verhalen gepubliceerd die heel inspirerend en hoopgevend kunnen zijn. Maar er ontbrak nog een echt werkboek: een boek dat houvast en richting kan geven aan het individuele herstelproces. Herstellen doe je zelf, maar daarom niet alleen. Lotgenoten, familie, vrienden en hulpverleners kunnen zorgen voor een herstelondersteunend klimaat.
Dat is net het opzet van Samen werken aan herstel! Het boek kan individueel of in groep gebruikt worden. Vanuit de kracht van peer support krijgen cliënten de kans om stil te staan bij het thema en van elkaar te leren.
De hoop van de auteurs is dat de lezers van dit boek opnieuw in contact zullen komen met hun krachten en mogelijkheden en op zoek zullen gaan naar hun wensen, dromen en ambities.
Wie herstelt ontdekt gaandeweg dat hij zelf expert is wat zijn eigen gezondheid betreft. Hij bouwt kennis van onschatbare waarde op over het leven met een psychische kwetsbaarheid; over omgaan met symptomen, psychiatrische behandeling, twijfels en angst. Hij leert wat hem helpt en wat niet. Samen werken aan herstel! biedt concrete tips aan voor ieders persoonlijke, maar ook gedeelde weg naar herstel. Het is een must have voor elke hulpverlener die op zoek is naar concrete handvatten om – samen met cliënten – op herstel te focussen.
Grace Verween
is sociaalverpleegkundige bij Sonar en werkt als SRH-coach in opleidingen en trainingen herstelondersteunende zorg.
Filip Abts
is ervaringswerker bij vzw Walden, Sonar, te Leuven.
9 7 8 9 4 6 2 9 2 1 7 7 1
SAMEN WERKEN AAN HERSTEL!
WEEN EN FILIP ABTSGIDS VOOR CLIËNTEN EN HULPVERLENERS
SAMEN
WERKEN
HERSTEL! AAN
Inhoudsopgave
Voorwoord 9
Inleiding 11
DEEL I 15
Stap 1: Wat is herstel? 17
1.1 Herstel volgens GGZ-gebruikers 17
1.1.1 Herstel volgens een aantal cliënten van vzw Walden 17 1.1.2 Definitie volgens de werkgroep DENK 17
1.1.3 Definitie van Filip Abts 17
1.1.4 Herstel volgens verschillende Nederlandse cliënten 18 1.1.5 Definitie van Patricia Deegan (Amerikaanse ervaringsdes-
kundige) 18 1.2 Herstel volgens een aantal rehabilitatiemethodieken 18 1.2.1 De meest gehanteerde definitie van herstel (Anthony, 1993) 19 1.2.2 Herstel vanuit de SRH (Systematisch Rehabilitatiegericht
Handelen)-theorie 19 1.3 De verschillende fasen in een herstelproces volgens de Integrale
Rehabilitatie-benadering van Jos Dröes e.a. 19
Samenvattende opdracht stap 1 22
Voorbereidende opdracht stap 2 24
Stap 2: Welke obstakels ervaar ik? Welke krachten heb ik? 31
2.1 Wat zijn krachten? 31
2.2 Hoe kun je krachten benoemen bij iemand anders? 31 2.2.1 Wat doet een compliment met iemand? 32
2.2.2 Hoe geef je een compliment? 32
2.2.3 Hoe ontvang je complimenten? 32
2.2.4 Samenvattende tips om complimenten te geven 33
2.3 Obstakels 34
2.4 Je eigen krachten in kaart brengen: de krachtenmatrix 35
Samenvattende opdracht stap 2 36
Voorbereidende opdracht stap 3 42
Stap 3: Wat heb je nodig om te herstellen? 43
3.1 Veerkracht 43
3.2 Hoop 45
3.3 Moed en motivatie 46
3.3.1 Wat is nu juist motivatie? 47
3.3.2 Intrinsieke en extrinsieke motivatie 49 3.3.3 Dingen die je kunnen motiveren (Ridgway, 2012, p. 59) 49
3.4 Positieve ingesteldheid 52
3.4.1 Optimisme 52
3.4.2 Herstel is een positieve wegenkaart 53
3.4.3 Vier je succes 53
3.5 Een oplossingsgerichte visie 54
3.5.1 Het verschil tussen probleemdenken en oplossingsgericht
denken 55
3.6 Zoeken naar je evenwicht 56
3.6.1 Rust 56
3.6.2 Stress 57
3.6.3 Voldoende bewegen 59
3.7 Humor als schokdemper 59
3.8 Creativiteit 60
3.9 Gewenste veranderingen visualiseren 60
3.10 Supporters 60
Samenvattende opdracht stap 3 61
Voorbereidende opdracht stap 4 74
Stap 4: Je eigen persoonlijke profiel 75
4.1 Wat is een persoonlijk profiel? 75
4.2 Een voorbeeld van enkele domeinen uit het persoonlijke profiel
van Joke 77
Samenvattende opdracht stap 4 78
Stap 5: Je eigen herstelplan: Wie ben ik? Wat wil ik? 91 5.1 Met welke doelen wil jij aan de slag gaan? 92
5.2 Wat zijn goede doelstellingen? 93
5.2.1 Droomdoelen, korte- en langetermijndoelen 93
INHOUDSOPGAVE •
7
5.2.2 Formuleer je kortetermijndoelen op een positieve manier 94 5.2.3 Kies kortetermijndoelen met een grote kans op slagen 94
5.2.4 SMART of PRIMA 94
5.3 Een stappenplan om je doel te bereiken (Ridgway, 2012, pp. 242-244) 95 5.4 Hulpbronnen uit de SRH-methodiek om aan je doelen te werken 96
5.4.1 Brainstormen 97
5.4.2 Opties afwegen 98
5.4.3 Persoonlijk plan 99
Samenvattende opdracht stap 5 100
DEEL II 101
Thema 1: Samenvatting deel I 103
1.1 Herstelwhiplash 103
1.2 Wat heb je nodig om te herstellen? 104
1.3 In welke fase van herstel zit jij nu zelf? 104 1.3.1 Omcirkel de fase(n) waar jij nu in zit 104 1.3.2 Hoe zou jouw ‘leven voorbij de kwetsbaarheid’ er kunnen
uitzien? 104
1.4 Passie als drijfveer 104
1.5 Het spel ‘Uit de knoop’ 105
Voorbereidende opdracht thema 2 107
Thema 2: Sociaal netwerk 109 2.1 Wie kan er deel uitmaken van jouw netwerk? 109
2.2 Waarom is je netwerk belangrijk? 110
2.3 Het belang van goede communicatie 110
2.4 Je bestaande netwerk onderhouden 111
2.5 Verschillende manieren om je sociale netwerk in kaart te brengen 112
2.5.1 Sociale netwerkcirkel 112
2.5.2 Sociale netwerkkaart 112
2.5.3 Sociale netwerkanalyse 112
2.6 Ecogram 113
Samenvattende opdracht thema 2 115
Voorbereidende opdracht thema 3 120
Thema 3: Valkuilen en obstakels – Stigma 123 3.1 Te veel in je achteruitkijkspiegel kijken 123
3.2 De weg van een ander volgen 124 3.3 Te veel enthousiasme, te snel willen gaan 124 3.4 Niet goed weten waar naartoe, geen richting hebben 125
3.5 Angst en faalangst 125
3.6 Stigma 126
3.6.1 Wat is stigma? 127
3.6.2 Verschillende soorten stigma 128
3.6.3 Wat werkt tegen stigma? 128
Samenvattende opdracht thema 3 129
Voorbereidende opdracht thema 4 134
Thema 4: Je eigen herstelverhaal 139 4.1 Levensverhaal, ervaringsverhaal en herstelverhaal 139 4.2 De waarde van ervaringsverhalen (gebaseerd op Haas-Berger, 1998) 140 4.2.1 Vanuit het perspectief van de schrijver 140
4.2.2 Vanuit het lotgenotenperspectief 140
4.2.3 Vanuit het perspectief van buitenstaanders 140
4.3 Wat is het nut van je eigen verhaal? 141
4.4 Welke mogelijkheden heb je voor het werken met verhalen? 141
Samenvattende opdracht thema 4 145
Thema 5: Portfolio 147
5.1 Je eigen sociale kaart 149
5.2 Je eigen crisisplan 151
5.2.1 Wellness Recovery Action Plan als inspiratiebron voor je
crisisplan 152
5.2.2 Vragenlijst voor hervalpreventie 155
5.2.3 Crisiskaart 155
5.2.4 Signaleringsplan 157
5.3 Hoe ga je verder op weg? 158
5.3.1 Wensen en dromen 159
5.3.2 Stappenplan 160
5.3.3 Wat is voor mij helpend op weg naar herstel? 161
5.3.4 Schrijf je eigen krachtenschets 161
5.4 Afsluitend stellingenspel 162
Dankwoord 165 Bronnen 167
Voorwoord
Het uitkomen van het boek Samen werken aan herstel! markeert een belangrijke ontwikkeling van de rehabilitatie- en herstelbeweging in Vlaanderen en Nederland.
In de jaren 80 en 90 ontwikkelde de rehabilitatiebenadering zich: een bewe- ging die mee gedragen werd door hulpverleners die zich geroepen voelden om te streven naar lotsverbetering voor mensen met psychosociale problemen.
Op basis hiervan werden hulpverleningsmethodieken ontwikkeld zoals het Strengths Model en het SRH. In deze eeuw ontstond de herstelbenadering als beweging van mensen met psychosociale problemen zelf; mensen die grote levenscatastrofes doormaakten waardoor hun leven geheel op zijn kop kwam te staan. Herstel is wat mensen zelf doormaken, rehabilitatie is wat anderen doen om hen hierin te ondersteunen.
Er zijn inmiddels heel veel boeken en andere publicaties over rehabilitatie.
Er zijn nog maar weinig werkboeken met betrekking tot herstel, hoewel daar grote behoefte aan is. Het boek dat nu voor jou ligt, voorziet in deze behoefte:
het is een werkboek, ontwikkeld in het Vlaams-Nederlands taalgebied, dus geen vertaling van een Amerikaans of Engels boek.
Het boek beschrijft hoe mensen die herstelprocessen doormaken zelf de regie over dit proces kunnen voeren. Peer support is de basis: ik leer het meeste en het beste van lotgenoten die weten wat het betekent om door te maken wat ik doorgemaakt heb.
Daarnaast zijn er nog twee aspecten die dit boek uniek maken. Ten eer- ste: het boek sluit naadloos aan op het krachtgericht werken, en met name het SRH, geïnspireerd door het boek Pathways to Recovery, dat gebaseerd is op het Strengths Model. Dit geeft inhoud aan het begrip partnership: herstellen doe je zelf, maar niet alleen, samen staan we sterk. Vanuit één begrippenkader samen aan herstel werken: een ideaal plaatje. Daarnaast zijn de werkvormen gebaseerd op groepssamenwerking. Dat spreekt vanzelf omdat peer support de inspirerende basis is. Toch kunnen we constateren dat er weinig mooie her- stelprogramma’s zijn die consequent op groepsniveau uitgewerkt zijn. Dit boek voorziet in deze lacune.
Het is onze oprechte overtuiging dat dit boek een belangrijke meerwaarde bete- kent voor de herstelbeweging in Vlaanderen en Nederland.
Dirk den Hollander, verpleegkundige, master pedagogiek.
Hoofdopleider en medeontwikkelaar SRH
Herman van Boven, senior SPV, coach en docent SRH
Inleiding
In de geestelijke gezondheidszorg waait in Vlaanderen sinds een aantal jaren een nieuwe wind: de ‘herstel’-gedachte vindt aarzelend maar zeker haar weg naar een publiek van hulpverleners en cliënten. In landen zoals de Verenigde Staten en Nederland is het begrip ‘herstel’ al iets langer ingeburgerd en ver- ankerd. Psychiatrische zorg betekent meer dan ooit: cliënten ondersteunen in hun herstelproces. Dat vraagt engagement, zowel van de hulpverlener als van de cliënt. Theorieën over wat herstel en herstelondersteunende zorg zijn (of zou- den moeten zijn), zijn legio. In de praktijk gaat het er vaak niet zo gemakkelijk aan toe. Belangrijk is dat hulpverleners én cliënten ingelicht worden over wat herstel nu precies is en wat het voor hen kan betekenen, ieder vanuit zijn eigen invalshoek en standpunt.
Dit werkboek richt zich heel specifiek op de cliënten in de GGZ zélf. Zijn zij immers niet zelf de regisseurs van hun eigen en unieke herstelproces?
De inspiratiebron voor deze uitgave is het Amerikaanse handboek Pathways to recovery en zijn Nederlandse bewerking De weg naar herstel, vertaald door ervaringsdeskundigen uit GGZ Noord-Holland-Noord. Geïnspireerd door de HEE-bijeenkomsten “Herstellen doe je zelf ” en de SRH-methodiek (Systema- tisch Rehabilitatiegericht Handelen), werd er binnen vzw Walden een eigen werkboek samengesteld, dat de basis kon vormen voor groepsbijeenkomsten rond het thema ‘herstel’. Bewoners van Beschut Wonen en bezoekers van het Ontmoetingscentrum gingen mee op weg. Het uitwisselen van ervaringen rond herstel stond centraal, waarbij theorie en interactie afgewisseld werden.
Ondertussen werd dit werkboek herwerkt tot basishandboek voor cliënten die een ambulant, multidisciplinair programma volgen bij Walden in het Revali- datiecentrum Sonar. De focus van het centrum ligt niet alleen op het oplossen van problemen, maar ook op het versterken van de krachten en de talenten van de cliënten (empowerment), het vergroten van autonomie en het verstevigen van de positie van cliënten in hun onmiddellijke leefomgeving en binnen de ruimere samenleving.
Door middel van de bijeenkomsten “Samen werken aan herstel” herontdekken cliënten wie ze zijn, wat ze kunnen, wat ze weten, wat ze hebben en wat ze wil- len. Het lotgenotencontact (peers) en het groepsgevoel zijn daarbij essentiële factoren. Deze wekelijkse groepsbijeenkomsten worden geleid door de erva- ringswerker en de SRH-coach van het centrum en vormen de rode draad door- heen het revalidatieprogramma van de cliënt.
Het basishandboek van Sonar werd omgevormd tot een werkboek dat een hulp- middel wil zijn voor mensen met een psychische kwetsbaarheid in hun weg naar herstel.
Het is geen boek dat je in één keer van voor naar achter uitleest, en het daarna opbergt in je boekenkast. Het wil een echt ‘werkboek’ zijn, waarin aantekenin- gen kunnen gemaakt worden en aanvullingen gedaan en waarnaar geregeld kan teruggegrepen worden doorheen ieders traject. De oefeningen en opdrachten aan het eind van elk hoofdstuk nodigen daar ook toe uit.
Om het boek leesbaar te houden gebruiken wij soms ‘je revalidatietraject’: dat kun je ook zien als: ‘jouw traject op weg naar herstel met behulp van ambulante en/of residentiële hulpverlening’.
In een ideaal scenario ga je zelf met behulp van lotgenoten en/of hulpver- leners aan de slag. Dit werkboek wil graag een leidraad en inspiratiebron zijn voor alle GGZ-gebruikers in hun herstelproces. Ervaring leert dat deze metho- diek het beste werkt als je je ervaring deelt met lotgenoten, hulpverleners, sup- porters, ... Je kunt dus met dit boek individueel aan de slag gaan of je kunt dit boek gebruiken als leidraad van een aantal groepsbijeenkomsten. Als je in groepssessies werkt, vragen we je de WAUW-code te respecteren:
We luisteren naar elkaar.
Allen zijn gelijkwaardig.
Uit respect voor elkaar blijft alles wat gezegd wordt tijdens de sessies binnen de groep.
We steunen elkaar.
Een veilige sfeer in de groep zorgt ervoor dat iedereen zijn of haar mening durft te delen. Werken rond herstel kan verschillende emoties losmaken: het is goed om weten dat je achteraf altijd terechtkunt bij je begeleiders van de groepsses- sies om na te kaarten of steun te ontvangen. Daarnaast adviseren wij dat groeps- sessies begeleid worden door een hulpverlener die vertrouwd is met herstelon- dersteunende zorg en een ervaringsdeskundige.
INLEIDING •
13
Het boek bestaat uit twee delen. Deel I omvat vijf stappen: bij voorkeur volg je deze vijf stappen in volgorde.
Stap 1: Wat is herstel?
Stap 2: Welke obstakels ervaar ik? Welke krachten heb ik?
Stap 3: Wat heb je nodig om te herstellen?
Stap 4: Je eigen persoonlijke profiel
Stap 5: Je eigen herstelplan: Wie ben ik? Wat wil ik?
We helpen je een beter zicht te krijgen op je mogelijkheden. Aan de hand van een persoonlijk profiel breng je alle levensdomeinen in beeld en ontdek je waar je krachten en mogelijkheden liggen. Gaandeweg formuleer je wensen en doelen voor de toekomst. Met een concreet stappenplan kun je verder op weg naar herstel.
Deel II is thematisch samengesteld: het heeft geen vaste volgorde. Naarge- lang je eigen noden en interesses kun je aan de slag gaan met een aantal thema’s die van belang kunnen zijn in een herstelproces.
Thema 1: Samenvatting Thema 2: Sociaal netwerk
Thema 3: Valkuilen en obstakels – stigma Thema 4: Je eigen herstelverhaal
Thema 5: Portfolio: Hoe ga je verder op weg? Wat heb ik ontdekt over mezelf doorheen dit boek? Wat heb ik bereikt? Wat wil ik nog bereiken en hoe ga ik dat bereiken?
Het is belangrijk om, in je weg naar herstel, je eigen tempo te volgen. Het kan aangewezen zijn om wekelijks tijd vrij te maken om aan een hoofdstuk te wer- ken. Voor groepsbijeenkomsten raden wij wekelijkse bijeenkomsten aan van ongeveer 2 uur.
In dit werkboek staan verschillende soorten oefeningen/opdrachten:
• Samenvattende opdrachten staan telkens op het einde van een hoofdstuk en bieden een overzicht van de opgedane kennis. Het is ten sterkste aangeraden deze steeds als afsluiter van een hoofdstuk te maken.
• Vrijblijvende oefeningen zijn oefeningen die je doorheen de theorie terug- vindt. We raden je aan om deze alleen in te vullen als het thema je aan- spreekt. Je kunt ze dus ook gewoon overslaan indien het thema voor jou minder van toepassing is.
• Voorbereidende opdrachten zijn opdrachten ter voorbereiding van de vol- gende stap of het volgende thema.
• Stellingen vind je achteraan in thema 5. Deze stellingen zijn bedoeld om discussie uit te lokken: er zijn geen juiste of foute antwoorden. Het is de bedoeling om op basis van de stellingen van gedachten te wisselen en na te denken over herstel.
Samenvattende opdracht
Vrijblijvende oefening
Voorbereidende opdracht
Stellingen
Deel I
Stap 1: Wat is herstel?
1.1 Herstel volgens GGZ-gebruikers
1.1.1 Herstel volgens een aantal cliënten van vzw Walden
belangrijk zijn nodig zijn geloven in jezelf
opnieuw
genieten normaal leven gelukkig zijn
competent zijn
voor mezelf kunnen
zorgen
tevreden zijn
via beperkin- gen moge-
lijkheden ontdekken
ontplooien controle heb- ben
moed
naar de toekomst toe
werken
opnieuw
‘meetellen’ optimisme emotioneel
herstel meedoen
één stap achteruit en dan weer twee stappen voor-
uit zetten
werken
als ik mijn pillen niet meer moet nemen ben ik
hersteld
1.1.2 Defi nitie volgens de werkgroep DENK
Een Vlaamse definitie van herstel: “Weer hoopvol en met goesting bezig zijn in
’t leven en er terug uwen draai in vinden.”
1.1.3 Defi nitie van Filip Abts
Er zijn vier voorwaarden voor de start van een herstelproces:
• Je moet beseffen dat er iets aan de hand is.
• Je moet je eigen beperkingen accepteren, maar je daarnaast ook bewust zijn van je mogelijkheden en je eigen krachten.
• Herstellen lukt het best als je kunt rekenen op supporters, mensen die je ondersteunen en aanmoedigen.
• Je mag gerust af en toe hulp inschakelen op weg naar herstel.
1.1.4 Herstel volgens verschillende Nederlandse cliënten
• Herstel is een voortdurende reis van zelfgenezing en transformatie.
• Herstel draait om het opnieuw opbouwen van een positief zelfbeeld ondanks de uitdagingen van de psychische aandoening.
• Herstel is het opnieuw opnemen van sociale rollen.
• Herstel is het actief zelf inrichten van je leven, je geestelijke gezondheid, om de psychische symptomen onder controle te houden, om een positieve manier van leven te ontwikkelen en om een hoger niveau van welbevinden te bereiken.
1.1.5 Defi nitie van Patricia Deegan (Amerikaanse ervaringsdeskundige) Herstel is een proces, een manier van leven, een levenshouding om met de uit- dagingen van alledag om te gaan... Wat daarbij nodig is, is het leren omgaan met de uitdagingen die het geestelijke gezondheidsprobleem biedt en om een nieuw en waardevol gevoel van integriteit en zingeving binnen en buiten de grenzen van dat probleem te hervinden. De ambitie is om te leven, werken en liefhebben binnen een gemeenschap waarbinnen men een duidelijke bijdrage kan leveren.
1.2 Herstel volgens een aantal rehabilitatiemethodieken
Fragment uit brochure Herstelondersteuning, van kans naar realiteit, kansen voor mensen met langdurige psychische kwetsbaarheid, initiatiefgroep herstel- ondersteuning, maart 2011, p. 20.
Het herstelconcept leidt vaak tot verwarring. Bij herstel denk je al gauw aan de medisch-wetenschappelijke definitie van herstel, waarin genezing centraal staat.
Het gaat dan om herstel van een ziekte. De symptomen verdwijnen en de ziekte gaat over. Als je eenmaal weer beter bent, hersteld bent, pak je de draad van je leven weer op.
In de geestelijke gezondheidszorg wordt met het woord ‘herstel’ iets anders bedoeld. Daar gaat herstel over de manier waarop je met je psychische kwets- baarheid omgaat, over hoe je die een plek geeft in je leven en over de pogingen een bevredigend en zinvol leven op te bouwen.
Antoinet Kabbedijk verwoordt het in haar artikel ‘Ik ben niet mijn stoornis, ik kies ervoor te werken aan mijn herstel’ als volgt: “Herstellen is niet gelijk aan genezen, het gaat erom dat je durft te zien wat er aan de hand is in je leven, te
STAP 1: WAT IS HERSTEL? •
19
accepteren dat je door je psychische kwetsbaarheid vaak extra werk te verzetten hebt, en dat ook doet.”
Herstellen betekent dus het accepteren van je kwetsbaarheden en de beper- kingen die daaruit voortvloeien. Overigens betekent die acceptatie niet dat je je aandoening lijdzaam ondergaat en je je volledig schikt. Herstellen veronder- stelt een actieve vorm van accepteren: niet berusten in je kwetsbaarheden, maar uitgaan van de mogelijkheden die je als mens hebt. Herstel gaat om een uniek persoonlijk proces, waarin je je ontworstelt aan je identiteit van ‘psychiatrische patiënt’, de regie hervindt en je leven opnieuw inhoud en richting geeft. Het gaat om herstel van wie je feitelijk bent en herstel van je maatschappelijke/sociale rol. Je hebt hierbij zelf de regie.
1.2.1 De meest gehanteerde defi nitie van herstel (Anthony, 1993)
Herstel is een uiterst persoonlijk, uniek proces waarbij iemand zijn of haar inzichten, waarden, gevoelens, doelen, vaardigheden en/of rollen verandert.
Het is een manier waarop je een prettig, hoopvol en waardevol leven kunt leven, zelfs binnen de beperking van je ziekte. Herstel vergt een nieuwe kijk op hoe je leven betekenis- en zinvol kan zijn.
1.2.2 Herstel vanuit de SRH (Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen)- theorie
Herstellen is mogelijk voor iedereen, dat blijkt uit verschillende herstelverha- len. Het is een uniek en persoonlijk proces waarin iemand weer zelfvertrouwen krijgt, beter leert omgaan met zijn kwetsbaarheid en opnieuw sociale rollen gaat vervullen. Hoewel het herstelproces persoonlijk is, zijn anderen daar wel bij nodig. Herstellen doe je zelf, maar niet alleen. Met behulp van steunbron- nen, familie, vrienden, lotgenoten, ... kom je veel verder op je weg naar herstel.
1.3 De verschillende fasen in een herstelproces volgens de Integrale Rehabilitatie-benadering van Jos Dröes e.a.
In het herstelproces zijn er vier fasen te onderscheiden (Korevaar & Dröes, p. 39 e.v.):
• Overweldigd zijn door de aandoening: in deze eerste fase ervaart de per- soon in kwestie verwarring, ontreddering als gevolg van overweldigende symptomen. Vaak is men dan vooral gericht op ‘overleven’. Deze fase wordt
gekenmerkt door hopeloosheid, machteloosheid en vaak is er sprake van sociale isolatie.
Voorbeeld: Een eerste psychiatrische opname, verblijven in een vreemde omgeving, je angstig voelen: Help, ik heb een diagnose! Er is iets fout... Wat overkomt mij nu? Is mijn leven voorbij?
• Worstelen met de aandoening: in deze tweede fase stelt zich de vraag: ‘Hoe kan ik leven met deze aandoening?’ Mensen gaan op zoek hoe ze moe- ten omgaan met symptomen, hoe ze zichzelf kunnen hervinden. Er wordt geworsteld met een gebrek aan vertrouwen, gebrek aan adequate reacties om met de aandoening om te gaan. Er is vaak ook sprake van angst om opnieuw overspoeld te worden.
Voorbeeld: Je vraagt je af: Wat zijn mijn mogelijkheden nog? Kan ik nog een normaal leven aan? Aanvaard ik mijn diagnose of verzet ik mij? Hoe zie ik mezelf? Wat is mijn identiteit? Wat vertel ik aan mijn vrienden? Wil ik medicatie nemen?...
• Leven met de aandoening: in de derde fase wordt de angst minder, omdat men geleidelijk aan meer vertrouwen krijgt. Vertrouwen dat men met de aandoening kan omgaan: het vertrouwen in zichzelf vergroot, men ontdekt nieuwe dingen. Sterke kanten kunnen ingezet worden om met kwetsbaar- heden of moeilijkheden om te gaan. Men raakt opnieuw verbonden met zichzelf en de omgeving. Men neemt opnieuw rollen op.
Voorbeeld: Ik probeer mijn leven buiten de psychiatrie op te bouwen. Ik ben niet te fier om hulp in te schakelen. Ik aanvaard mijn kwetsbaarheden, met ups en downs. Ik word me stilaan terug bewust van mijn eigen krachten en mogelijkheden. Ik zet de eerste stappen in mijn herstelproces.
• Leven voorbij de aandoening: in de vierde fase raakt de aandoening meer naar de achtergrond. Men heeft een psychische kwetsbaarheid, maar men is niet de aandoening. Men neemt rollen op die men wil opnemen. Men zet talenten en vaardigheden in of herontdekt capaciteiten.
Voorbeeld: Ik ben tevreden met mijn woonsituatie, ik heb een nieuwe job gevonden waar ik me goed in voel, ik heb een aantal hulpverleners en fami- lie rondom mij waar ik bij terechtkan. Ondanks een zekere kwetsbaarheid sta ik weer sterk in mijn schoenen: ‘Ik doe er weer toe!’
Deze fasen volgen elkaar niet mooi op, het is dus geen lineair proces, dat wil zeggen dat de fasen vaak door elkaar lopen. Het is niet zo dat je stap 1 afrondt en doorgaat naar stap 2 om dan te eindigen bij stap 4. Het is vooral bedoeld om jezelf ergens te kunnen situeren in je herstelproces.
STAP 1: WAT IS HERSTEL? •
21
Herstellen is … Opnieuw zin krijgen in het leven
Levenslust hebben Mijn talenten terug aan bod laten komen
Meer energie krijgen Dingen een plaats kunnen geven
Iets vinden om vol te houden Opnieuw weerbaar en veerkrachtig worden
Leren omgaan met ‘overgevoeligheid’
Samenvattende opdracht stap 1
1. Wat betekent herstel voor jou?
In dit hoofdstuk heb je verschillende definities en visies gelezen over herstel.
Kun je hieronder omschrijven wat herstel voor jou betekent? Het kan een alles- omvattende definitie zijn of enkele kernwoorden.
Enkele kernwoorden die we reeds aanhaalden:
• Herstellen is een proces.
• Weer goesting krijgen in het leven.
• Je beperkingen accepteren.
• Je sterke punten, krachten en talenten ontdekken.
• Nieuwe doelen stellen in je leven.
• Oude doelen weer leven inblazen.
Je eigen aanvullingen:
• . . .
• . . .
• . . .
• . . .
Wij zijn nog steeds op zoek naar een mooie allesomvattende definitie van her- stel. Daarnaast zijn wij gewoon heel nieuwsgierig naar welke betekenis je zelf aan herstel geeft. Mensen die hun eigen definitie graag willen delen met de auteurs van dit boek kunnen dit steeds mailen naar graceverween@gmail.com of filipabts@hotmail.com.
2. Waar sta ik op mijn weg naar herstel? (Ridgway, 2012, p. 21)
Sta even stil bij onderstaande stellingen. Welke zijn voor jezelf toepasbaar?
• Ik heb nooit stilgestaan bij het feit dat ik zou kunnen herstellen van een psychiatrische aandoening.
• Ik heb niet het gevoel dat ik hoef te herstellen.
• Er speelt nu zo veel dat ik op dit moment niet stil kan staan bij mijn herstel.
• Ik denk wel eens na over mogelijk herstel, maar ik heb nog geen stappen in die richting genomen.
• Ik wil absoluut herstellen, maar ik heb geen actie ondernomen.
STAP 1: WAT IS HERSTEL? •
23
• Ik was op weg naar herstel, maar kamp momenteel met een terugval.
• Ik ben actief bezig met herstellen van een psychiatrische aandoening.
• Ik vind dat ik helemaal hersteld ben en moet nu alleen nog die terreinwinst zien te behouden.
• Ik heb wel eens gedacht dat ik hersteld was, maar dat bleek dan toch niet helemaal te kloppen.
• Ik droom van herstel.
• Eigen aanvullingen: ...
3. In welke fase van herstel herken je jezelf?
Herlees eventueel de theorie in paragraaf 1.3. Elk herstelproces is uniek en ver- loopt voor iedereen anders, maar doorgaans zijn wel deze vier fasen te herken- nen in elk herstelverhaal/herstelproces.
Het verhaal van Rob
Rob heeft een ernstig verkeersongeluk waarbij zijn onderbeen zodanig bekneld is geraakt dat het geamputeerd moet worden. Als hem in het ziekenhuis wordt verteld wat er gebeurd is, reageert hij aanvankelijk luchtig: “ik had dood kun- nen zijn”, maar al snel verandert dat en ziet hij zijn wereld instorten wanneer hij zich realiseert wat hij allemaal niet meer zal kunnen. Sporten was alles voor hem en hij kan zich een leven zonder alle plezier dat dat hem gaf niet voor- stellen. Hij krijgt een prothese aangemeten en hij pakt de draad van het leven weer enigszins op. Hij gaat ook weer aan het werk, maar blijft verdrietig over het gemis van de dingen die hij niet meer kan. Als een collega hem in contact brengt met iemand die zonder benen geboren is en een zogenaamde handbike heeft, waarmee hij op hoge snelheid lange fietstochten maakt, begint hij zich langzaam te realiseren dat er misschien toch mogelijkheden voor hem zijn. Na de nodige aarzeling besluit hij ook een handbike aan te schaffen en al snel kan hij daar aardig mee uit de voeten. Uiteindelijk gaat hij zelfs handbiken in wed- strijdverband. Hij gaat het leven weer de moeite waard vinden en het gemis staat niet meer centraal, ook al denkt hij soms met een zekere weemoed terug aan de tijd voor zijn ongeluk.
Welke fasen herken je in het verhaal van Rob?
Overweldigd zijn door de aandoening: . . .
Worstelen met de aandoening: . . .
Leven met de aandoening: . . .
Leven voorbij de aandoening: . . .
Beschrijf indien mogelijk in welke fase jij nu zelf zit?
(Het kan zijn dat er overlap is tussen de verschillende fasen.)
Welke fase(n) herken je voor jezelf? . . .
Het kan zinvol zijn om deze oefening af en toe eens te herhalen.
Voorbereidende opdracht stap 2
1. Lees het artikel van Filip Abts: ‘Als de rook om je hoofd is verdwenen’ en het artikel van Antoinet Kabbedijk: ‘Ik ben niet mijn stoornis, ik kies ervoor om te werken aan mijn herstel’.
De artikels in bijlage zijn een mooie samenvatting van wat herstel kan bete- kenen.
2. ‘Herstellen’ is een term die steeds meer bekendheid krijgt binnen de geeste- lijke gezondheidszorg. Los daarvan denken wij dat niet enkel mensen met een psychische kwetsbaarheid moeten herstellen. Iedereen heeft wel iets waar hij/
zij van herstelt, bijvoorbeeld: verlies van iemand dierbaar, echtscheiding, ...
Kun je voor jezelf beschrijven waar jij van herstelt?
. . .
3. Wat heb jij nodig in je herstelproces? Kun je hiervoor zelf ideeën aandragen?
• . . .
• . . .
• . . .
4. Heb jij in het verleden (kleine) overwinningen behaald, waar je energie en hoop uit kunt putten?
Beschrijf hieronder kort de situatie.
Voorbeeld: Ik ben van nature een vrij onzeker iemand, maar onlangs ben ik voor mezelf opgekomen, wat ik niet gemakkelijk vind. Een vriendin leent vaak geld van me en intussen was de rekening opgelopen tot 20 euro. Ik heb haar gebeld en gevraagd of zij haar openstaande schuld kon betalen. Ze rea- geerde gelukkig positief en de volgende dag had ik mijn geld terug. Ik ben toch wel trots op mezelf!
. . .
STAP 1: WAT IS HERSTEL? •
25
Artikel 1
‘Als de rook om je hoofd is verdwenen’ (Filip Abts) Stel je eens even voor:
Je hebt net een lange psychiatrische opname achter de rug. Je hebt het gevoel maanden of jaren van je leven verloren te hebben... En dan moet je de draad weer oppikken, je moet weer ‘iets van je leven maken’...
Maar hoe begin je daaraan? Wie helpt je daarbij? Of moet je het helemaal op je eentje doen?
Dit zijn vragen die we ons als (ex-)psychiatrische patiënt allemaal wel eens gesteld hebben... Kant-en-klare antwoorden zijn er niet op deze vragen:
elk individueel geval verschilt zodanig veel van een ander geval dat er geen beginnen aan is een pasklare oplossing te bedenken...
En toch wil ik hier een poging wagen om te schetsen welke gevoelens bij een psychiatrische episode vaak aan de oppervlakte komen en hoe je die kunt overwinnen – als de verduivelde rook van een opname en de naweeën ervan om je hoofd zijn verdwenen...
Hoe pijnlijk is het niet, zo’n psychiatrische opname! De dromen die je had worden dan bruusk verstoord en in de kiem gesmoord: je voelt je verloren en overgeleverd aan anderen. Beslissingen worden voor en over jou geno- men, soms zelfs zonder dat je er enig medezeggenschap over hebt... Het lijkt vaak wel of je eigen identiteit van geen tel meer is. Je ontleent niet langer betekenis aan jezelf... Je bepaalt jezelf niet meer. Anderen weten het beter en je schikt jezelf daar op den duur naar... Je bent erg kwetsbaar en je voelt je vaak machteloos en hulpeloos...
En toch zoek je naar strategieën om je staande te houden, want ergens brandt een vlammetje: je neemt je voor om te overleven! En zelfs meer dan dat: waarom zou je na je opname niet stérker in je schoenen kunnen staan dan tevoren? Waarom zou je die opnametijd niet kunnen beschouwen als een kortstondige, voorbijgaande fase, waar je later gelouterd uitkomt?
Waarom zou je die hopeloosheid niet te boven kunnen komen? Waarom niet stelselmatig een nieuwe identiteit opbouwen?
Gemakkelijker gezegd dan gedaan... Opnieuw op zoek gaan naar je eigen kracht is vaak een werk van lange adem; dat beslis je niet van vandaag op morgen. De obstakels naar herstel zijn talrijk. Je opname heeft vele nega- tieve gevolgen gehad: ontegensprekelijk ben je nu kwetsbaarder in sociaal en maatschappelijk opzicht. Je gaat gebukt onder een stigma en echt mee- draaien in de gewone ‘normale’ maatschappelijke circuits, nee, daar ben je nog niet of niet meer aan toe.
Een opname te boven komen, tot daaraan toe. Maar het hele proces van maatschappelijke re-integratie en het innemen van een volwaardige rol binnen onze samenleving, dat is nog wat anders...
Maar het hoofd laten zakken, dat nooit! Langzaam maar zeker zul je er toch weer in slagen de regisseur van je eigen leven te worden, en dat is precies waar herstel om gaat: je eigen grenzen trekken, je eigen mogelijkheden juist inschatten en op basis daarvan een nieuw doel voor je leven uitteke- nen. Dat vergt inzet. Dat is niet gemakkelijk, maar niemand had je dan ook gezegd dat het gemakkelijk zou zijn... Maar je zult zien dat je zelfvertrou- wen stelselmatig zal stijgen. De waardering voor jezelf (van anderen en van jezelf) gaat weer in stijgende lijn. Misschien leer je wel nieuwe mensen kennen en maak je nieuwe vrienden, die je nemen zoals je bent... Want een omgeving die je kent, én je ondersteunt in wat je onderneemt, is erg belang- rijk, al is het vaak moeilijk zo’n nieuw verworven omgeving vertrouwen te schenken.
Nee, hoe catastrofaal je opname en wat erop volgde je ook toescheen, het is mogelijk ook die periode te ontgroeien, te leren leven met de symptomen van je aandoening en een nieuwe betekenis en een nieuw doel in je leven op te bouwen. Daarin te geloven is een eerste stap! Ja, het is mogelijk weer een hoopvol en zinvol leven te leiden, ondanks de beperkingen die je psychi- sche klachten met zich meebrengen!
Want als de rook om je hoofd is verdwenen, zie je de zon weer feller schij- nen, de rivieren weer klateren, de bloemen weer bloeien en de takken aan de bomen weer botten... Als de rook om je hoofd is verdwenen gaat de duis- ternis van de winter weer over in de langere, heldere dagen van de lente. Ja, dan kom je weer op krachten: dan verander en herstel je...
Filip Abts
Ervaringswerker Walden
Noot: voor het begrippenkader van deze bijdrage heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de lezing ‘Ruimte maken voor herstel. De spanning verdra- gen’ van Martijn Kole, zoals hij die uitsprak op 28 februari 2012 in Sint- Niklaas op de studiedag ‘Een blik op herstel’ in het PC Sint-Hiëronymus.
Martijn Kole is ervaringswerker bij SBWU (Stichting Beschermende Woon- vorm Utrecht).
STAP 1: WAT IS HERSTEL? •
27
Artikel 2
Uittreksels uit ‘Ik ben niet mijn stoornis, ik kies ervoor te werken aan mijn herstel’ (Antoinet Kabbedijk)
Het gaat erom dat je durft te zien wat er aan de hand is in je leven, te accepte- ren dat je extra werk te verzetten hebt, en dat ook te doen.
Voor mijn twintigste ontwikkelde zich mijn eerste psychose. Inmiddels zijn we 25 jaar verder. Bij die ene psychose is het niet gebleven. Ik ben er nog steeds niet vanaf. Moet ik dan nog eens 20 jaar wachten op mijn genezing? Eerlijk gezegd: daar pas ik voor. Ik heb voor mezelf besloten dat ik niet wil wachten op genezing, op de dokter met het pilletje die me beter maakt. Ik heb besloten dat mijn aandoening en ik niet hetzelfde zijn. Ik ben niet mijn stoornis. Ik kies ervoor om te werken aan mijn herstel.
Herstel vereist empowerment en leidt tot empowerment De ontdekking van de eigen kracht en die ook leren gebruiken.
Ik heb me jarenlang gedeisd gehouden. Mijn medicatie geslikt, stress verme- den. Een strak dag- en nachtritme aangehouden. Me als een brave patiënt en een brave burger gedragen. Maar nu wil ik aan het werk en nu helpt dat brave mij niet meer. Ik wil risico’s nemen, ik wil een psychiater die dat samen met mij aandurft, de medicatie verminderen waardoor ik ‘s ochtends uit mijn bed kan komen. En die me stimuleert om dingen op te pakken, in plaats van voorschrijft dat ik als kasplantje dit leven moet uitzitten.
Herstel gaat samen met ervaringsdeskundigheid
Wie herstelt, ontdekt dat hij expert is op het gebied van zijn eigen gezondheid.
Hij bouwt kennis van onschatbare waarde op over het leven met een psychia- trische stoornis: over omgaan met symptomen, psychiatrische behandeling, twijfels en angst. Hij leert wat hem helpt en wat niet.
Het schrijven van mijn levensverhaal is een moeizaam proces. De ruimte voor mijn eigen versie moet ik bevechten, niet in de laatste plaats op mezelf. Boven- dien zijn psychotische ervaringen riskante onderwerpen. Ze kunnen je besef van de werkelijkheid opnieuw aantasten als je niet uitkijkt. Toch ben ik blij dat ik mijn eigen verhaal heb gemaakt. Mijn psychotische ervaringen worden ont- daan van hun geheimzinnigheid. Zo heb ik ontdekt dat bepaalde hallucinaties op zichzelf niet bedreigend zijn. Het is het feit dat ik iets zie waarvan ik weet dat het er niet zou moeten zijn, dat me doet verstijven van angst. Voor mij is het effectief om de samenhang te ontdekken tussen psychose en levensloop. Het
heft mijn wantrouwen op, omdat het mijn psychotische ervaringen begrijpelijk maakt.
Herstel vergt herstelgeoriënteerde zorg
Er wordt niet alleen gereageerd op de cliënt in crisis, maar ook (juist) in goede tijden wordt begeleiding geboden die gericht is op de persoonlijke groei van cliënten.
Ik moet terugzien op een langdurig verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis.
Psychisch ziek worden en zorg nodig hebben impliceert het betreden van een wereld waarin je per definitie je betekenisvolle identiteit verliest. Je vervreemdt er van wie je was en van het leven dat je leidde. Je ervaringen worden gefilterd op symptomen en je verhalen worden gereduceerd ten behoeve van diagnos- tisch onderzoek. Persoonlijke betekenisgeving wordt ingeruild voor medische interpretaties. De veelzijdigheid van de patiëntenrol. Psychiatrische ziekenhui- zen zijn verzamelplaatsen van menselijk leed. Boven op het eigen lijden komt de ellende die je er aantreft.
Herstelbevorderende factoren zijn onder andere:
Hoop, acceptatie, zelfzorgvaardigheden, sociale vaardigheden, bevredigend werk en relaties, financiële zekerheid, ...
Ze willen je geen valse hoop geven. Maar een zieke die denkt dat er geen enkele kans op verbetering is, gaat heel anders met zijn ziekte om dan iemand die ergens een sprankje hoop ziet.
Vereiste kwaliteiten van de herstelondersteunende hulpverlener
Het is van belang dat hij/zij present is, wat betekent, aandachtig aanwezig voor de cliënt. In veel verhalen van cliënten die herstellen komt de aanwe- zigheid van iemand die er voor me was of van iemand die in me bleef geloven terug als belangrijke factor.
Ook bescheidenheid en terughoudendheid naar eigen expertise toe zijn belangrijk. Het persoonlijke herstelproces slaat nogal eens onverwachte paden in die niet passen in het professionele plaatje. Niettemin dient dit proces op een aandachtige, niet-beoordelende manier de ruimte te krijgen.
Paternalisme is hier uit den boze.
De herstelondersteunende hulpverlener maakt ruimte voor het verhaal van de cliënt, en herkent en stimuleert het benutten van eigen kracht.
De hulpverlener stimuleert ook ervaringsdeskundigheid en moedigt de cliënt aan om zijn ervaringen te delen met lotgenoten, en stimuleert de
STAP 1: WAT IS HERSTEL? •
29
ondersteuning door belangrijke derden. Een groot deel van de herstelon- dersteuning wordt namelijk niet door hulpverleners geboden, maar door vrienden, familie, medecliënten, collega’s, ...
Een hulpverlener die gericht is op herstel, is gericht op het verlichten van lijden en het vergroten van de eigen regie en autonomie. Hij is ervan overtuigd dat elke cliënt kan herstellen en leren leven voorbij de ziekte of beperking.
Dit boek is online te koop (klik hier)
Er bestaan heel wat theoretische boeken over herstel, herstelonder- steunende zorg en krachtgericht werken. Ook zijn er verschillende herstel- verhalen gepubliceerd die heel inspirerend en hoopgevend kunnen zijn. Maar er ontbrak nog een echt werkboek: een boek dat houvast en richting kan geven aan het individuele herstelproces. Herstellen doe je zelf, maar daarom niet alleen. Lotgenoten, familie, vrienden en hulpverleners kunnen zorgen voor een herstelondersteunend klimaat.
Dat is net het opzet van Samen werken aan herstel! Het boek kan individueel of in groep gebruikt worden. Vanuit de kracht van peer support krijgen cliënten de kans om stil te staan bij het thema en van elkaar te leren.
De hoop van de auteurs is dat de lezers van dit boek opnieuw in contact zullen komen met hun krachten en mogelijkheden en op zoek zullen gaan naar hun wensen, dromen en ambities.
Wie herstelt ontdekt gaandeweg dat hij zelf expert is wat zijn eigen gezondheid betreft. Hij bouwt kennis van onschatbare waarde op over het leven met een psychische kwetsbaarheid; over omgaan met symptomen, psychiatrische behandeling, twijfels en angst. Hij leert wat hem helpt en wat niet. Samen werken aan herstel! biedt concrete tips aan voor ieders persoonlijke, maar ook gedeelde weg naar herstel. Het is een must have voor elke hulpverlener die op zoek is naar concrete handvatten om – samen met cliënten – op herstel te focussen.
Grace Verween
is sociaalverpleegkundige bij Sonar en werkt als SRH-coach in opleidingen en trainingen herstelondersteunende zorg.
Filip Abts
is ervaringswerker bij vzw Walden, Sonar, te Leuven.
9 7 8 9 4 6 2 9 2 1 7 7 1
