( 1n Studi o i n o..kkultur c.0i e tun opsi gt u vnn di u onclorr1ycurs van di e Bcmtoeclcr:p, Iko,g'--'ng,
Potchuf stroom)
Verhandslir<; t 8r gecleel tc;liko nakomi ng van die verGist~s vir di o graad
Magi st er ..:'..rtium
nan die Potcncfstroomso Univcroit~it vir Christe l ike IIoer OnrlCr'lf'JS, rlGur '
Francoi s Andries nc.wle
1,ei er: Pr of .JJr . J .II. Cootzoc ~!I.A., D.Phil.
P.u.
vir-c
.:I.o
.,
POTC:1··~FSTltUOLI. Dcsember
196
7
.
Opgedra aan:
Voorwoord
Ek wil van die geleentheid gebruik maak om
almal van harte te bedank wat dit op 'n direkte of
in-direkte wyse vir my moontlik gemaak het om hierdie ver-handeling te voltooi om also 'n ideaal te verwesenlik.
Dit sal my seker gegun word as ek die
ge-leentheid ten bate neem om my ouers te bedank vir alles
wat hulle vir my gedoen het om my so ~or in die lowe te
laat vorder. Vir al die opoffering en aanmoediging,
baie dankie~Mammie en Pappie.
Teenoor my leier, prof. J.H. Coetzee, my opregte en innige dank vir al die raad en leiding en bo alles die vriendelike wyse waaroy- hy. my c~ltycl..
ontvang het, soms op die mees ongelee tye. Baie dankie Professor.
Aan die volgende persone my innige dank vir
hulp, om sekere inligting te kry:
1. YJnr. P.W. Dreyer, Streekdirekteur van die Suid-Transvaa~ a.tr'.~ek,:.>' vir die toestemming om insae in die skole se kwartaalstate te kan kry.
2. Mnr. J.J. Bezuidenhout, plaaslike Inspekteur van Skole, Bantoe-onderwys,, Fotchefstroom, wat my
toe-stemming gegee het om die skole gedurende pauses te mag besoek.
3
.
Mnr. P. Riekert, Direkteur van Nie-blankesake,Potchefstroomse Munisipaliteit, vir sy toestemming
om Ikageng te besoek.
4. Die opsieners van die inspeksiekring.
5.
Die skoolraadsekrataris van Potchefstroom.6. My informante, die vier-en-sewentig onderwysers. Al het dit soms met veel moeite gepaard gegaan, het hulle my tog van die nodige gegewens voorsien, wat hierdie verhandeling moontlik gemaak het.
Almal verder wat nie hier genoem is nie. Wees verseker dat u deeltji~ klein of groot, vir my van die grootste belang was. Die groot geheel word tog opgebou deur vele onderdele, en soms kan die grootste nie funksioneer sender die samewerking van die alleI'kleinste onderdeel nie. My dank ook aan u.
Ek loof God vir Sy genade aan my.
Mag die verhandeling, deur die genade van Bo, slegs die begin wees van 'n bydrae tot die Volkekunde as wetenskap.
INHOUDSOPGAWE Els. INLEID ING . co . . . .. . . .. . . . 1 1 1 2
3
a. Probleemstelling ...•.•....•..•.. b. Doe ls telling . . . . c. Metode . . . . .. . . . d. Die omvang.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
. .
~.
. .
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
HOOFSTUK I5
Afil\:ULTURA.S IE . . . c. • • • • • • • • • • • • • • • • • • .. • • • • • • 5I. Die dinamiese aard van kultuur . .. ....•
5
II. Akkulturasie, a•similasie en ~ffusie . 8 III. Definisies .. .. ...• .•..•
9
IV. Die verloop van die akkulturasieproses. 10 Walter se ind~ling: A. Akkommodasie . . . • . 10
B. Formele inkorporasie ... 11
C. Amalgamasie • . . . 11
V. Soorte kontak . . . • . • . . . • . • 13
VI. Situasies waarin akkulturasie mag plaasvind . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 VII. Remmende f aktore ... , , . • . . . . . . . • • . 16
a. Kultu.rele struikelblokke (Remmende faktore) 16 b. Sosiale struikelblokke .. . ...
17
c. Sielkundige struikelblokke ... . 18 VIII. Faktore wat verandertng bevorder ...
19
IX. Die ontwikkelingsproses in Suid-Afrika. 22 1. Die Bantoeagt crgrond .~... 22
2. Die c rste k 1ntakfase . . . • 23
3
.
Onderlinge oorloe open die deur vir die blav.kes . . . • . . • • 244. Die t rnede k.:mtakfase . . . • . . • • 26
a. Die invloed van die sending -aksie . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Bls.
b. Die invloed van die handelaars
33
c. Die invloed van die
Admini-strateerder . . . . . . • • . • . • . .
35
5.
Die derde fase •...•••....••.••...•36
6. Vierde fase: die Bantoe in die dorpe en stede • • • . . . • . . . • . • • • 38
HOOFSTUK II • G • a • • • • • • • • • • • • • • • • • a • • a a • • • • a • a & a • 40 AGTERGROND V.AN DIE ONDERWYSERSGROEP V.AN POTCHEFSTROOI"I . . . • . . . 40
A. Samestelling . . . . . . . . . . . . . . . . .. 40
1. Indeling van die skole ...•. 40
2. Personeel . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 41 a. liuistaal . . . • . • . . . 41 b. Geslagsdistribusie . . . 42 c. Persoonlil{ . . . • . . .
45
d. Herkoms . . . • . . . • . .45
(i) Starn en totem . . .45
(ii) Geboorteplekke •...•..•.••.... 46
(iii) Waar oral onderwys gegee is .. 50
(iv) Redes waarom die onderwysers na Potchef stroom gekom het . 51 1. Familieredes • . . . • . 51
2. Professionele J;'ed.es •. . . 51
3
.
EkonomiesEredos •.•...52
4. Algemeneredes •...•52
5.
Onbekend .•...•.•.52
e. Onderwyskwalifikasies ...•52
( i) Akademie s . • . . . • • . . • •52
(ii) Professioneel .... . ...•...•.•. 54(iii) Opleiding: i3rigtings waar hulle opleiding ontvang het.
55
1. Farnilieredes • . • . • . . . • . . . 562. Voord3le van die bepaalde inrigt ing • . . . . • . • . . . . • 56
3
.
Algemene redes •...57
(iv) Verdere studie . . . • . • • . . .
57
a. Kursusse .•...•..••.• 58
b. Inrigtings ...•.•..• 58 f. Posisies tans beklee . . . 60
g. Salarisse 61
h. Ouderdomme . . . . . . . 62
(i) Verspreiding van ouderdomme •. 62 (ii) Gemiddelde ouderdomme .••...•.
63
i. Huwelikstatus ••.••.••..••••••.•.•. 64(i) Huwelikstatus: ·-.~ Jlgens skole . 64 (ii) Huwelikstatus: ill inlik en
vroulik ...•... 65 j. Werk man of vrou? . . . • • • • • 65 B. Samevatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 HOOFSTUK III . . . . . . . . • 68 VERLOWING EN HUWELIKSLUITING . . . • . 68 I. Verlov.Jing. . . . . 68
A. Die tradisionele verlowing ...•. a. Verlowingseremonie: Wes- en
Suid-Sotho .. . ..•..•
(i) Huweliksaansoek: Wes- en Su id-Sotho (ii) Die ver~owingsfees: Wes- en
Suid-Sotho (iii) Duur van verlowing: Wes- en
Suid-Sotho
b. Die verlowingseremonie: Nguni •.... (i) Die lrnweliksaansoek: Nguni .• (ii) Die verlowingsfees: Nguni •.• (iii) Duur van verlowing: Nguni ..•
B. Ontleding van gegewens ingesamel in verba.nd met verlowing ...•..••
a. Stamverwantskap van man/vrou ... . b. Verlowing: g·ebruik van ring .... . c. Metode van verlowing .•...•..•.•• C. Gevolgtrekkings in verband met
verlowing . . . . 68 68 68
71
71
72 72 73 7374
74
74
757
8
II. Huwelikseremonie ••...•....••...••• 80 A. Die '~ .:-adisionele huwelikseremonie • . . • 80a. Huwelikseremonie: Wes- en
Suid-Sotho ...••• 80
b. Huwelikseremonie: Nguni 81
Bls. B. Ontleding van gegewens ingesamel in
verband met die huweli~seremonie... 83 a. Die rol van bogadi/lobola ••...•.•. 83
b. Nooi van gaste ...••....•• 84
c. Kleredrag van die bruid en
bruidegom . . . . . . . . .. .. . . . . . . . .
8
5
(i) Vrou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85
(ii) Man . . . • . • . . . • . . . • . • • • • • . • . • 86 d. Gebruik van bruidsmotor ... ...••
8
7
e. Huwelik: ~~nne of buite
gemeen-skap van goedere .•...•
8
7
f . Aard van die huwelik ...•. 88 (i) Plek van die onthaal ... 88
(ii) Drank op die onthaal ...••.•. 88
(iii) Voedsel op die onthaal en
ander gebruike ....•...•...
90
g. Euwelikseremonie . . . • 91 h. Rol van die familie ... ...
93
i. Die huwelikseremonie soos deursekere informante beskryf ···· -·· 95
(i) Die Xhoza-huwelik ...•. 95
(ii) Die Tswana-huwelik ... ...•.
96
(iii) Die moderne onthaal ... .... 98 (iv) Wat die ongetroudes beplan •. 98 j. Gesinsgrootte en geboortebeperking. 98
( i) Gesinsgrootte . . . • . . .. . . • . 98
(ii) Geboortebeperking .... .... . ... 101 1. 11Grace" se ondersoek . . . • • • 101
2. Die toestand in Potchef
-stroom . . . . . • . 102 C. Gevolgtrekkings in verband met die
Huwelikseremonie • . . . • . . . • . 102
HOOFSfrlJK IV . . . • . . . . • . . . . . . • 111 RUISE, ·MEUBELS EN VERVOER . . . • . • • . • • 111
I . tluise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
A. Die tradisionele in verband met huise 111 B. Ontleding van gegewens ingesamel in
verband met huise . . • . . • • . . . • . • • . . • • • • 112
a. Stelsel van huisverskaffing in
Ilrageng . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
b. Ruise gekoop, gehuur of volgens
erf-en-dien~skema bekom ...•.• 114
c. Soorte .vertrekke in die huis ...•.. 115 d. Is huis vergroot? • . . . . • . . . • • • • • 116 e. Grootte van die erf .... ...•...• 117
f. Begeerte in verband met groter
huise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
g. Redes waarom groter huise verlang'
word . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
(i) Getroudes ...•...•...••• 118 (ii) Ongetroudes .•.•...••....• 119 C. Gevolgtrekkings in verband met huise • 120 II. Meuble.ment . . . .. _ 121
A. Die t·i:-adisionele in verband met meuble
-ment . . . 121 B. Ontleding van gegewens in verband
met meublement ....•..•...•..•• 122 a. \.Joonkamer . . . • • . . . 122 b. Eetkamer . . . _ . . . . . . . . . 123 c. Slaapkamers .. . . . .• . . .... .•....•. 124 d. Kombuis . . . . . . • . . . 125 e. Badkamer 126
f . Die plek waar die meubels
gekoop is ...• 126 g. Hoe die meubels gekoop is ....•.. 126
h. Die besit van radids: modelle en
soorte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 C. Gevolgtrekkings in verband met
meublement ...••..•..•...•• 128 III. Vervoer . . . ·. . . .. . . . . . . . . . . 130
A. Die .t . "adisionele in verb and met
vervoer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 B. Analise vru1 die gegewens in verband
met ve:r-...roer . . . • . . . • 130
(i) Soorte motors wat die onderwysers
besit . . . . . . . . . . 131 (ii) Vervoer waarvan gebruik gemaak
word . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 132
Bls.
C. Gevolgtrekkings in verband met vervoer .. 133
HOOFST1JK V • . . • . . . • . . . . • • • • • • . • . • . . . • • . . . . • . • • • . . 134 VOEDSEL, DRANK EN KLEDINGGEWOONTES ...•. 134
I. Voedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
A. Die tradisionele in verband met voedsel. 134 B. Ontleding van gegewens ingesamel in verband met voedsel •..•...••.•..•• 136 a. Wie die voedsel voorberei •...• 136
b. Soorte voedsel ...•....•.•.•••••• 136
c. Wie die kos koop .•.•.. .. ...• ... 138
d. Koopplekke van voedsel ... .•• 138
e. Die saarreat van die huisgesin ••.• 141 f . M.aal tye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
( i) Ontbyt . • . . . • . . . • . . . . • • 143
(ii) Middagete ...•.•••• 143
(iii) Aandete . . . • • . • . • • • 144
g. Eetplek en eetgerei ....•... 145
(i) Waar geeet word .•...•.•.•• 145
(ii) Waarmee geeet word •... 146
(iii) waarin geeet word •....•...•. 146
h. Gebruik van lekkers ...•...•.••. 147
i. Die fees van die eerste vrugte •... 147
0. Gevolgtrekkings in verband met voedsel .. 148
II. Drank . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
A. Die tradisionele in verband met drank •.. 151
B. Ontleding van gegewens ingesamel in verband met drank . . . • . • • 152
a. Soorte hlanke drank verkies •... 153
b. Drinkplekke • • • . • • • • • • . • . • . • • • . • • • . 155 c. Gebruik van drank voor ete: s iorte. 156 C. Die gevolgtrekkings in verband met dranl{ . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
III. Kledinggewoontes . • . • . . . • . • • . . • . • . • . . . 158
A. Die tradisionele in verband met kledinggewoon tes . • • . . • . . . • . • • . . • . • . 158
Els . B. Ontleding van gegewens ingesamel in
verband met kledinggewoontes •.•...• 159
a. Inleidend ••...••••••••••.••...•••• 159
b. Die maak van klere deur die vrou ..• 160 (i) (ii) (iii) (iv) Man •••.•••.•.•.•.••.••.•••.. Vrou . . . . Seuns . . . . Dogters 160 160 161 161
c. Koopplekke en soorte klere ••••.•.• 161
( i) Man . . . • . • . . . . . . • . 161
(ii) Vrou . . . . . . . . .. . . 162
(iii) Seuns ••...•.•.•...•••...•. 162
(iv) Dogters .•.•..••..•..•••...•. 163
d. Diedra van hoede deur die mans •.• 163
C. Gevolgtrekkings in verband met kleding
-gewoontes . . . ~ ... 164
HOOFST1JK VI . • . . . . . . . . . • . • . . . • . . . • . . 166 SOSIALE LEWE: OPVOEDING, ONTSPANNING,
KERK EN ANDER ORG.bLWISASIES, BESPARING
EN VERSEKERING • • . • . . . • . . . • . . . • • • 166
I . Opvoeding . . . . . . . . . . . . 166 A. Die tradisionele in verband met opvoeding 166
a. Dissipline ..•..•...• ~ ....•.•...• 166
b. Informele opvoeding .•...• 166
c. Formele opvoeding • . . . . • . . . • . • . 167
B. Analise van gegewens ingesamel in
verband met opvoeding .•.•...•...•...• 169
a. Dissipline ...•....•.•...• 169 b. Informele opvoeding .•...•.•. 170
c. Formele opvoeding .. .•.... . ...•. 171 C. Gevolgtrekkings in verband met opvoeding 172
II. Ontspanning: sport, sang en m1siek, d3.ns,
lees en tuinmaak . . . • • • • • . . • • . . • • • . . • • • • • 174
A. Die t~adisionele in verband met
ont-spanning . . . . . . . . . . . . 174
a. Sport . . . . . . . . . . . . 174
b. Sang en musiek . . . . . • . • . • . • • • 175
(")
(i~)
(iii) (iv) Tram.me •..•.•.•.• fl • • • • • • • • • • • • • • • • • Rarnmelaars . • . . . ... . . • Snaarinstrumente •••..•.•...•.•..•• Fluit-en blaasinstrumente .•...•.•• 176 176 176 176 c. Da.Ils ... . . . 177 d. Lees . . . ... . . 177 e. Tuinmaak . . . . . . . 178B. Ontleding van ~egewens ingesamel in verband met ontspanning .••.••.••....•• 179
a. Sport . . . 179 (i) Vader . . . , . . . 179 (ii) Vrou . . .
179
(iii) Seuns . . . 180 (iv) Dogters •...••••.•..•....•.••• 180 b. Sang en musiek • • . . . • . . . . • . 180 c. Dans . . . .. . . . . 182 d. Lees . . . 183 e . Tuinmaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185C. Gevolgtrekkings in verband met 0 1t-spanning .. .. . . ~ . . . . . . . . . . .. . . . 186
III. Kerk en ander organisasies .•.•...•• 190
A. Die t~adisionele in verband met kerk en ander organisasies . . . • . • . . . • . . . • 190
B. Ontleding van gegewens ingesamel in verband met kerk en ander organisasies. 190 a. Kerk . . . 191
b. Ander organisasies ...•...••••. 194
C. Gevolgtrekkings in verband met kerk en ander organisasies ...•.•.•.•...••.•••• 195
IV. Besparing en versekering ...•...•..••.••...•• 195
A. Die tradisionele in verband met be-sparing en versekering .•...•...••• 195
B. Ontleding van gegewens ingewin in ver-band met b2sparing en versekering ..•.. 196 a. Bespai .... ing . . . 196
b. Versekering •...•... . •..• 198
(i) Begrafnispolis .•...•....•. 198 (ii) Ve rs ekering . . . • . • . . . • 199
(iii ) Waarom polisse uitgeneem/nie-uitgeneem is nie .•...•..•.• 200
1. Redes waarom 'n polis
uitgeneem is ••.•..••. 200 2. Redes waarom 'n polis
nie uitgeneem is nie •. 200 c. 'n Gesinsbegroting (Gerekonstrueer) •.. 201 C. Gevolgtrekkings in verband met besparing
en versekering ...•.•••••••.••••••••••• 202 HOOFSTUK VII • . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . • . 204 KONKLUSIES EN AANBEVELINGS .•.•.•.•.•..••. 204 SUI11'1ARY IN ENGLISH . • . . . • . • . . . • • . • • 212 BRONlifELYS
.
.
.
. .
.
.
. . . .
.
.
.
. .
.
. . . .
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
. . .
.
.
215 BYLAES1. Salarisskale van Bantoeondenvysers 220 2.
3
.
Opsomming van Departementele Leergange ... 224 Vraelys . . . . 227
Norn.mer 1. 2.
3
.
LYS VAN TABELLE
Indeling van skole
.
.
.
.
.
.
. . .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
Huistaal . . . . Verdeling van die onderwysers aan dieverskillende skole volgens geslag .•.•...
Bls. 40 41 42 4. Geslag van die hoofde aan die verskillende
skole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LtLt
5.
Akademiese kwalifikasies .•.•.• . ..•..•...53
6. Professionele kwalifikasies .. ...•...•. 54
7.
Inrigtings waar hulle opleiding ontvang het55
8
.
Kursusse (verdere studie) ••...•.•...•.•.58
9
.
Inrigtings (verdere studie) .•.•...•.•...58
10. Soorte poste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
11. Gemiddelde salarisse .•...•...•• 62
12. Ouderdom: Verspreiding by die verskil-lende skole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 13. 14. 15. 16. 17. 18.
19
.
20. Gemiddelde ouderdomme ...•.•... Huwelikstatus: Volgens skole ... ... . Huwelikstatus: l"Ianlik en vroulik l"Ia_~iere waarop getroudes verloof geraak het Soorte drank gebruik .. . ... ... . Ruise gekoop, gehuur of volgens erf-en-diensskema bekom ... . ...••. Soorte vertrekke in die huis ... . Grootte van die erf .•.. .. . . 64 6465
7589
114 115 117 21. Begeerte in verband met groter huise .• .... 11722. Die plek waar die meubels gekoop is ...•• 126
23. Tipe radio .•.•.•...••...••.•...•..•••• 127
24. Soorte motors wat die onderwysers besit ..• 131
25. Vervoer waarvan gebruik gemaak word ...•. 132
26. Voedselsoorte . . . 137 27. Wie die kos koop .•...•... 138 28. Melk . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 29. Vleis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 30. I1ieliemeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 31. Brood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
32. Ingemaakte vleis, vis en groente •... 140
33
.
Getal maaltye per dag .•... 142 34/ ...Nommer
34
.
35
.
36
.
37
.
38
.
39
.
40. 41. 42.Waar ge~et word ·~··· Waarmee ge~et word .
•.A
••••.•••••.•••...••
Waarin geget word .•.... . ...•.•.•...• Hoeveel lekkers kinders eet
Soorte blanke-drank verkies .•.•.• .•...•.. Drinkplekke
.
.
... .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
.
Gebruik van drank voor ete: Soorte .•...
Instrumente wat bespeel word ... ...•.•.
Tydskrifte, boeke en koerante wat die
onderwysers lees • • ..•••...•...•...•...
43.
Posisies wat hulle in die verenigings-Bls. 145 146 146 147
153
155
156 182 184 lewe beklee .•.•.•...•...•...•.• 19444. Waar geld gespaar word ...•...•...•. 197 45. Verspreiding van versekering ...• 199
KAARTE
Kaart I . . . .
Kaart II
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. .
.
.
. . .
. .
.
. .
.
.
. .
.
. .
.
. .
.
.
48 49a. Probleemstelling
Die gedeelte van die Volkekunde as wetenskap,
naamlik akkulturasie, is 'n redelike. jong vertakking.
Ten opsigte daarvan het daar reeds veel verskyn, maar alles
is nog nie gese nie, aangesien die proses eintlik nog aan
di e gang is. Hier voor ons oe is 'n proses van verwestering
aan die gang en die meeste van ons sien dit eintlik onge
-merk voor di e oe verbygaan sonder om enige ag daarop te
slaan. Tog is hierdie proses vir ons as Blanke inwoners
sowel as Bantoe inwoners van Suid-Afrika van die grootste
belang. In hierdie studie sal gepoog word om lig op
enkele van die probleme t e laat val.
b. Doelstelling
Hier word 'n studie gemaak van 'n aspek van die
akkulturasieproses by die Suid-Afrikaanse Bantoe.
Aange-sien die veld vir so 'n studi e geueldig wyd i s, i s die veld
van onclersoek dus beperk tot 'n meer spesifieke groep,
n2amlik die onderwysers. Dit i s ook nie sonder doel gedoen
nie. Die onderwysers as di e intellektuele groep van die
Bantoe behoort op di e gebied van algehele verwestering
seker di e verste t e gevorder het. Vrae soos die volgende
kom dan onwillekeurig by 'n mens op: het die staat van
ontwikkeling deur hulle bereik, hulle gehelp om weg te
breek van di e tradisionele kultuu~ en is hulle nou geheel
en al verwest ers?
Is di t v.Jerklik waar wat in 11Die Vaderlo.nd" vo.n
4 Augustus
1
9
65
in groot letters verskyn het: 11Bantoeoor een geslag totaal verwesters." Ook di:'. J. Adendorf,
hoof van die Bantoebelegging~korporasie het daarna in 'n
toespraak verwys
(
3
Augustus1965)
in Johannesburg en gesedat dit die geval is. Is hierdie sogenaamde 11verw
ester-ing" slegs 'n dun lagie vernis in die vorm van die uite
r-like, bv. kler~ ens? 'n Antwoord op bogenoemde vraag sou
ek graag wou gee, maar later meer daaroor.
1n Ander vraag wat homself voordoen, is naamlik:
wat was die Bantoeonderwyser, as 'n leier in sy eie ge
-meenslrn.p, se bydrae tot hierdie verwesteringsproses?
r1et 'n soeke na gegewens om bogenoemde vrae te
beantwoord moet t elkens gewaak word om nie verblind te word
deur die soeke na kultuurreste nie. Reste is wel
menig-vuldig te vind, maar hulle moet nie die allesoorheersende
word nie, aangesien ons verder in gedagt e moet hou om te let
op statussimbole wat die onderwyser homself toe-eien. Is
hierdie statussimbole slegs 'n deel van die akkulturasie-proses? Die studie is toegespits op die sigbare en u
it-.
wendige tekens van aanvaarding van Westerse gebruike en gevrnontes en nie soveel op kwessies van gesindheid en houding nie, en kultuurrest e word alleen as agterg
rondg~-gewens gehanteer. c. M:etode
1Jat die metode van ondersoek betref slegs
enkele opmerkings: dle vraelysmetode is gebruik. Ee rs
is 'n voorlopige vraelys deur die navorser persoonlik
oor-handig aan die proefpersone. Na die finale vraelys op -gestel i s, is eers 'n paar vraelyste gesirkuleer alvorens
die vraelyste getik en afgerol is vir finale sirkulasie.
Met die invul van die vraelyste is persoonlik gehelp om
moontlike probleme wat kon opduik uit te stryk. Ook is
persoonlik by hulle besoek aan hulle huise afgele en is
daar veral van persoonlike observasie gebruik gemaak.
Al le gegewens is weer geko·L1 troleer met ander inf ormante. Aanvanklik is daar groot agterdog teenoor die navorser en die opname gekoester. rlaar na vele persoon-like gesprekke en verduidelikings is die muur afgebreek en
is die gegewens makliker ingevorder as met die eerste
op-name. Die skoolhoofde het veral baie bygedra om .die ge
-gewens so goed as moontlik ingesamel te kry. Die hoofde het slegs hulle assistente in my afwesigheid met hulp en
raad bedien. 'n Afskrif van die vraelys waarop hierdie
ondersoek gebaseer is, v1ord as 'n bylae aangeheg. d. Die omvang
Soos uit die titel blyk, bepaal hierdie ondersoek
hom by die sosiale en ekonomiese lewe/leefwyse van die
onder1·1ysers in die Ikageng-Bantoedorp, P.otchefstroom. Die politie!rn aspek van akkulturasie is dus buite rekening
gelaat.
Die studie is dus beperk tot 'n groep onderwysers
in een Bantoesamelewing •;Jaar hulle invloed uitoefen. Die volgende aspekte is behandel: in die eerste hoof-stuk word by VJyse van inleiding tot die studie die begrip akkulturasie behandeJ, die verloop van die proses in Su id-Afrika, soorte kontakte en faktore wat akkulturasie
be-vorcler of teenwerk. Hierna volg 'n blik op die agter-grond van die onderwysers, wat aspekte behels soos by-voorbeeld die opvoedkundige agtergrond van die groep.
Verdere hoofstukke word in beslag geneem deur
aspekte van die leefwyse van die onderwysers byvoorbeeld:
a . Verlowing. b. Huwelik. c. Gesin. d. Huisbesit. e . Meublement. f . Vervoer. g. Vo eds el. h. Drank.
i . Kledinggewoontes.
j . Sosiale lewe: (i) Opvoeding.
(ii) Kerk.
(iii) Sport en ander organisasies .
k . Besparing en versekering.
Genoemde punte word telkens in drie afdelings behandel:
(i) Tradisionel e .
(ii) Ontleding van gegewens ingesamel. (iii) Gevolgtrekkings.
Die laaste hoof stuk word in beslag geneem deur enkele konklusies en gevolgtrekkings.
HOOFSTUK I
.AKKULTURASIE
I. DIE DIN.AJ.~IESE AARD VAN KULTUUR
Verandering is 'n algemene trek in die menslike
kultuur. Dit moet altyd bestudeer word met inagneming
van die agtergrond van kulturele stabiliteit. Enige
verandering, hoe verreikend ook .al vir enige gemeenskap,
beinvloed na alles net 'n klein deeltjie van die gewoonte
van daardie mense. Die verskynsel van dinamiese kultuur
het dus 'n positiewe en negatiewe aspek. Verandering
moet altyd gesien word in verhouding tot 'n weerstand
teen verandering. Die probleme sluit dus in 'n analise
van die toestande waaronder konserwatisme en verandering
'n sekere kulturele toneel domineer: hoe hierdie houdings
t eenoor die oue en nuwe ontwikkel, met die aanvaarding
van die nuw~ en hoe di e nuwe as dit eers aanvaar
is,ver-vorm word in die kulturele verband waarin dit aangepas
word.
Veranderinge kan van binne of van buite 'n
ge-meenskap aangebring word. Interne ontwikkeling is die
gevolg van ontdekking of uitvinding. Veranderinge van
buite volg op 'n proses van leen of kulturele
trans-missie.1) Die prosesse van ontdekking en uitvinding is
onduidelik. In sommige gevalle het blote toeval 'n
persoon gelei na 'n nuwe tegniek, 'n nuwe konsep, 'n
nuwe geloof. In sommige gevalle het 'n tekortkoming ge
-lei na die soek na 'n metode wat die behoefte kon
bevredig/ ...
bevredig.
Die ewolusioniste het klem gele op die psigiese
eenheid van die mensheid en het dus interne f aktore
beklem-toon as die oorsaak van verandering. Later, in reaksie
hierteen, het die diffusioniste weer die neiging van die
mens om elemente van kultuur te leen beklemtoon. Dit
blyk egter redelik om te aanvaar dat n6g onafhanklike oorsprong,,n ',g diffusie alleen die verandering wat in
elke kultuur aangetref word,kan verklaar, maar dat
al-bei hierdie prosesse ae..nvaar moet word, as ons die vorms
wat 'n gegewe kultuur openbaar in 'n gegewe tyd wil ver -klaar.
Die t egniek \vat die f ei t van kul turele le en
bevestig het, was die analise van die verspreiding van
kultuurtrekke en komplekse oor beperkte areas. Toe is
gevind dat kul ture nader aan mekaar meer ooreenkoms ver
-toon het as die 1·mt verder van mekaar was. Sulke be
-vindings kon alleen verklaar word op grond van die v er-onderstelling dat ooreenkomste die gevolg van diffusie is, en da~ hoe groter die geleentheid is om te leen, hoe meer die kulture wat met mekaar in aanraking gekom het,
met mekaar ooreenkom. 2 )
Ondersoek na die eindresultaat van kulturele
verandering deur 'n analise van die verspreiding van k
ul-tuur element e uord genoem diffusiestudie1: terwyl die
ondersoeke we.t verandering as proses as onderwerp het,
akkulturasiEondersoek genoem word.
Studies van kulturele transmissie as proses het bewys dat leen e..ltyd sel ektief is .
2. Herskovit~ ~.J., op.cit .,
p
.
63
5.
In sommige kon
taksituasies. mag elemente as 'n geheel oorgeneem word, tervryl weerstand in ander gevalle baie sterk teen leen is. Twee van die belangrikste meganismes wat bepaal wat en hoeveel geleen gaan word, is die meganismes van ku ltuur-fokus en herinterpretasie. Elemente waarop die fokus val, word gereeld bespreek en makliker oorgeneem.
As die situasie een is waarin 'n gemeenskap elemente van 'n vreemde kultuur op hulle afgedwing kry,
bevarder herinterpretasie die behoud van vroeere metodes in 1n veranderde vorm. Dit is dus die reaksies van
in-dhridue op nuwe dinge ·wat bepaal wat oorgeneem sal uord en
wat nie, en die vorm waarin die herinterpreteerde proses
die nmve dinge sal vervorm.
Veranderlikheid in kultuur bevestig sy dinamiese aard en die middels waardeur kulturele veranderinge verkry
word. Kulturele veranderlikheid kan op twee maniere geskied. In die eerste plek verwys dit na die verande;. -ring in die menslike kultuur as 'n gehee~ soos geopenbaar
in die baie mm1iere waarop verskillende gemeensl;:appe
beplan het om dieselfde einddoel te bereik. Die tweede is die veranderlikheid 1:rat ui t gedruk v10rd in die verskil-lende gedragslyne van die individuele lede van dieselfde
gemeenskap.
Hoe kleiner die sosiale eenheid,hoe minder sal .di e variasies in die gedrag van sy lede,wees. Hoe
groter die gebied ve.n veranderinc; in die kultuur is, hoe meer geleentheid word gebied_ vir die ontwikkeling van nuwe fasette van die reeds bestaande gewoontes.
Sekere variasies is egter meer prominent as andere/ ...
and.ere. Elke indiwicluele afwyking van aanvaarde gedrags -lyne kan beskou vrnrd as 'n potensiele krag om die rigting van kultuurverandering te beinvloed. Hierdie variasies
kon deur 'n gemeenskap oorgeneem word of verwerp word.
Dit kon ~f 'n vroeere soort reaksie vervang, ~f aanvul
'
of 'n nuv1e alternatiewe vorm van aanvaarde gedrag verskaf.
Omdat variasies willekeurig is en omdat dit
on-moontlik is om die historiese gebeurtenisse te voorspel
wat die rigting van 'n gegewe kultuur sal vorm, moet die
faktore ven toeval in aanmerking geneem word. In h
oof-saak bestaan die toeval van kulturele ontwikkeling daaruit
dat kontakte tussen geme0nskappe ontstaan wat na die een
groep kulturel e elemente bring wat heeltemal nuut i~ en wat hulle leuenswyse op so 'n manier beinvloed dat dit
nie voorspelbaar is nie.3)
II. AKKULTURASIE, ASoU'.iILASIE EN DIFFUSIE
Akkulturasie bestaan uit daardie veranderings
wat in 'n kul tuur veroorsaak \·JOrd deur die invloed van 'n
ander kultuur, met die gevolg dat daar 'n verhoogde
oor-eenkoms van die twee ontstaan. Die invloed mag weder
-kerig wees of uitermata eensydig. Die gevolglike
assimilasie mag so ver vorder dat die een kul tuur ui tgev.Jis
word deur die oorname van die ander; of ander faktore
mag inmeng om die assimilasie t e balanseer en die kulture apart te hou. Die proses van aYJ:culturasie is langsaam
en nie skielik nie. Dit kan dus altyd histories verklaar
word. In so 'n mate as wat Geskiedeni·'B ·meer is as die ver
-haal/ ...
te doen het met sosiale en kulturele veranderinge, handel
die grootste deel van die Geskiedenis uiteindelik met
interkulturele beinvloeding en dit is akkulturasie.
Dit is veral waar van die deel van die Geskiedenis wat
bekend is as Argeologie. Omtrent al die vorms van diffusie
dra ~f by tot akkulturasie of kan beskou word as 'n aspek
van akkulturasie of omgekeerd. Alle akkulturasie is vol
diffusie. gegewens.
Die twee is deeglik in mekaar verweef in die
Die onderskeid is een van benadering en
be-klemtoning van belangstelling. As ons die ervaring van
'n besondere kultuurtrek of -kompleks of -institusie volg
van kultuur tot lrul tuur, no em ons di t 'n studie van diffusie.
As ons twee kulture oorweeg wat mekaar oorweldig met
honderde en duisende diffusie~rekke, en die waarde vas-stel van sulke Nedersydse beinvloeding, noem ons dit
akkulturasie. Diffusie het te doen met elemente of dele
van 'n kultuur; a1.ckulturasie is wat gebeur met lrulture.4)
III. DEFINISIES
In
1
935
het Haifield, Herskovits en Linton dievolgende definisie geformuleer: "Acculturation
compre-hends those phenomena which result when groups of
indivi-duals who have different cultures come into continuous
first hand contact, with subsequent changes in the
original culture :patterns of either or both groups."
Verder het hulle onderskei tussen akkulturasie
en kul tuurverandering waarvan di t alleen een aspek is.
Hulle/ ...
Hulle behandel ook a.ssimilasie wa t soms een van die gevolge
van akkulturasie is, en diffusie wat alleen een aspek van
akkul turasie vorm, me,ar wat al tyd teenwoordig is as daar
akkulturasie is.5)
In 'n konkrete wetenskap soos Volkekunde is daar
nie voordeel as onderskeidings te ver beklemtoon word nie,
omdat gegewens eindeloos in mekaar vloei, veral in so 'n
hoogs plastiese onderwerp soos kultuur. 'n Bree
defini-sie met die klem op die sentrum van die betekenis, in stede
van fyn logiese definisies, blyk dus die waardevolste te
wees . 'n Definisie van hierdie soort van akk:ulturasie
kan die volgende wees:
11The effect on cultures of contact with other cultures.
116 )
Dit sal dan ook insluit die invloed op die
ge-meenskappe wat die kul ture dra. So benader is dit duidelik dat a_K:kul turasie baie inslui t. Dit werk
al-reeds sedert daar aparte menslike kulture ontstaan het.
Nege-en-negentig persent van alle akkulturasie le dus
in die verled~ en dit sluit in die aard, prosesse en
kultuur:patrone sowel as die veranderinge.7)
IV. DIE VERLOOP V.Jili DIE A.KKULTURASIEPROSES
Walter verdeel die ontwikkelingsproses in drie
afdelings.8 )
A.
Akkommodasie11The immediate requirements of any situation
in/ ...
5. Herskovits, M.J. , Acculturation, p.10.
6. Kroeber, A.L., op.cit., p.426.
7.
Ibid., p.426.8. Vir die verloop van die akkulturasieproses is hoofsaak
-lik die werk van
:F
.Ji. .• F. Halter: Race and Culturein which alien groups are in contact i s that they reach a living and working arrangeme11t of some degree of stabi-lity.
9
)
In Suid-Afrika, bv ., word die Ban toe se teenw oor-digheid in die stede verlang om sy arbeid. Tog wil die blankes noue kontak met die Bantoe vermy so vermoontlik. Derhalwe ·word maatre~ls getref om die kontak tot die nodige minimum te beperk. Vir die res is daar maatreels om die
skeiding te handhaaf ... deur aanpassing of akkommodasie. Enkele voorbeelde is ape.rte woonbuurtes, aparte ver voer-geriewe7 ens.
B. Formele Inkorporasie
r;Considered as loe;ically and historically the second stage of assimil ation is formal recognition - a
degree of unity among members of the various cultural or racial groups In modern nation-states, formal incorporation is the granting of citizenship."lO)
Leete van verskillende kul turele groepe i.·10rd nou in die tweede stap erken as lede v2..n dieselfde nasionale
groep en so word dan gelyke politieke regt e aan hulle
toe-geken. In die V.S.L. i s daar formele inkorporasie van N2gers in die Amerikaanse samelevdng sonder ·wesenlike
aanvaarding.
C. Amalgamasie
Amalgamasie is die laaste stap in die proses
van akkulturasie: "Usually considered the final stage of
assimilation, i s the mutual acceptance by previously alien
groups/ ...
9
.
Walter,F.A.F., op.cit.,10. 1:ialter P.A.F., op.cit .. ~
p.49.
groups of intermarriage, without the implications of social stigma ..•.. when this occurs, the dividing lines between racial and cultural groups disappear
11)
there emerges . , ... a single group.
and
Laasgenoemde f ase lei dus tot biologiese
een-heid deur bloedvermenging wat weer op sy beurt moet lei
tot die algehele oorgaan van die twee groepe se identi-tei t in die totstandkoming van 'n nuwe groep. Die laaste fase le dus die klem op bloedvermenging wat as voorvereiste het dat die sosiale stigma eers moet
ver-dwyn. Sporadiese vermenging in Suid-Afrika sal altyd
voorkom, al verbied die wet dit oak. Maar die stigma moet eers verdwyn voordat amalgamasie tot sy volle ontplooiing sal kom.
Kortliks kan ons se die drie stadia in die proses is:
a. Kulturele assimilasie.
b. ·Politieke assimilasie. c. B10 o. 1 g1e. se ass1. · 1 m1 as1e. . 12)
Hierdie prose~ soos deur Walter uiteengesit,
geskied wanneer akkulturasie sy weg onverstoord gaan. Ge-noemde proses kan egter van sy normale weg van ontwikke~
ling gedwing word, byvoorbeeld deur die kragtige optrede van 'n persoon of wetgewing. Dit is dan oak die geval hier in Suid-Afrika waar ans nie wil toelaat dat die
pr~-ses sy ongedwonge verloop het soos byvoorbeeld in Amerika nie. Tog kan die drie f ases nie in waterdigte kom-partemente verdeel word nie.
11. Walter, P.A.F., op.cit.,
12. Walter,P.A.F.> op.cit.,
Die drie f ases volg wel op
mekaar/ ..• p.50.
mekaar, maar wel ook deurmekaar, maar volg tog genoemde volgorde.l3)
V. SOORTE KONTAK
Daar word verskillende soorte kontak gevind
en wel die volgende:
(1) Waar kontak tussen hele groepe geskied of tus-sen 'n hele bevolking en gekeurde groepe van 'n ander
bevolking, byvoorbeeld sendelinge, handelaars of admini-strateurs.
(2) Waar kontakte vriendskaplik of vyandig is.
(3) Waar kontakte plaasvind tussen groepe wat min
of meer van dieselfde grootte is, of tussen groepe wat
aanmerklik verskil in grootte.
(4) Waar kontakte plaasvind tussen groepe wat aan -merklik verskil wat grade van ingewikkeldheid in materiele
of nie-materigle aspekte van die kultuur, of beide,be-tref.
(5)
Waar kontakte plaasvind as gevolg van die feit dat die kultuurdraers in die gebied van dieont-vangende groep gaan, of waar die ontvangende groep in
kon-tak gebring word met die nuwe kultuur in 'n nuwe omg
e-wing.14)
VI. SITUASIES WAARIN .AKKULTURASIE MAG PLAASVIND Verskeie situasies word gevind waarin akkul-turasie mag plaasvind:
1. waar kultuurelemente op 'n volk afgedwing word of
vrywilliglik/ •.• 13. Die verloop van die akkulturasieproses ~
Ongepubli-seerde aantekeninge p~of. Van Schalkwyk. 14. Herskovits, M.J., Acculturation, p.132.
vrywilliglik deur hulle ontvang word.
2. Waar daar geen sosiale of politieke ongelykheid tussen die groepe bestaan nie.
Waar ongelykheid tussen groepe bestaan. In hierdie geval kan enige van die volgende ontstaan:
a. Politieke oorheersing deur die een groep sonder erkenning van sy sosiale oorheersing deur die ander groep.
b. Politieke en sosiale oorheersing deur een groep. c. Erkenning van die sosiale meerderwaardigheid
van die een groep deur die ander, sander die bestaan van politieke oorheersing deur die
15\
eerste groep. J
Akkulturasie sander oorheersing, en dus vry-willig, tussen langsmekaar-wonende groepe mag verandering
in die kultuur van elkeen teweegbring. Maar af gesien daarvan kan nuwe eienaardighede ook nog by elkeen ont-wikke1.16)
Die akkulturasieproses in die geval van hier-die stuhier-die is net beinvloeding van hier-die Blankes en Bantoe op mekaar se kulture, maar nie die verskillende etniese
groepe wat mekaar ook onderling beinvloed het nie.
Hierdie vorm van akkulturasie sender dwang,waar daar tog in 'n sekere mate 'n eie identiteit behou word, vind veral plaas waar die godsdiens en die taal van die twee beinvloedende volke nie eenders is nie. Die self de vind ons by sekere Indianegroepe. Hulle het die
Amerikaanse geld, klered.rag, huise, meubels en vervoer oorgeneem/ •..
15.
Herskovits, M.J., Man and his works,p
.
533
.
16. Kroeber, A.L., Anthropology, p.429.oorgeneem.,maar hulle ou sosiale instellinge en rites
behou.
Di t is veral te wyte aan die meerderwaardigheids-gevoel van die groe~ al is hulle oorwin en in reservate vasgepen.1
7)
Taal en godsdiens kan dus twee negatieweinwerkende faktore wees in die proses van akkulturasie. Daar is egter baie gevalle van gewillige en spontane
a_lckulturasie, soos byvoorbeeld waar die W~ste en die 0.:>ste met mekaar in aanraldng kom .18) Dit kan ook gebeur met
'n meerderheidsgroep. Hierteenoor vind ons ook akkul-turasie wat deur middel van wette of oorlogsoorwinning noodgedwonge op die ander groep afgeforseer word.
Die meeste studies in akkulturasie is gewy aan die kontak van Blankes met ongeletterde groepe
(In-heemse volke) in verskillende gebiede. In hierdie geval het die Amerikaners onvermydelik 'n oorheersende posisie ingeneem teenoor die ander groepe. Gevolglik het hulle baie kere sekere veranderings afgedwing op die kulture van die ongeletterdes. 1
9)
Die ongeletterdes verloor daar-deur volle vryheid van keuse wat die aanvaarding of ver-werping van sekere kulturele elemente betref. Europeane en Amerikaners het vereis dat ongeletterdes skole enkerke moet besoek, klere moes dra, in plantasies moes werk en om sulke gebruike soos kannibalisme, kopjagt ery, stamoorloe en veelwywery :prys te gee. In die meest e gevalle veroorsaak die oorheersende groep direkte v er-andering, soos byvoorbeeld invoer v~n geld en hande
ls-goedere/ ...
17.
Herskovits,r
1
.
J. , JVIan and his ·works, p. 430. 18. Herskovits, ~.J., Ibid., p.434.19. Vergelyk ook Kroeber, A~L., .Anthropology. Situasies waarin A...lckulturasie plaasvind. p.429 e.v.
20) goedere.
VII. REMI-iENDE FAKTORE
Binne elke gemeen.skap is daar sekere magte wat akkulturasie teenwerk, wat strewe om die konserwatiewe elemente in hulle kultuur te bewaar. As gevolg hiervan
vind ons sekere faktore wat die vordering van akkulturasie
belem.mer en a.ndere wat dit bevorder. Die belemmerende
faktore is kultureel, sosiaal en sielkundig. 21 )
a. Kulturele struikelblokke (remmende faktore)
In die meeste nie-industri8le dele van die wereld do en nui:1ighede en verandering 'n minder posi t iewe beroep op die ~ense. Inteendeel beskou die individu DU\'Je dinge met skeptisisme en, as hy onseker is, as iets wat nie probeer meet word nie. Onder landelike gemee
n-skappe blyk dit dat konservmtisme kultureel goedgekeur
word.22)23)
In non-industrigle gemeenskappe is 'n baie laer graad van meesterskap ver1:verf oar die natuur en sosiale toestande. Alles word gewoonlik as noodlot aan
-vaar en daar is dus min illusies oor die verbetering van
hulle lot.24 )
Die f ei t dat al le volke, hoe primi tief ook al,
glo dat hulle kultuurskatte die beste is, werk ook
a
.
25)rernmen _ in. Nou verbonde hieraan is 'n innerlike waardigheid/ ..•
20. Herskovits,
n
.
J
.,
l'len and hi s works, p.434.21. Foster, G.M., Traditional cultures, p.60.
22. Foster, G.B., Ibid., p.65.
23. Vergelyk ook Kroeber, A.L., j .. nthropology; i .v.m.
Renmende faktore en kulturele struikelblokke,
p. 415 e.v.
24. Foster, G.M., Traditional cultures, p.66.
waardigheid en trots in elke volk ·se lewenswyse. 26 )
Daar bestaan ook 'n relatiewe waardebepaling tussen verskillende volke. Wat vir die een as waardevol beskou word, word deur die ander verwerp. 27)
Logiese onvergelykbaarheid van kultuurelemente werk ook remmend in op verandering. So sal groepe wat
veelgodery beoefen,maklik nog 'n god aanvaar; maar met
die wat in een god glo, gaf'l--D di t moeiliker, tensy daar
vol-doende redes bestaan om hulle een god te vervang. 28 )
Die mate waarin verandering kan plaasvind, hang af van ander veranderinge wat plaasvind of kan
plaas-vina_. 29)
Kul tuur bepa.al die pos isie waarin ons slaap,
staan, sit en rus. Dit bepaal ook die gebare waarvan ons gebruik maak, hoe ons gereedskap hou en gebruik,ens.
Hoe ouer 'n mens i s, hoe moeiliker word veranderings
aan-geleer.30)
b. Sosiale struikelblokke
Groepsolidariteit (d.i. die saamhorig heids-gevoel onder familielede en vriende) speel 'n belangrike rol. Sekere funksies moet nagekom word en dit is in werklikheid nie persoonlik nie, maar noodsaaklike sosi ale
funksies.3l) Die klein groep verskaf 'n bevredigende saamwerktradisie. Invloede wat sulke tradisionele
groepe/ ..•
26. Foster, G.M., Traditional cultures, p. 69.
27. Ibid., p.75.
28. Ibid., p.78.
29. Ibid., p.79.
30. Ibid., p.86.
groepe versteu:i; word met die grootste weerstand bejeen.32 ) Ook publieke opinie speel 'n belangrike rol.
Dit kan daartoe lei dat persone wat t e ver gaan met
nuwighedc, heeltemal uitgeskakel v10rd.33)
Botsings tussen groepe binne groepe werk ook remmend in. Daar is soms agterdog van die een groep t een die ander.34 )
Baie hang ook af van waar di e outoriteit binne 'n groep gesetel is. In baie gevalle het die in -diwidu geen reg tot persoonlike beslissings nie. Die
faoilie of die groep moet besluit
_35)
Haar daar outoriteit gevestig is in 'n sogenanude politieke organisasie, vindook nie mnklik veranderings plaas nie.36 )
Die besta2J.1 van kaste en klasse en die ge
-vestigde belange van a_ie gemeenskap of indiwidu binne die
gemeenskap kan ook sosiale struikelblokke wees en
ver-anc1ering teem·1erk. 37)
c. Sielkundi5e struikelblokke
Da.ar is ook sielkundige f aktore vmt 'n rol
speel. Wat die draer as voordelig besko~ mag die on
t-vanger heeltemal verskillend sien. Sekere dinge word soms aanvaar 1-Jeens die prestige \'vat di t dre.. Soms word
goeie dinge verwerp omdat dit sielkundig onaanvaarbaar is.38)
Persepsie speel ook 'n belangrike rol. Die
dinge/ ••• 32. Foster,
G
.
M
.,
Op.cit., p.96.33
.
Ibid., p .100- 101.3
4
.
Ibid., p .101.35
.
Ibid., p.106 .36
.
Ibid., p.109.3
7
.
Ibid., p .116. 38. Ibid., p.121.dinge wat verandering kan meebring, 1·wrd soms heel temal
verkeerd 1.:raargeneem, of onderdele word verkeerd beklem -toon.
39)
Die rol van die regering word baie keer met
agterdog en 1nmtroue bej een. Daarom is verandering van regeringskant nie so geslaag nie.40)
Selfs die verhouding teenoor gifte het in-vloed. As iets verniet aangebied word, is dit eintlik
41) i'Jaardeloos.
Daar kClll ook 'n verski1 wees in die persepsie
van die (l_oel. Die doel ~;:an so goed 2.s moont l ik wees,
maar as dit nie reg verstaan 1· ord nie, verongeluk dit. 42)
Kor.mnmikasie uord ook bemoeilik waar aparte kulture met mekaar in aa.nr aking kom. Die kommunikas
ie-simbole uord nie deur al bei groepe eenders ver st aan
ni
e
.
43)
Om nlme idees te begryp en te aanvaar is di tnodig dat daar (;eleer vJord, al i s di t ook maar net vaar-dighede,en dit gaan nie so maklik nie. Wat ons as mak
-l ik beskou,mag vir vreemdes bai e moeilik wees, en omge
-keerd. Lf4)
VIII. FAKTORE
WATVERANDERING
BEVORDER
Daar is kulturele, sosiale en sielkundige fak-tore wat die magte va.n konserwatisme t eenwerk. Hulle kan stimulante genoem v10rd. Daar mag genoeg motivering vir 'n al genene ver8.11dering wees, maar di t moet aanpas
by/ •..
39
.
Foster,G
.
n
.,
Op.cit., p.122. 40. Ibid., p.125. 41. Ibid., p.128. 42. Ibid., p.134.4
3
.
Ibid. , p .135. 44. Ibid., :p. lLi-1.by lokale kulturele, sosiale en ideologiese waardes .
.Anders is die ontvangs swak. 4
5)
Godsdienstige oortuigings in sekere kulture
bevorder soms sekere veranderings. 46 )
Vir geletterdheid is kommersiele behoefte blykbaar die grootste faktor.
Wedywering is soms •n sterk faktor om ver-andering tewweg te bring. 47)
Verder is daar nog die begeerte om prestige en
'n hoer status te verwerf, of ekonomiese wins.48)
Dan is daar navolging van mense wat 'n hoer
posisie beklee. Dit word deur sigbare simbole verwerf byvoorbeeld kos, klere, huise, huisraad, materigle items en spreekvorms, gebruik van sigarette, sonbrille, tee, rekreasie. Sommige stedelikes wil hulle hierdeur
onder-skei van die plattelanders.49) So hou sekere werke ook prestige in, byvoorbeeld onderwys, verpleging.50) Dis
die elemente van waarde en van status met die sigbare
simbole daarvan.
Die begeerte vir ekonomiese wins het ook in-vloed. So word sekere plante geplant omdat dit geld
bring, 'n mark.5l) Die ekonomiese faktore kan selfs sterker wees as tradisie en godsdiens.52 )
Die wedywering tussen indiwidue, groepe, dorpies
kan ook bevorderlik werk. Dit hou nou verband met die prestigesill1bo1·e/"' ••
45. Foster, G.M., Op.cit., p.144. 46. Ibid., p.145. 47. Ibid., p.146. 48. Ibid., p.147. 49. Ibid., p.149. 50. Ibid., p.150. 51. Ibid., p.151. 52. Ibid., p.152.
prestigesimbole. Die ontwaking van nasionalisme be-vorder ook verandering.53)
Vir vriende sal jy weens vriendskap ook ver-anderinge aanvaar.54 )
Speel is ook 'n belangrike faktor in kultuur-verandering. Daar word soms van nuwe dinge gebruik g
e-maak net vir die grap.55)
As nuwe vorms en waardes ingeweef kan word in
die tradisionele, dan het dit baie meer kans op sukses, en so kan die geneesheer maklik invloed
he
en diege-s ondhe idswerker minder.56 )
Sukses kan behaal word as iets nuuts aangebied
word op 'n tydstip wanneer die meeste behoefte daarvoor bestaan.57) So sal geletterdheid belangrik word eers wanneer die mense die ekstra voordele begr;yp, soos byvoor-beeld dat hulle nie maklik gekul kan word nie. Dit neem
gewoonlik lank. As iets nuute kom op In tyd, se na die oes en hulle geld het, kan dit wees dat hulle makliker sal koop. Dit is dus ook 'n faktor.58)
Die sosio-ekonoI)liese posisie van mense wat nuwe praktyke die maklikste aanvaar, het ook invloed.
gewoonlik die middeJgroep. 59)
Dit is
Outoriteit kan 'n belangrike rol speel, want so kan minderheidsgroepe wat teestribbel, gedwing word.60)
IX/ ... 53. Foster, G.M., op.cit., p.156. 54. Ibid., p.157. 55. Ibid., p.160. 56. Ibid., p.163. 57. Ibid., p.166. 58. Ibid., p.169. 59. Ibid., p.172. 60. Ibid., p.174.
IX.
DIE
ONTWIKKELINGSPROSES
IN SUID-AFRIKA
1. Die Bantoeugt~rgrond
Ten einde die akkulturasieproses in Suid-Afrika te kan bestudeer,. is dit logies dat eers gestel moet
word wat die hoofmomente van die Bantoe se kultuur was in die prekon~akfase:
(i) Die kern van die Bantoesamelewing was die stam.
Die s tamhoof was - veral vanwee sy ho epriesterlike
status - die factor cousalis van die eenheid van
die stam, en die middelpunt van die stamlewe.
Die opgroeiende jeug is deur 'n eie opvoedingsisteem geleidelik as volwaardige lede van die stam-
inge-lyf, en die stameenheid is verder gekonsolideer deur verwantskapsbande, ouderdomshierargie en
seks-ond~rskeidings.
(ii) Die tradisionele Bantoeso.melewing was gebaseer op 'n eenvoudige dog selfgenoegsame bestaansekonomie.
Beide veeteelt- en akkerboupraktykc het op 'n
primitiewe wyse plaasgevind. iets vreemds vir die Bantoe.
'n Geld8konomie was
(iii) Die Bantoe het 'n eie huweliksvorm gehad wat in
hoofsaak op die lobola-/bogadiinstelling 6ebaseer is.
(iv) Die godsdiens van die Bantoe het bestaan
hoofsaak-lik uit die aanbidding van die voorvadergeeste.
Die Bantoesamelewing, soos verteenwoordig in elke stameenheid,was tradisioneel organies van aard en het
'n sosiale entiteit gevorm. Binne die gemeenskap was die lede daarvan georganiseer in vaste groepe, die gesin
en die ouderdomsgroepe. Binne hierdie strukturele groepe/ ..•
groepe het die ingeskakelde lede nie indiwidualisties willekeurig gehandel nie, maar het gekoopereerin belang van die groep en gehandel volgens tradisionele
vasge-stelde re~ls om in persoonlike behoeftes en di~ van die
gemeenskap te voorsien.61) Enige verandering wat
der-halwe ten opsigte van hierdie strukturele verhouding
tus-sen persone teweeggebring word, moet dus noodwendig die
lewe van die indiwidu en uiteindelik die lewe van die hele
gemeenskap be!nvloed.
2. ~eerste kontakfase
Vroeg reeds is die 11donker kafferland" ingedring
deur avonturiers, jagters en enkele handelaars en
sende-linge. Die invloed van hierdie ·ankal-a draers van 'n
andersoortige kultuur was nie so noemenswaardig nie, behalwe dat die Bantoe op oppervlakkige wyse kennis gemaak het
met die feit dat daar ander mense is met 'n ander soort
kultuur as hulle eie. Meesal het dit net verbasing
ge-wek, maar van kultuuroorname was daar in daardie stadium
nie sprake nie.
Boonop/ •.•
61. Alle bronne geraadpleeg gee ook genoeg sto~ oor die
4 punte genoem. Oor punt (i) kan egter ook die
volgende bron geraadpleeg word:
Fortes, !'I., and Evans-Fri tchard '; African Poli tic al
Systems.
Oor die huwelik (punt (iii)) kan die volgende werke verder geraadpleeg word:
Ashton, H., The Basuto.
Schapera, I., Married Life in an African Tribe.
Krige, E.J., The Social System of the Zulu.
Soga, J.H., The Amq-Xosa: Life and Customs.
Oor die godsdiens. (punt (iv)) kan met vrug die
volgende werke geraadpleeg word:
Parrinder, E.G., African Traditional Religion.
Pauw, B.A., Religion in a Tswana Chiefdom.
Boonop was die Bantoe stamg.ebonde,
selfgenoeg-saam en trots. In hierdie omstandighede het
sende-linge soos Owen nie die meeste vrug op hulle werk gehad
. 62)
nie.
3.
Onderlinge oorlo~ open die deur vir die HlankesDit is noodsaaklik om in gedagte te hou dat die
tydperk van interne en voortdurende aanrakings met die
Blankes voorafgegaan is deur 'n tydperk van gedurige
onderlinge uitdelgingsoorloe tussen die verskillende
Ban toe starnm.e, en dat hiermee reeds 'n mate van disinte·
-grasie en 'n toestand van chaos ingetree het, wat die
pro-ses van beinvloeding, toe die Blankes op die toneel
ver-skyn het, aan.merklik en abnormaal versnel het.
Die slaghordes van Tsjaka, Dingaan, Mzilikazi
en Manlatisa het letterlik die wereld skoongevee, en groot
dele van Nata~ die Vrystaat en Transvaal ontvolk gelaat.
Baie stamme is uitgedelg en oorblywende brokstukke van
die stam het die bosse, berge en woestyne ingevlug. Die
mense was verhonger en verarm en het in gedurige vrees
gelewe dat hulle 11opgeeet 11 sal word deur die sterkere
stamme. Selfs kannibalisme was aan die orde van die dag omdat daar eenvoudig nie meer beeste en graan was vir die
vlugteling stamme nie. Eiselen se bv.:
11•···· it was just one great battlefield. The
tribes of the Free State and the Transvaal had been
re-duced to terrible straits by the wars of Tshaka and his
emulators/ •.•
62. Owens Diary. The Diary of the Rev. Francis Owen,
missionary with Dingaan in
1837-38
together with~mnants of once powerful tribes were wandering aimlessly about the country in constant fear of attack by some band of cannibals, or they were eking out a miserable existance in some mountain refuge. 1163)
Gelyktydig met die uitdelgingsoorloe het die ryksvorming plaasgevind. Oorspronklik het die Bantoe be -staan uit kleinere onafhanklike stamme, elkeen as 'n
or-ganisatoriese eenheid. As gevolg van die gedurige oor-loe is die kleiner stamme by die groteres ingelyf, en
het die kleineres van die toneel verdwyn. Teen 1820
het Tsjaka oor meer as 'n halfmiljoen onderdane r egeer, na-dat hy ongeveer 300 onafhanklike stammetjies onder hom
verenig het. l"Iosjesj het langs vreedsamer weg talle heterogene vlugteling groepe onder hom verenig tot 'n magtige ryk. In Swaziland het die Swaziryk tot stand ge-kom wat 'n vermenging van Sotho- en Ngunjstamme teweeg-gebring het, en in Transvaal het die Sekhukhuniryk
ontstaan.
'n Eie groepsbewussyn en groepsorganisasie moes plek maak vir 'n breer ryksideer stambelange moes wyk vir ryksbelange, en eie instellings wat 'n integrale deel
gevorm het van die stamorganisasie, het verval of is
af-geskaf. Ook het die ouer geslag wat die tradisies moes oorhandig in hierdie woelinge omgekom.
Toe die sendelinge, immigrantchoere~ handelaars
en administreerders op die toneel verskyn het, was daar r eeds aan die een kant 'n groat mate van disintegrasie van
die/ .••
63. Schapera, I., Western Civilization and the Natives of South Africa, p.68.
die Banto€samelewing en veral van kultuurbesit, en nog belangriker, aan die anderlm.nt chaos, vrees, hongersnood en algemene morele insinking. Deur die toestand was die akker feitlik:nyp gemnakvir die sendelinge. Eiselen
s@:
11··· I doubt whether the early efforts of
Christian missionaries would have been so successfully, had not their arrival synchronized with singular events in the
history of South Africa ... to these harassed people the missionaries came like so many good Samaritans.
Their faith in their ancestral gods had been badly shaken
and they were ready to open their ears to the message of love and hope. 1164)
Hier was dus 'n versnelling van 'n proses van beinvloeding wat waarskynlik andersins baie stadiger en
meer gelykmatig sou deurgewerk het en wat die Ban toe-st amlewe geleidelik sou deursuur het.
Die kenmerk van die tweede kontakf ase is dat die Blankes in die lewensfeer van die Bantoe ingedring het
en dat sekere belangrike veranderinge in die
Bantoe-lewensgemeenskap plaasgevind het.
a. Die :invloed van die sendingaksie
In hierdie tydperk het die sendingwerk onder
die Bantoe deur verskillende genootskappe vinnig toegeneem. Die Bybel of gedeeltes daarvan is vertaal in sewe
Suid-Afrikaanse/ ••• 64. Schapera, I., op.cit., p.68.
Afrikaanse Bantoetale en daar is feitlik •n sending
-stasie in elke belangrike stam opgerig.
Hierdie sendelinge was draers van 'n heelte-mal vreemde kultuu~ en hulle het met die spesifieke doel gekom om die Bantoe se lewensopvattings, morele kodes en lewensgewoontes te vernietig, en aan hulle oor te dra wat hulle as waardevoller beskou het,,nl. die Blanke se
lewensopvattinge en gewoontes soos gekristalliseer in die Westerse Christendom.
11An ever-increasing stream of missionaries
.
.
.
came from England, France, from America, from Germany and from other European countries to accomplish a two-fold task in South Africa: to uproot heathen beliefs and customs
and to replace these by Christian ideals ~nd Christian
lives . 116
5)
Vir eers was die vooroueraanbidding die skyf van die sendingaktiuiteite, omdat die geloof in die mag van
die voorvadergeeste om oor die wel en wee van die
nog-leuendes te beskik, onverenigbaar is met die Christelike
leer dat God die lewe van die mens beskik. In die al-gemeen sou ons kon se dat die geloof in die
voorvader-geeste grootliks vcrdwyn hot, en wa8.r dit nog
voorkom, kom dit voor in 'n verwaterde of gewysigde vorm,
en dat die bepaalde tradisionele kultus in hierdie
ver-band byna geheel en al verdwyn het. 66 )
As ons in aanmerking neem watter rol voorvader-geloof
I ...
65. Schapera, I., 1:fostern Civilization and the Natives of South Africa, p.65.
66. Vergelyk Schapera, I., Bantu Speaking tribes of
