deun ·"'
JOHANN
HEINRICH
Tf71KKF.R ,B-.A. ,
M.ED.
Voorgel~ ter Vervulling van 'n deel van die Vereistes vir die Graad
DOCTOR
EDUCATIONIS
lin die
Fakulteit van Opvoedkunde aan die
POTCHEFSTROOMSE
UNIVERSITEIT
vir
CHRISTELIKE HOER
ONDERWYS.
Promotor : Prof. dr.
H.J.J.
Bingle.PRETORIA.
BEDANKINGS.
Hiermee wil ek graag my erkentlikheid betuig aan almal wat my in hierdie studie behulpsaam was.
In die eerste plek wens ek my innige dank en
waardering uit te spreek teenoor my voormalige promotor, prof. dr. J. Chr. Coetzee vir sy wenke en insiggewende
kritiek. Hy het die aahvoorwerk gedoen, maar weens die
uitbreiding van verantwoordelikhede kon hy nie sy
werk-saamhede as promotor voortsit nie. Prof. dr. H.J.J.
Bingle het verder leiding gegee en besonder veel moeite
gedoen om my oor die bult te help. As promotor het hy
geen opoffering ontsien om hulp en leiding te verskaf
nie. Ook vir sy vriendelike bereidwilligheid en besie~
ling betuig ek my dank en waardering.
Teenoor die Nasionale Navorsingsraad wil ek ook my dank uitspreek vir die ad hoc-toekenning wat handig
te pas gekom het, en aan die Rtchefstroomse
Universi-teit vir Christelike Ho~r Onderwys vir beywering ter
verkryging daarvan, asook vir hulp op ander terreine met betrekking tot hierdie stume.
Persone wat hulle besonder bulpvaardig betoon het en wat my studieweg heerlik gelyk probeer maak het, was veral ds. J.M. van den Berg van die Ned. Herv. of Geref. Gemeente van Magaliesburg, ds. D.F. Erasmus van die Ned. Herv. Gemeente van Ventersdorp; prof. dr. S.P. Engelbrecht van die Ned. Herv. Kerk; eerw. T.C. Ester-huysen van Florida, almal persone wat karvragte vol
boeke en tydskrifte tot my beskikking gestel het. Di.
D.s. Snyman, C.F.B. Naude, J.C. duPlessis (van die Ned. Herv. of Geref. Kerk), H.F.V. Kruger en W.F. venter
(van die Geref. Kerk), inspekteurs L. de Villiers en J.A. Hilarius, mnr. J. de Klerk, L.U.K., proff. C.H. Rautenbach en C.K. Oberholzer van Pretoria, proff.
J. Chris Coetzee en H.J.J. Bingle van Potchefstroom, prof. Abel Coetzee van die Witwatersrandse
Universi-teit, registrateurs of dosente in godsdiensonderwys aan die Transvaalse Onderwyskolleges verbonde, die studenteliggame, hoofde of onderwysers van verskeie middelbar6 skole het my breedvoerige inli6ting verskaf
en selfs, waar nodig, insae in hul
korrespondensie-l~ers verleen. Aan al hierdie persone dra ek my innige dank oor.
Ek het vrye toegang gehad tot en waardevolle hulp verkry van die volgende biblioteke : Teologiese Skool en P.U. vir C.H.O., Potchefstroom; Provinsiale en Staatsbiblioteke, Pretoria; prof. S.P. Engelbrecht se persoonlike versameling; Voortrekker-Gedenksaal van
die N.H. of G. Kerk, Pretoria; U.P.-biblioteek. In
besonder wil ek ook my dank betuig teenoor die
biblio-teek van die Transvaalse Onderwysdepartement. Al die
jarelange pronte en vriendelike diens, die baie moeite in my belang sal ek steeds dankbaar onthou.
Geen historiese werk oor Transvaalse aangeleent-hede kan ooit aanspraak op volledigheid maak as daar nie gebruik gemaak is van die Argief in Pretoria nie. Voortreflike diens en hulpvaardigheid maak navorsing
hier 'n genot. Aan die hele personeel, en veral aan
die deskundige in die leeskamer, 11oom Piet" Nell, is
ek besonder veel dank verskuldig.
So voel ek ook teenoor al my bloedverwante,
vriende en kollegas wat my so bemoedig het. My
egge-note staan vooraan. Sy moes op meer as een wyse opoffer;
sy moes inspireer; sy moes verdra; sy moes aanspoor. My besondere dank vir haar samewerking.
Selde in my lewe het ek die leiding en
be-skermende liefde van God so kennelik ondervind as juis
tydens hierdie studie-onderneming. Hy het my langs
effe bane gelei. Aan Hom bring ek toe al die lof en
die dank van my hart, met die bede dat hierdie werk
tot Sy eer mag strek.
Pretoria.
AFKORTINGS.
Cd- Commanding Publications (Imperiale Blouboeke). Dit mag hier aangemerk word dat die 11d" die
tydperk na 1900 aandui. SS - Staatsekretaris.
E.V.R. - Eerste Volksraad. T.V.R. - Tweede Volksraad. V.R. - Volksraad.
U.R. - Uitvoerende Raad. O.D. - Onderwysdepartement.
Z.A.R. - Zuid-Afrikaansche Republiek. T.O.D. - Transvaalse Onderwysdepartement. Lt.-Gov. - Lieutenant-Governor.
Col.-Sec. - Colonial Secretary. R - Register Staatsekretaris.
INHOUDSOPGAWE.
AFDELING A.
HOOFSTUK 1. INLEIDING.
1. Prob1eemste11ing •..•.•...•...•...•...••
2. Godsdiensonderwys in die Kaapko1onie •.•••
(a) Die beginjare ...•.•...•••••..•..••• (b) Die ordonnansie van De Chavonnes ••.••
(c) Die verdere ver1oop van die
gods-1 - 4
4 - 20 4 - 5 5 - 9 diensonderwys in Kaap1and tot 1804 ••• 9 - 11 (d) Kommissaris J.A. de Mist en die
gods-diensonderwys. • . . . • • • • . . . • 11 - 14
(e) Re~1ing van die godsdiensonderwys
onder Enge1se bestuur in Kaap1and •.• (f) Godsdiensonderwys op die voorposte •• 3. Godsdiensonderwys tydens die Groot Trek. (a) Twee grondbegrippe. . . . ...•••..• (b) Godsdiensonderwys in a1 sy aspekte 14 - 17 17- 20 20 - 36 20 - 22 op die Trek ••...•....•...•••••••.• 22- 36 4. Pogings tot georganiseerde
godsdiens-onderv~Jy s •... o • • " • 0 • • • • ~~ • • • • • ~~ • • • • • • • • •
(a) Op soek na predikante ...•..•....• (b) Op soek na onderwysers ••.•••••....•• 5. Samevatting ... 0 • • • • • • • 0 • • • • • • • • • HOOFSTUK II. 43 41 43 36 37 -41 43 - 45
BYBELONLERRIG TYDENS DIE SOEKE NA DIE GESKIKTE ONDERWYSSTELSEL IN TRANSVAAL TOT 1881. 1. Die begin van georganiseerde onderwys .•• 46- 65
(a) Die eerste onderwysers en aspirant-onderwysers en die godsdiensonder-(b) (c) 2. Die (a) (b) 3. Die
f~~
(c)4.
Die (a) (b) (c) (d) wys ... . Ds. Dirk van der Hoff en die kerk se ro1 in die godsdiensonderwys •••.• Godsdiensonderwys tuis •••••.•.•...•. Skoo1wet van 1859 •••...••.•.• Totstandkoming, bepalings en beteke-ni s van die wet •....•...•.•...•..• Toepassing van die wet ••...•..•.•• Onderwyswet van 1866 .••••.•.•....•.. Die wet self en die Bybe1onderrig •.• Optrede van die kerk ••.•..•....•..•• Bybe1onderrig in die skoal •••..•..•.Burgers-Wet van 187 4 ••••••• , •.••••••
Voorspe1 tot die Wet •••.•...•....•••
Y.! e t No • 4 van 18 7 4 •••••••••••••••••• Reaksies deur die wet uitge1ok •••.•• Die behartiging van die Bybe1onder-rig onder Pres. Burgers .•.•.•••....•
46 - 55 55 - 64 64 - 65 65 - 74 65 - 69 69 - 74 74 - 81 74 - 75 75 - 78 78 - 81 81 - 95 81 - 83 83 - 86 86 - 91 91 - 95
5. ~belonderrig tydens die eerste Engelse bewind • . . . G • • • • • •
(a) Die onderwysrapport van 1878 .•..•..•
(b) Re~ling van die godsdiens in die
onderwys onder H.S. Bosman •••....•.•
6. Samevatting .... o • • • • • • • • "' • • • • • • • • • ., • • • • • HOOFSTUK III. 95 - 104 95 - 100 101 - 104 104 - 106
DIE BLOEITYDPERK VAN GODSDIENSONDERWYS ONDER SUPERINTENDENTE DU TOIT EN MANSVELT.
1. Die onderwyswet van Supt. S.J. du Toit •• 107- 147 (a) Totstandkoming en bebalings •••.•..•• 107- 113 (b) Die Kerke en die Onderwys ••...•.. 113- 119 (c) Toepassing van die wet op
Bybel-onderrig . . . o . v • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 119 - 142
(i) Leerstof •...•.•.... 120- 121
(ii) Metode ... 0 • • • • • • • • • • • • • • • • • • 121 - 122
(iii) Handboeke . . . • 123- 125 (iv) Die inspeksie van 1882 ••..•...• 125- 127 (v) Predikante as inspekteurs .••..•• 127- 128
(v.O
Verdere inspeksies onder Supt.du Toit ••••...••...•... 129-133 (vii) Verslae van wnd. Supt. H.
Stiemens •...••.•...•• 134- 139 (viii) Godsdienstige gees in die
onderwys •... o • • • • • o • • • • • • • 139 - 142
(d) Die Opleidingsk~ol en die
Bybel-onderrig . . . " . . . 0 • • 142 - 147 2. Die ondervvyswet van Supt. N. Mansvel t
en die toepassing daarvan •. o • • • • , • • • • • • • 147- 183
(a) Totstandkoming en bepalings ••.••...• 147- 150 (b) Toepassing van die godsdienstige
be-palings op gesubsidieerde skole ••..• 150-161 (c) Die Verslag en Schoolgids van 1898
en die Bybe1onderrig •....•..•..••.•• 162- 169 (d) Die kerke se rol ten opsigte van
Christelike Onderwys ••...•..••• 169-174 (e) Die Staatsinrigtings en
godsdiens-tige aangeleenthede •...•.•.•..••• 174- 178
(f)
Die georganiseerde onderwyserskorpsen godsdiens in die onderwys •.•.•..• 178- 183
3. Samevatting •••.•.•....•.•...
o••···
183- 184HOOFSTUK IV.
DIE TYDPERK v~rn VERY!ARRING VIR DIE
BYB~LONDERRIG (1900-1907).
1. Bybelonderrig in die kampe ••...••...•• 185- 191
3. Die Kommissie van Ondersoek na
Gods-diensonderwys ••••••..•.•..••••.•••.••.• 196 - 206
(a) Verset teen die 11reg van toegang" •. 196- 198
(b) Die Kommissie van Ondersoek •••••..• 198- 200 (c) Sargant e.a. se verdediging van
die bepa1ing ••.•..••••••.•.•.•.•••• 200- 203 (d) Bevindings en aanbeve1ings van die
Kommissie ... " . . . 0 • • • • • • • • • • • • • • • • 203 - 206 4. Bybe1onderrig in die staatsko1e •....••• 206- 212 (a) Verski11ende gebruike •..•.•.•••.••. 206- 208 (b) Die eerste 1eerp1an ••••...•....• 208- 210 (c) Middelbare Onderwys ...• 210- 210 (d) Normaa1ko11ege ...•• 211- 212 5. Die stryd ten opsigte van
Godsdiens-onderwys- die C.N.O.-beweging •.•... 212- 233 (a) Die beweging vir C.N.G ...•....•• 212- 213 (b) Die rol van die kerke ••.•...•.•.••• 213- 222 (c) Die Regering se houding teenoor
C.N.O • . . . 223 - 227
(d) Bybe1onderrig in die C.N.O.-sko1e •• 227- 233 6. Samevatting ..•...•.• 234 - 235
HOOFSTUK V.
BYBELONDERRIG IN TRANSVAAL
GE-STABILISE~R (1907- 1917).
1. Godsdienstige bepa1ings van die Smuts-wet van 1907 . . . .
(a) Totstandkoming van die bepa1ings ••• (b) Godsdienstige bepalings . . . . (c) Reaksies deur die godsdienstige
be-palings uitge1ok .•..•....•...•.•. (d) Toepassing van die bepa1ings in die Goewermentskole ..••...•.•..•
2. Die 1e~rp1an vir Bybe1onderrig van 1909
en die voorgeste1de 1eerp1an van 1917 .• (a) Die 1 e erp1an van 1·909 •.••.•...••. (b) Toepassing van die 1eerp1an tot (c)
(d) (e)
(f)
1911 . . . 0 0 0 • • • • • • • 0 • • • • • • • • • • • Reaksie van kark1ike kant ••.•... Godsdiens in die onderwys na 1911 •• Die Provinsiale Onderwyskommissie van 1917 en die Bybe1onderrig •..•••
Die Kommissie se voorgeste1de le~r
p1an in Bybelgeskiedenis ...•....••• 3. Na-primere onderwys .••••...•••• 4. Samevatting . . . . 236 - 260 236 - 240 240 - 242 242 - 251 252 - 260 260 - 294 260 - 266 266 - 271 271 - 276 276 - 286 286 - 289 289 - 294 295 - 300 300 - 302
BYBELONDERRIG OP SY INGESLANE KOBRS (1917-1942). 1. Godsdiens in die onderrig op 1aersko1e
tot 1936 . . . .
{a) Die tussenperiode (1917-1923) ••..••• (b) Die 1eerp1an van 1923 en sy werking. (c) Die Bybe1geskiedenis1eerp1an van
1 9 2 7 o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o • • • • • • • 303 - 318 303 - 304 304 - 309 309 - 318 2. 1937 En die Bybe1onderwys •..•••.•....•.• 318- 330
(a) Ondersoek deur die kring van
Afri-kaanse hoofde ...••...•..••...•. 318- 321 (b) Die Provinsia1e Onderwyskommissie
van 1937 en die Bybe1onderrig •...••. 321- 330 3. K8rk1ike optrede en C.N.O.-strewe :
1917 tot 1942 ••...•.••.••...•..••....• 330- 342 4. Na-primere onderwys •••.•..•...• 342 - 352 (a) Mi dde1 bare skvle •••••... o • • • • • • • • • 342 - 349
(b) Normaalko11eges .•. o • • • • • • • • • • • • • • • • • 349 - 352
5. Sa1nevatting •••...•••••...•..••...•.•...• 352 - 354 HOOFSTUK VII.
OPTREDE VAN LIGGM~E EN PERSONE VAN 1942 TOT
1953. EN WAT DAARDEUR BEREIK IS. 1. Die C.N.O.-strewe (Groepsko1e) ter
ver-betering van die Bybe1onderrig .•...•.••• 355- 379 (a) Geskrifte en optrcde van persone en
1 i ggame • • • • . . . • • • • . • • . . • . • . • . . . • • • • • 3 55 - 3 6 2
(b) Die brosjure van die F.A.K. en
re-aksies daardeur uitge1ok ••...• 362- 370 (c) Verdere optrede tot 1953 •..••.••..•• 370- 379
2. Verbetering van di~ bestaande
staatsin-rigtin0s . . . .
"···••oo ···"····
379-420(a) Optrede ter verbetering van Bybe1-{b)
(c)
onaerrig in die 1aer en midde1bare
sk o 1 cl • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 3 7 9 - 3 9 9
Optrede ter bevordering van godsdiens in die onderrig aan
op1eidingsinrig-tings vir onderwysers ...••...••.•• 399- 411 Optrede ter verbetering van die
Bybe1onderrig aan die middelbare
sko1e na 1948.0 .•..•.••...•..•...• 411- 420 HOOFSTUK VIII.
DIE OND.,RWYSORDONNANSIE VAN 1953 EN DIZ HUIDIGE TOESTAND VAN GODSDIENS IN DIE
1. Die godsdienstige bepalings van die
Onderwysordonnansie van
1953 ...•. 421- 443
(a) Rigtingslyne .•....•..•....•.•.••..•
421- 423
(b) Die debat in die Provinsiale Raad ..
423- 435
(c) Die Ordonnansie en sy betekenis ••••
435- 443
2.
Die toedrag van sake in1953 ... 443- 476
(a) 3ybelonderrig aan die laerskool ••••
443- 446
(b) Bybelond0rwys en godsdiensti5e
aangel8enthede in middelbare skole.
446 - 454
(c) Godsdiens in die opleiding van
(d)
(e)
onderwysers . . . . (i) Universiteite .•••.•...•• (ii) Onderwyserskolleges •.•....•..• Onderwysers en kerke se rol .•...•.• Samevatting . . . C> • • • • • • • • • • • • AFDELING B KRITIES. HOOFSTUK IX.
454 - 471
454 - 464
464 - 471
471 - 473
473 - 476
ONTLBDING VAN DIE LEERPL~ VAN
1942
EN1948.
1.
Vereistes aan 'n leerplan gestel •••...•477- 480
(a) Algemene beginsels ..•.•....•...•
477- 479
(b) Praktiese beginsels vir
leerplan-indeling in godsdiensonderwys •••..•
479- 480
2.
Algemene opmerkings oor die leorplanne.480 - 482
3.
Die l;::;_rplan van1942
ontleed .•.•..• o o •482- 505
(a) Ontleding van die Inleiding ... o •
482- 495
(b) Bespreking van die leerstof self ..•
495- 500
(c) Gevolgtrekkings en waardebepaling ..
500- 505
4. Die Hoerskoolleerplan vir
Godsdiens-onderwys van
1948... . . . . 505 - 515
(a) Samestelling •••...•...•.•...••...505- 507
(b) Waardering •••.•... o • • • • • • • • • • • • • •507- 508
(c) Besware ..••..•...•..••.•.••...508 - 515
(d) Waardebepaling •.•.••...•.•...•515- 515
AFDELING C KONSTRUKTIEF. HOOFSTUK X.'N VOORGESTELDE LEERPLi-..N IN GODSDIENS
ONDERWYS TOT ST. X.
1.
Inleiding ••.•... o • • • o . • • • • • • • • • • • • • •516 - 540
(a) Vereistes aan 'n leerplan gestel •.•
516- 526
(i) Algemene beginsels •••...••..
516- 524
(ii) Praktiese beginsels vir leer-planindeling in
godsdiens-onderwys •••... o • • • • o • • • • • • • •
524 - 526
(b) Die kind en sy plek in die
!
c) Die onderwyser ••.••••••••••••••••••••••••••.••• 532- 532
d)
Metode •••••••••••••••••••••••••.•••••.••.•.••.• 532- 533
e) Toeligting ••••••••••••••••.•••••••••••••.•.•••• 533- 540
2.
Leerplan in Godsdiensonderwys •••••••••..•...••••• 540- 586
(a)
Die Grade ••••••••••••••••••••••••••..•..••••••• 540 - 546
(~~
Metode, wenke en toe1igt1ng ••.•••••.•....•• 540- 542
(11)
Leerstof vir gr.l en 2 •••••••••••.•.•.•••• 542- 546
(b) Sts.l en 2 ••.••••••••••••••.••••••••.•••••••••• 546
551
(i) Metode, wenke en toeligting ••.•••..•.•••••• 546
546
{11) Leerstof ••••••••••••.••••••••••••.•.•••••• 546
551
(c) Sts.3 en 4 ••••••••••••••••••••..••..•••.•••.• 551
557
(i)
T~etode,wenke en toeligting •••...•....• , •• 5511- 552
(ii) Leerstof •••••••..•••..••••••••..••.••••.• 552- 557
(d) Sts.5 en 6. B.ybe1se aardrykskunde,
oudheidku.nde, ens ••••••••••.••••••.••••••••.••• S58 - 565
(i) Opmerkings •••••..••••••••••••••••.•.•••••• 558 -559
!
~~~Referensies•••••.•.••••••••.••••••••.•••••. 559- 562
J.11)Leerplan: st,5 •••••••••••••••...•.••••••• 562
564
iv) Leerp1an: st. 6... • •••••••• , ••• , •••••••••• 564
565
(e) St.?. Die Ou Testament •••••••••••••••.•.••••••• 565
572
(i) Opmerkings ••••• •••••••••• ••••••••••••• , •••• 565
566
(ii) Referensies •••••••••••••••••••••••••••••• 566
567
(iii) Leerp1an •••••••••••••••••••••••••.••••••• 567
572
(f) St,8. Die Nuwe Testament ••••••••••••••••••••••• 572
579
( i) Opmerkings ••••••••••••••••••• , • • • • • ••••••• 572
572
(ii) Referensies •••••••.•••••••...••••••••••••• 566
567
(iii) Leerplam ••••••••••••••••••••.•••..•••••• 574
579
(g) St.9. Kerkgeskiedenis ••••••••••••••••••••.•••• 579
582
!
i) Opmerkings ••••••••.••••••••
·~•••••.•••••• 579
580
ii) Referensies ••••••••••••••••••••••••••••••• 580
580
iii) Leerplan •••••••••••••••••••. • •••.••••••••• 58o
582
(h) St.10. Geloofs1eer en Godsdienstige Leiding •••• 582
586
(i) Opmerkings ••••••••••••••••••••••••••••• , •• 582
584
( ii) Referensies. • • • • • • • • • •. • • • • • • • • • . ••••••• , 5 84
585
(iii) Leerp1an ••••••••••••••••••••••••••••••.•• 585
586
BYLAE I. Leerplan vir Godsdiensonderwys in die
Laerskool 1942 ••••••••••.••••••••••••••••• 587
601
BYLAE 11. Leerplan vir Godsdiensonderwys in Transvaalse
Ho~rsko1e
