Activiteiten van risicogovernance en gebruik van scenario’s

Met risicogovernance zijn de volgende activiteiten verbonden: eerste beoordeling, inschatting, karakterisering en evaluatie, management en communicatie. In de praktijk verlopen deze activiteiten niet altijd in de gepresenteerde volgorde, maar vaak naast elkaar. Scenario’s kunnen bij alle activiteiten behulpzaam zijn (zie tabel 3.5).

Eerste beoordeling

De eerste beoordeling heeft betrekking op het vroegtijdig signaleren en framen van een risico om het probleem en hoe het dient te worden aangepakt te definiëren. Tijdens deze activiteit worden de verschillende perspectieven op het risico verhelderd en de issues gedefinieerd waarop moet worden gefocust. Hierbij gaat het om zaken als de dreigingen en kansen, de verschillende dimensies van het risico, de framing van het risico door de diverse stakeholders, de organisatorische capaciteiten om het risico aan te pakken en de mogelijkheden en beperkingen van de bestaande wet- en regelgeving. Scenario’s die aandacht besteden aan discontinuïteiten (risico’s en kansen) kunnen wijzen op risico’s die in de toekomst kunnen optreden, zoals ongevallen met zelf- rijdende auto’s. Deze scenario’s besteden ook aandacht aan de voorwaarden waaronder risico’s in de toekomst optreden, waardoor zij wijzen op gebeurtenissen en ontwik- kelingen die als vroegtijdige signalen zijn te beschouwen. Denk aan geregelde storingen in computersystemen die auto’s zelf laten rijden of aan het geregeld hacken van de systemen. Dit helpt om op een proactieve manier op mogelijke toekomstige risico’s in te spelen.

Sommige scenario’s zijn gebaseerd op verschillende wereldbeelden. Zulke scenario’s kunnen zicht bieden op de diverse manieren waarop risico’s worden geframed. Bijvoorbeeld als eigen verantwoordelijkheid (vanuit een individualistisch wereldbeeld), als collectieve verantwoordelijkheid (vanuit een hiërarchisch wereldbeeld), als recht- vaardigheidskwestie (vanuit een egalitair wereldbeeld) of accepteren als fact of life (vanuit een fatalistisch wereldbeeld).

Inschatting

Bij de risico-inschatting wordt de kennisbasis gelegd voor de besluitvorming over het al dan niet nemen van het risico, en zo ja, hoe het risico zoveel mogelijk kan worden beperkt. Hierbij gaat het niet alleen om het onderzoeken van de fysieke en andere kenmerken van een risico en zijn oorzaken, maar ook om het onderzoeken van de (positieve en negatieve) consequenties die stakeholders er aan toeschrijven.

Tijdens deze activiteit wordt onder andere aandacht besteed aan de potentiële schade van nadelige effecten, de mate waarin oorzaken kunnen worden achterhaald, de maatschappelijke reacties op het risico, en de rollen van bestaande instituties in de uiting van maatschappelijke zorgen.

Doordat scenario’s die discontinuïteiten verkennen ook de voorwaarden waaronder zij optreden in beeld brengen, evenals de mogelijke effecten die zij voortbrengen, kunnen zij de betrokkenen een gevoel geven voor de mogelijke aard en omvang van risico’s.

DRIE

Scenario’s geven geen uitsluitsel over de waarschijnlijkheid van het optreden van risico’s of effecten (Van Asselt 2007). Zij zijn immers op de lange termijn gericht en op die termijn is de toekomst te onzeker om uitspraken over waarschijnlijkheden te kunnen doen.

Karakterisering en evaluatie

Deze activiteit is erop gericht de wetenschappelijke bevindingen over de fysieke en andere kenmerken te combineren met een grondig begrip van de maatschappelijke waarden en opvattingen. Dit speelt vooral een belangrijke rol als de (soms controver- siële) beslissing moet worden genomen of een risico acceptabel is, tolerabel of niet tolerabel. In het eerste geval zijn er geen beperkende maatregelen nodig, in het tweede geval wordt het risico acceptabel geacht vanwege sociale, economische of andere voordelen, maar worden er wel beperkende maatregelen genomen, en in het derde geval moet het risico worden vermeden.

Op een vergelijkbare manier als bij de eerste beoordeling kunnen scenario’s die zijn gebaseerd op wereldbeelden helpen om de verschillende waardeoriëntaties expliciet te maken. Bij de karakterisering en evaluatie van risico’s is het belangrijk dat de scenario’s ook helpen om de risico’s vanuit de verschillende oriëntaties te beoordelen. Dit maakt het voor beleidsmakers (en belanghebbenden) makkelijker om te bepalen of risico’s acceptabel, tolerabel of niet tolerabel zijn.

Tabel 3.5

Overzicht van activiteiten van risicogovernance waarin scenario’s een rol spelen, gebruik van scenario’s en benodigde kenmerken van scenario’s

Activiteiten Gebruik van scenario’s Benodigde kenmerken Eerste beoordeling • Wijzen op mogelijke toekomstige risico’s

en vroege signalen en helpen bij het framen van risico’s

Afhankelijk van type risico: • Gematigd of sterk exploratief • Kwantitatief of kwalitatief • Descriptief of normatief • Participatief

Inschatting • In beeld brengen van de mogelijke aard en omvang van risico’s en van mogelijke voorwaarden en effecten

Karakterisering en

evaluatie • Helpen om vanuit verschillende perspectieven te beoordelen of risico’s al dan niet acceptabel of tolerabel zijn Management • Inspireren tot het in beschouwing nemen

van een breed scala aan opties om risico’s te beperken

Communicatie • Helpen om discussies over mogelijke toekomstige risico’s en de waardering ervan te structureren en het vertrouwen te vergroten

DRIE

DRIE

Management

Voor alle risico’s die beleidsmakers tolerabel vinden is het belangrijk om een adequate vorm van risicomanagement te ontwikkelen. Risicomanagement bestaat uit het voorbereiden en uitvoeren van de maatregelen en acties die nodig zijn om een risico te vermijden of in elk geval te beperken (IRGC 2005). Hierbij gaat het om het genereren, evalueren en selecteren van geschikte opties om risico’s te beperken, de uitvoering van maatregelen, het monitoren van de effectiviteit van de maatregelen en het aanpassen van beslissingen als dat nodig is.

Scenario’s die zijn gebaseerd op verschillende wereldbeelden kunnen inspireren tot het in overweging nemen van een breed scala aan opties om risico’s te beperken. Zo kan vanuit een hiërarchische benadering worden gezocht naar maatregelen om risico’s te controleren, vanuit een egalitaire benadering naar maatregelen om een gelijk risico- niveau voor allen te realiseren, vanuit een individualistische benadering naar maat- regelen die de keuzevrijheid van burgers en bedrijven vergroten en vanuit een fatalis- tische benadering naar de acceptatie van risico’s.

Communicatie

Communicatie is een belangrijk onderdeel van risicogovenance. Zij helpt beleidsmakers om risico’s beter te begrijpen. Daarnaast draagt communicatie ertoe bij dat de rollen van beleidsmakers in de governanceprocessen duidelijk worden. Verder geeft zij de stakeholders een stem binnen de processen. Effectieve communicatie is een belangrijke voorwaarden voor het opbouwen van vertrouwen. Vooral bij risico’s die worden gekenmerkt door ambiguïteit is dit belangrijk, omdat hierbij verschillende en vaak conflicterende waardeoriëntaties in het geding zijn.

Scenario’s die toekomstige discontinuïteiten verkennen helpen om de discussies over het karakter, de effecten en de voorwaarden van mogelijke risico’s op een gestructu- reerde manier te voeren. Doordat de scenario’s een breed palet aan mogelijke risico’s presenteren en de verschillende karakteristieken van de risico’s belichten, kunnen beleidsmakers in hun discussies naar de scenario’s verwijzen, wat de communicatie vergemakkelijkt. Scenario’s die zijn gebaseerd op diverse wereldbeelden helpen om de verschillende waardeoriëntaties over risico’s expliciet te maken, te herkennen en te bespreken en daarmee om het wederzijdse vertrouwen te vergroten.

3.5.3 Benodigde kenmerken van scenario’s

Scenario’s die bij risicogovernance worden toegepast zijn vooral bruikbaar als zij de onderstaande kenmerken hebben.

Gematigd of sterk exploratief. Bij de meer of minder routinematige aanpak van eenvoudige en complexe risico’s volstaan scenario’s die gematigd exploratief zijn. Deze scenario’s verkennen wel verschillende richtingen waarin ontwikkelingen kunnen verlopen en de risico’s die hierbij kunnen optreden, maar geen radicaal verschillende richtingen.

DRIE

Bij onzekere en ambigue risico’s is het belangrijk dat de scenario’s sterk exploratief zijn, zodat zij zicht bieden op een grote diversiteit aan mogelijke toekomstige risico’s en op uiteenlopende waarderingen ervan. Risico’s kunnen immers allerlei vormen aannemen en er bestaat veel onzekerheid over het optreden en over de waardering ervan.

Kwantitatief of kwalitatief. Als onderdeel van de wetenschappelijke analyses, die deel uitmaken van de inschatting, is het belangrijk om te beschikken over kwantitatieve scenario’s. Deze scenario’s geven een gevoel voor de orde van grootte; vooral bij eenvoudige en complexe risico’s is het belangrijk om hiermee rekening te houden. Bij onzekere en ambigue risico’s spelen kwalitatieve scenario’s een belangrijke rol, omdat de cognitieve en normatieve onzekerheden bij deze risico’s groot zijn, wat grenzen stelt aan kwantificering. Zo kan de verkenning van nieuwe risico’s alleen op een kwalitatieve manier gebeuren, omdat het bij gebrek aan gegevens niet mogelijk is om berekeningen te maken.

Descriptief of normatief. De literatuur over risicogovernance is vooral gefocust op de rol die descriptieve scenario’s (omgevingsscenario’s) kunnen spelen. Deze scenario’s verkennen welke gebeurtenissen en ontwikkelingen in de toekomst kunnen plaatsvinden en welke risico’s die met zich kunnen brengen. Bij het bedenken van opties voor de aanpak van risico’s kunnen normatieve scenario’s (beleidsscenario’s) een belangrijke rol spelen. Zo kunnen scenario’s die verschillende wereldbeelden belichamen inspireren tot het nemen van minder vanzelfsprekende maatregelen en helpen om een nieuwe weg in te slaan met risicogovernance.

Participatief. Participatie van beleidsmakers speelt een voorname rol bij risicogover- nance, vooral bij risico’s die door ambiguïteit worden gekenmerkt. Dit draagt niet alleen bij tot een rijkere definiëring van de risico’s, maar ook tot het bedenken van meer effectieve en legitieme maatregelen. Door de bij risicogovernance betrokken beleids- makers aan de ontwikkeling van de scenario’s te laten deelnemen, krijgen niet alleen hun eigen inzichten en verwachtingen over mogelijke risico’s in de scenario’s een plek, maar raken zij ook met de scenario’s vertrouwd en beschouwen zij die als iets van henzelf, wat hun ontvankelijkheid ervoor bevordert.