld in deze scriptie wordt een dergelijk concept, ondanks dat het door de bewoners wordt gezien als een uitgangspunt, beschouwd als een democratische waarde.

Het is mogelijk vier asterisken (****) tegen te komen bij Dorpscoöperatie Steingood in onderstaande tabel. Uit de interviews zijn wel signalen terug te vinden dat er bepaalde democratische principes zijn maar deze zijn vergeleken bij de andere bewonersinitiatieven minder duidelijk en uitgekristalliseerd. Vandaar dat er ‘Deels’ staat.

De laatste opmerking betreft de term voornamelijk. Is deze term zichtbaar dan betekent dit dat de term die gangbaar is voor dat concept binnen de representatieve democratie wel genoemd is maar dat de bewonersvariant daarvan vaker wordt genoemd. Op de volgende pagina is de overzichtstabel zichtbaar.

Tabel 31: Algehele overzichtstabel democratische waarden en principes bij bewonersinitiatieven

Inclusiviteit Zeggenschap Verantwoording afleggen Omgaan met weerstand

DW BT DP DW BT DP DW BT DP DW BT* DP Dorpencoöperatie Klooster&Buren Ja Ja Ja Ja Voor- namelijk Ja Ja Voor- namelijk Ja Ja Ja Ja Ecodorp Boekel** Ja *** Int: Ja Ext: Ja Ja Ja Voor- namelijk Ja Ja Int: Ja Ext: Nee Ja Ja Int: Ja Ext: Ja Ja Dorpscoöperatie Steingood Ja Ja Deels **** Ja Voor- namelijk Deels **** Ja Voor- namelijk Deels **** Ja Ja Deels **** Dorpsforum Ysselsteyn Ja *** Ja Ja Ja Voor- namelijk Ja Ja Voor- namelijk Ja Ja Ja Ja Vereniging Duurzaam Soesterkwartier Ja Ja Ja Ja Niet mogelijk vast te stellen Ja Ja Niet mogelijk vast te stellen Ja Ja Ja Ja

6. Conclusie

Nu de analyse is verricht en de resultaten van de vijf cases bekend zijn is het moment daar om de slotsom op te maken. Met andere woorden: het is tijd om te concluderen of er sprake is van een bewonerstaal en welke democratische principes en mechanismen bewoners binnen hun initiatieven ontwikkelen. De opbouw van deze conclusie zal gelijk zijn aan de grote lijn die is gevolgd in het onderzoek. Dit betekent dat allereerst de

aanleiding aan bod komt om zo nog eens aan te geven waarom dit onderzoek is verricht en welke hoofdvraag in het onderzoek centraal heeft gestaan. De aanleiding wordt opgevolgd door een samenvatting van het beleid en de achterliggende theorie die aanwezig is over dorps- en wijkdemocratie. Daar snel op volgend is er ruimte voor een korte omschrijving van de methodologische stappen die zijn genomen om tot de resultaten te komen en alvorens in het derde deel van dit hoofdstuk, de hoofdvraag te beantwoorden. Na de beantwoording volgt er een paragraaf waarin de bevindingen en aanbevelingen uiteengezet worden om te eindigen met een terugblik op het gehele onderzoek. In dit reflectiemoment wordt niet nagelaten om eventuele aanknopingspunten te geven voor andere organisaties waarvoor dit onderzoek een bepaalde relevantie bevat. Maar eerst dus de aanleiding en het antwoord op de vraag waarom dit onderzoek in de eerste plaats is ondernomen.

6.1 Aanleiding

Zoals reeds meerdere malen is teruggekomen in dit onderzoek, is er een duidelijk stijgende lijn te zien in het aantal bewonersinitiatieven dat actief is binnen Nederland. Zoals De Moor (2013) laat zien heeft deze stijgende lijn sinds 2005 een vlucht genomen, resulterende in duizenden bewonersinitiatieven in Nederland; van het aan de Noordzee gelegen Pieterburen tot het aan de Sint-Pieter grenzende Maastricht, overal schieten de

bewonersinitiatieven als paddenstoelen uit de grond.

Directe aanleiding voor dit onderzoek is de aanname en gedachte dat bewoners binnen deze bewonersinitiatieven invulling geven aan democratische waarden en principes maar dit op een (fundamenteel) andere manier doen dan de wijze waarop democratische waarden en principes terugkomen binnen de representatieve democratie. Anders gezegd: bewoners kijken door een andere bril naar democratie dan de bril waarop bestuurders,

gemeenteraadsleden en ambtenaren democratie benaderen. Deze andere blik op democratie zou ertoe kunnen leiden dat de democratische waarden die men nastreeft in een bewonersinitiatief anders worden genoemd en anders worden vormgegeven door bewoners.

In opdracht van de Democratic Challenge, een gezamenlijk project van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties (BZK) gericht op

vernieuwing van de lokale democratie, is er in dit onderzoek gekeken naar deze bewonersvariant van democratie. In dit onderzoek noemen we de bewonersvariant van democratie dorps- en wijkdemocratie. Met dit onderzoek wordt geprobeerd erachter te komen of er sprake is van democratisch gedrag binnen bewonersinitiatieven en zo ja, hoe men daarover spreekt en hoe men er concreet invulling aan geeft middels bepaalde principes en

In de inleiding van dit onderzoek werd reeds kort aangegeven dat er tot op heden nog relatief weinig bekend is over dorps- en wijkdemocratie. Met het beantwoorden van de hoofdvraag tracht dit onderzoek een bescheiden bijdrage te leveren aan de kennis over op wat voor wijze democratie terugkomt bij bewonersinitiatieven. Dit tevens met het achterliggende doel om wellicht een (kleine) stap te zetten naar een maatschappij waarin ruimte is voor zowel dorps- en wijkdemocratie als de representatieve democratie, elkaar versterkend en aanvullend waar mogelijk.

De hoofdvraag die bij dit doel past en in dit onderzoek centraal heeft gestaan is:

Welke democratische 'bewonerstaal’ wordt er binnen lokale bewonersinitiatieven gesproken (waarden) en hoe uit die taal zich in concrete democratische principes bij deze lokale bewonersinitiatieven?

6.2 Beleidskader & theoretisch kader

In het beleidskader is er een schets uiteengezet van het (recente) beleidslandschap met betrekking tot de opkomst van bewonersinitiatieven. Uit verschillende rapporten en beleidsnota’s van een uiteenlopend palet aan advies- en overheidsorganisaties (VNG, BZK, WRR, SCP, ROB en RMO) komt naar voren dat er op landelijk en

rijksniveau, het laatste decennium veel aandacht is geweest voor bewonersparticipatie. Wat opvalt aan deze rapporten en beleidsnota’s is dat ze één ding met elkaar gemeen lijken te hebben: allemaal doen ze tot op zekere hoogte een aanbeveling om meer ruimte te creëren voor inwoners. Meer ruimte voor beleidsparticipatie, maatschappelijke participatie en het maatschappelijk initiatief.

Dit onderzoek richt zich niet zozeer op beleids-, burger-, of maatschappelijke participatie maar kijkt naar bewonersinitiatieven die zich los van de overheid organiseren en zelf invulling geven aan maatschappelijke doelen. Deze bewonersinitiatieven ontstaan door onderlinge verbindingen in een wijk of dorp, bottom-up. Er is bij deze initiatieven dus niet zozeer sprake van ruimte die door de overheid wordt gecreëerd; bewoners creëren zelf ruimte en eisen daarbij maatschappelijke taken en diensten op. Er zijn voorbeelden van bewonersinitiatieven die in een verregaande invulling geven aan domeinen als zorg, onderwijs, energie, openbaar groen en

leefbaarheid. De overheid heeft daarbij geen, of enkel een faciliterende functie.

Binnen deze bewonersinitiatieven worden in sommige gevallen grote beslissingen genomen over hoe bijvoorbeeld de aanwezige zorg, het onderwijs, de openbare ruimte en het gemeenschapshuis eruitziet.

Beslissingen die daarmee veel, zo niet alle inwoners van de desbetreffende dorpen en wijken raken. Omdat deze initiatieven zo’n verregaande gevolgen kunnen hebben is het goed te kijken naar of en hoe men op een

democratische wijze handelt binnen zo’n initiatief. Te meer vanwege de constatering dat sommige bewoners middels hun bewonersinitiatieven een directe invulling geven aan maatschappelijke diensten en producten en daardoor een directe verantwoordelijkheid nemen, ook richting andere bewoners en partijen uit het dorp of de wijk.

Om te kijken of er binnen zo’n initiatief democratisch wordt omgegaan met onder meer deze

verantwoordelijkheden en zo ja, op wat voor wijze dit gebeurt, is er in het theoretisch kader een democratische ladder ontwikkeld. Deze democratische ladder, niet te verwarren met een participatieladder, maakt een onderscheid tussen democratische uitgangspunten, democratische waarden, democratische principes en

mechanismen en democratisch gedrag. Hierbij wordt ervan uit gegaan dat de Nederlandse representatieve democratie is gebaseerd op vier democratische uitgangspunten: vrijheid, gelijkheid (gelijkwaardigheid), solidariteit en good governance. In dit onderzoek worden deze vier uitgangspunten concreet uitgewerkt met een aantal democratische waarden die deels onder een of meerdere uitgangspunten vallen en dit uitgangspunt waarborgen. Onder deze democratische waarden passen weer democratische principes en mechanismen die ervoor zorgen dat deze democratische waarden worden nagestreefd. Uit deze democratische principes en mechanismen vloeit vervolgens weer democratisch gedrag voort.

Het onderzoek heeft zich voornamelijk gefocust op de twee middelste treden van de ladder: de democratische waarden en democratische principes en mechanismen. Vanwege de enorme verscheidenheid aan democratische waarden en principes in de literatuur is er een selectie gemaakt om het vergrootglas te leggen op vier

democratische concepten: inclusiviteit, zeggenschap, verantwoording afleggen en het omgaan met weerstand. Om tot resultaten te komen is de keuze gemaakt om een inductieve en kwalitatieve inhoudsanalyse uit te voeren. Hiervoor zijn semigestructureerd interviews afgenomen bij vijf bottom-up bewonersinitiatieven te weten Dorpencoöperatie Klooster&Buren, Ecodorp Boekel, Dorpscoöperatie Steingood, Dorpsforum Ysselsteyn en Vereniging Duurzaam Soesterkwartier.