1939- 1945 D E E L

H E T K O N I N K R I J K D E R N E D E R L A N D E N I N D E T W E E D E W E R E L D O O R L O G

1939- 1945

D E E L

1 2

eerste heljt

R I J K S I N S T I T U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T I E

D R . L. D E J O N G

HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN

IN DE TWEEDE

WERELDOORLOG

D E E L 12

EPILOOG

eerste helft

L E I D E N / M A R T I N U S N I J H O F F / 1988

C O P Y R I G H T © 1988

R IJ K S IN S T IT U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T I E A M S T E R D A M

D R U K : S D U - D R U K K E R IJ - ’ S - G R A V E N H A G E P R IN T E D IN T H E N E T H E R L A N D S

Inhoud

Eerste helft

V oorw oord IX

H oofdstuk i — A n n o 1985 1

A ndere w ereld 2

A n der N ederland 8

H erinnering 42

G eschonden groepen 50

H erdenking 68

H oofdstuk 2 — D e ‘vern ieu w in g’ m islukt 85

V o rm in g van het kabinet-Scherm erhorn 90

W ee r naar huis 110

M ilitair G ezag 133

Binnenlandse Strijdkrachten 148

Labiele dem ocratie 159

D e po litieke partijen hersteld 162

D oorbraak? 186

D e nood-gem eenteraden en het n ood-parlem ent 197

Sociale ‘ve rn ie u w in g’ ? 208

R adio 227

V erkiezin gen 236

‘ Er is niets veranderd’ 240

H oofdstuk 3 — W ederopbouw 259

H erstel der verbindin gen 270

G eld zu iverin g 274

O orlogsschade 287

Econom isch beleid 303

Sociaal beleid 315

Rijksfinanciën / de M arshall-hulp 324

H oofdstuk 4 - Zuiverin g 333

B evrijde Z u id en 337

N ie u w e opzet 340

H et overheidsapparaat als geheel 349

O v erg a n g

357

H et Driem anschap van de N ederlandse U n ie 358 Secretarissen-generaal / Com m issarissen der k on in gin 364 H o ge Raad / rechterlijke macht / notarissen 377

Politie 386

Land- en zeem acht 393

Buitenlandse dienst 401

Pers 404

Radio 425

Kunstenaars 430

U n iversiteiten en hogescholen 440

B edrijfsleven 446

Ridderorden 464

Artsen / A dvocaten 465

D e Joodse Ereraad 469

S lot

475

H oofdstuk 5 - Bijzondere rechtspleging 486

Arrestaties 498

D e bew aringskam pen 506

Vrijlaten o f berechten ? 527

B erechting 543

G ratiebeleid 610

D e detentie-oorden later 624

W ee r op vrije vo eten 632

Slot 636

Tweede helft

H oofd stu k 6 — Rechtsherstel 649

Raad v o o r het Rechtsherstel 657

N ederlands Beheersinstituut 659

A fd e lin g Rechtspraak 667

Joodse zaken 676

I N H O U D

D e effecten uit Joods bezit 692

S lot 705

H oofdstuk 7 — D e w orsteling m et de Republiek

Indonesië 710

D e internationale achtergrond 715

D e R epubliek 723

'Bersiap' 723

Spreken m et Soekarno ? 748

G een akkoord m et de R epubliek 757

Borneo / D e G rote O o st 767

D e oorlogsvrijw illigers in gezet 772

M alin o / D e n Pasar 776

C om m issie-G en eraal / Linggadjati 781

Eerste P olitionele A ctie 816

H et N ederlands-Indische gouvernem ent 867

Berechting der Japanners 885

‘V erdeel en heers’ 903

T w e e d e P olitionele A ctie 923

N aar de soevereiniteitsoverdracht 993

Excessen 1011

N asleep 1061

Slot 1093

H oofdstuk 8 — N abeschouw ing 1107

Datum lijst 1945—1949 1125

Bijlage 1 — D e Nederlandse ministeries 1945—1951 1130

Bijlage 2 — F. van der V een: H et optreden van de N ed er­

landse en de Republikeinse strijdkrachten 1134

Lijst van afkortingen, gebruikt in de voetnoten 1150

Lijst van illustraties 1152

Lijst van kaarten 1155

Register 1157

ISBN 90 689 0222 9

Voorw oord

D e titel zegt het al: Epiloog is het einde van de historiogra­

fische taak die ik in 1955 ter hand nam.

T o e n de regering mij daartoe op voorstel van het bestuur van het Rijksinstituut voo r Oorlogsdocum entatie opdracht gaf, nam ik aan dat ik voo r het uitvoeren van die taak misschien w el vijftien jaar n odig zou hebben. In 1969 wist ik beter: in het V oorw oord van het in dat jaar verschijnende deel 1, Voorspel, schreef ik, ‘dat het, als mij gezondheid en werkkracht gelaten w orden, van '55 a f gerekend, niet vijftien maar minstens v ijf-e n -tw in tig jaar zal duren voor ik, dank­

baar en opgelucht, onder het manuscript van het laatste deel het w oord ‘einde’ schrijven kan.’

D at ‘m instens’ getuigde van voorzichtigheid. Alleszins terecht! Aan het w oord ‘einde’ was ik pas in september 1987 toe.

Maar n og in een ander opzicht was mijn kijk te optimis­

tisch geweest. In het V oorw oord van Voorspel had ik oor­

spronkelijk gerept van ‘een serie van zes o f zeven delen’. Ik had daar bij nader inzien veiligheidshalve ‘acht o f n egen’ van gemaakt, maar het zijn er vijftien geworden, m ede doordat het oorspronkelijke deel 10 (H e t laatste ja a r ) in tw ee delen m oest w orden gesplitst en het oorspronkelijke deel 11 (N e - derlands-Indië) zelfs in drie.

Stond mij dan de structuur van het gehele w erk niet duidelijk voo r ogen? W e l degelijk. H et enige dat ik niet kon voorzien, was zijn lengte. D ie zou w orden bepaald door de mate van detaillering die mij bij het schrijven noodzakelijk zou voorkom en. T o e n ik deel 1 afsloot, dacht ik dat ik de

neutraliteitsperiode en de dagen van de D uitse invasie in één deel zou kunnen behandelen — het w erden er twee. D eel 4, het eerste dat aan de Duitse bezetting werd gew ijd, was tegelijk het eerste dat om praktische redenen (een boek mag niet zo dik w orden dat de lezer het niet gem akkelijk in de hand houdt) in tw ee helften, tw ee boeken, uitkwam. En zo is het voortgegaan, tot dan nu H e t K o n in k r ijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog tot ze s-en -tw in tig boeken is uitge­

groeid.

W e lk een zegen dat ik dat allemaal niet heb voorzien! D e m oed zou m e in de schoenen zijn gezonken.1

H et klinkt w ellicht absurd maar is niettem in een feit: ik heb mij beperkt. D e historische materie z e lf is onuitputtelijk:

er kom t in die ze s-en -tw in tig boeken misschien geen para­

graaf maar zeker geen hoofdstuk voor waar m en niet als vrucht van nader onderzoek een apart boek van zou kunnen maken. I k heb niet méér w illen bieden dan een, hoe gescha­

keerd ook, algemeen b eeld : een w eergave van de resultaten van m ijn eigen onderzoekingen en van die van anderen. Dat algem ene beeld zal, hoop ik, bruikbaar zijn als achtergrond bij verder onderzoek in de toekomst. W ant onder geen enkele historische periode w ordt ooit een streep gezet.

H ier is de plaats om aan velen dank te betuigen.

D an k aan de ministers c.q. staatssecretarissen die van '55 a f vo o r dit project de staatkundige verantwoordelijkheid hebben gedragen, en speciaal aan diegenen hunner die, de wetenschappelijke verantwoordelijkheid geheel bij mij la­

tend, van 1969 a f m achtiging gaven tot de publikatie van de verschillende delen; zij hebben op de inhoud van wat ik w enste te publiceren, geen enkele in vloed uitgeoefend — ik

1 D e Parlem entaire Enquêtecom m issie ‘R egeringsbeleid 1940-1945’

dacht, toen zij eind 1947 w erd ingesteld, in één jaar m et haar w erk klaar te zu llen zijn — het w erden er negen.

V O O R W O O R D

heb kunnen schrijven m et een vrijheid die, helaas, maar in w ein ig landen w ordt toegestaan.

D an k aan de leden van het bestuur, de directeur en de medewerkers van het Rijksinstituut voo r O orlogsdocu m en ­ tatie die mij op velerlei w ijze bij de arbeid aan dit project hebben bijgestaan, speciaal ook door kritiek te leveren op de hun voorgelegde concept-hoofdstukken van de verschillende delen.

D ank aan de talloze buitenstaanders die dat laatste even­

eens hebben gedaan.

D ank tenslotte aan de leden van de z.g. begeleidingsgroep m et w ie ik overleg pleegde alvorens op belangrijke punten die tot interne kritiek aanleiding hadden gegeven, een be­

slissing te nemen.

M e n ziet: ik noem geen namen — deed ik dat w èl, dan zouden het er ver over de tweehonderd worden.

Natuurlijk is een nadere verantw oording noodzakelijk, anders gezegd: een overzicht, hoe dit w erk werd opgezet, w elk e soorten bronnen ik geraadpleegd heb, w elk e groepen personen mij m on delin g gegevens hebben verschaft, w ie het zijn gew eest die m et mijn concept-teksten bem oeienis had­

den en hoe die bem oeienis verliep. D ie verantw oording zal opgenom en w orden in deel 1 3: Bijlagen / Register. D at deel zal tevens een overzicht bevatten van de w ijzigin gen waartoe ik in de loop der jaren heb besloten (w ijzigingen die, voo r­

zover op de eerste druk van bepaalde delen nieuw e drukken zijn gevolgd , in de regel in die nieuw e drukken al werden aangebracht), alsmede, zoals de titel aangeeft, een algemeen register.

Er rest dan n og deel 14: K ritiek. H et zal een weergave w orden niet alleen van kritieken die na de verschijning van de verschillende delen w erden gepubliceerd, maar o o k van kritieken die vóó r die verschijning intern, als eerder aange­

geven, op schrift w erden gesteld. H et zou onjuist zijn w an­

neer ik z e lf dat deel 14 zou samenstellen. H et verheugt mij dat zes historici zich daartoe bereid hebben verklaard: de emeritus-hoogleraren dr. E. H. Kossmann en dr. I. Schöffer, de hoogleraren dr. J. Th. M . Bank, dr. C. Fasseur en dr. A. F.

M an n in g alsmede drs. A. H. Paape, m ijn opvolger als direc­

teur van het Rijksinstituut voo r Oorlogsdocum entatie. O f en in hoeverre ik in deel 14 n o g op al die kritische beschouw in­

gen zal reageren, kan ik nu n og niet beoordelen. In beginsel heb ik geen behoefte om het laatste w oord te krijgen. Ik heb m ijn visie kunnen geven, critici hebben daar de hunne tegen­

over gesteld en het oordeel laat ik graag aan de lezer over.

M e n ziet: ik neem van het project n og geen afscheid. M ijn historiografische taak evenw el is m et dit deel, Epiloog, v o l­

tooid.

O v e r dat einde schrijvend voorzag ik, zoals bleek, in '69 dat ik mij ‘dankbaar en opgelucht’ zou voelen. Inderdaad, zo is het. Maar er is nog een derde gevoel: spijt, diepe spijt dat het w erk a f is. W ant ik was in de vele jaren waarin ik mij eraan m ocht geven, een bevoorrecht mens.

L. D E J O N G

H O O F D S T U K I

Anno 1985

H et is zaterdag 4 m ei 1985. O veral waar N ederlanders w o n en o f bijeen zijn, w o rd t het einde van de T w ee d e W e reld o o rlo g in Europa herdacht, vo o r de veertigste maal al. D ie zaterdag staat in het teken van rouw

— zondag de 5de zal als de nationale bevrijdingsdag gevierd worden.

Er is op die zaterdag des m iddags in W ashington een groep N ed er­

landers bijeen: de ambassadeur, leden van zijn staf, functionarissen van in de Am erikaanse hoofdstad gevestigde internationale organisaties, ver­

tegenw oordigers van het N ederlandse bedrijfsleven, toeristen; de m ees- ten zijn vergezeld van hun echtgenoten, som m igen o o k van hun kinde­

ren. T o t die groep behoren o o k m ijn tw eede vro u w (mijn eerste, m et­

ge zellin in de Londense jaren, is ruim v ijfja a r eerder overleden) en ik.

A lvorens naar W ashington te kom en, heb ik in C alifo rn ië aan drie universiteiten en aan het w etenschappelijk centrum dat de naam draagt van m ijn vriend Sim on W iesenthal, voordrachten gehouden over de Jo d en vervo lgin g in bezet N ederland — in W ashington dien ik n o g op een d oor de ambassade belegde bijeenkom st te spreken o ver A m erika’s aandeel aan de bevrijding van ons vaderland.

V an W ashington uit gezien ligt aan de overzijde van de rivier de Potom ac Arlington National Cemetery, de laatste rustplaats van m eer dan honderd vijftigduizend A m erikanen: m ilitairen en burgers, van h oo g tot laag; o o k tw ee presidenten zijn er begraven, een van hen John F. K en - n edy, die in 1963 w erd verm oord. N agen o eg in het centrum van dit im m ense, in een go lven d landschap aangelegde k e rk h o f rijst een sober m onum ent op: het graf van de O n beken d e Am erikaanse Soldaat. Bij de vo et van dat m onum ent zal de ambassadeur een krans plaatsen. Een Am erikaanse erewacht, gevo rm d uit m ilitairen van land-, zee - en lucht­

macht, kom t aanmarcheren en stelt zich in perfecte orde op. Strakblauw is de lucht — het is w arm , w arm er dan in die tijd van het jaar in N ederland.

Daar, aan de overzijde van de Atlantische Oceaan, zal om acht uur des avonds tw ee m inuten stilte in acht w ord en geno m en — acht uur in N ederland is tw ee uur in W ashington.

Precies op dat uur verstom m en de laatste, n o g maar aarzelend gevoerde

gesprekken. D e groep N ederlanders zw ijgt en w ee t zich in dit zw ijgen verbonden m et N ederland, verbon den o o k m et het verleden. U it brein en hart stijgen beelden op. Ik denk aan m ijn vlucht naar Londen, aan de jaren van w erkzaam heid bij Radio O ran je, aan de zo veel langere periode waarin ik in Am sterdam belast was m et de dagelijkse leid ing van het Rijksinstituut v o o r O orlogsdocum entatie, aan de gestage arbeid aan Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, maar vo oral o o k aan m ijn vader, m oeder, zusje en zo v e le fam ilieleden en vrienden, de m ees- ten in '43 vergast in Sobibor, aan m ijn tw eelingbroer die in maart o f april '45 in o f bij een kamp in de Harz w erd afgem aakt o f anderszins om het leven kwam .

H o e is m ijn leven, hoe is dat van ongeteld velen d oor de oo rlo g getekend!

V eertig jaar ligt die o o rlo g achter ons. D e w ereld is veranderd, N e ­ derland is veranderd. M aar gevo elen s veranderen niet en het is a ls o f de katastrofe zich gisteren voltrok.

★

D e w ereld is veranderd en N ederland is veranderd, schreven wij.

In w e lk e opzichten?

Daarvan dienen wij al daarom een beeld te geven, hoe beknopt ook, om dat de te verm elden gegevens n o d ig zijn, w anneer w ij in de N ab e­

sch ou w in g de vraag zullen trachten te beantw oorden w e lk effect de T w e e d e W ereld o o rlo g heeft gehad op de on tw ikkelin gen die zich in de nadien verstreken veertig jaar in het K on inkrijk der N ederlanden hebben voorgedaan.

A n d ere wereld

D e tw ee atoom bom m en die in augustus '45 de doorslag gaven bij Japans besluit om te capituleren, w aren de enige w aarover de V erenigd e Staten toen beschikten. Zij hadden het verm o gen om er per maand tw ee aan toe te vo eg en en zij waren op dat m om ent de enige m ogendh eid w elk e de technische problem en die bij de vervaardiging van atoom w apens rezen, onder de knie had gekregen. D at m on opo lie duurde vier jaar. Spionnen

A T O O M W A P E N S

hadden de S o w je t-U n ie gegevens geleverd m et betrekking tot de oplos­

singen die de A m erikanen hadden gevonden , en die spionage bevorderde dat de Russen in septem ber '49 een eerste proefexplosie tot stand konden brengen. D rie ja a r later, in '52, waren de Am erikanen de eersten die over op w atersto f gebaseerde atoom bom m en beschikten, duizend maal krach­

tiger dan die w e lk e uranium als gro n d sto f hadden, maar binnen een jaar bleken de Russen o o k die achterstand te hebben ingehaald. Zij w aren op hun beurt de eersten die in '57 een onbem ande en in ’6 i een bem ande satelliet om de aarde in om lo o p brachten. N adien w erden steeds vern u f­

tiger raketten geconstrueerd, o o k vo o r intercontinentale afstanden — nog later gin g m en trachten, de Russen al in de jaren '70, de Am erikanen in de jaren ’8o, afw eersystem en te o n tw ikkelen die atoom raketten zouden kunnen uitschakelen. In '85 bezitten zo w e l de V erenigd e Staten als de S o w je t-U n ie een arsenaal aan atoom wapens dat, w ord t het o o it in aanzienlijke om van g gebruikt, hoogstw aarschijnlijk het einde zal bete­

kenen van de m enselijke beschaving.

In laatstgenoem d jaar hebben n og vie r andere m ogendh eden de be­

schikking over atoom wapens, in heel veel geringere aantallen overigens:

G root-B rittannië dat in alle sinds de T w ee d e W e reld o o rlo g verstreken jaren A m erika’s trouw ste b ond gen oot was; Frankrijk dat een eigen machtspositie heeft w ensen te behouden; C h ina dat, h o e w el com m unis­

tisch gew orden, overhoop ligt m et de S o w je t-U n ie , aangezien deze is blijven w eigeren, Aziatische gebieden die traditioneel tot C hina hadden behoord maar die door het keizerlijk Rusland geannexeerd waren, a f te staan; het in '48 gestichte Israël tenslotte dat zich, zover m en redelijker­

w ijs vo o ru it kan zien, een klein eiland w ee t te zijn in een zee van in w ezen vijandige Arabische staten. Daarnaast zijn er n o g tw e e m ogen d ­ heden: India en Pakistan, die beide in staat zijn op korte term ijn tot de vervaardiging van atoom w apens over te gaan.

V elen zijn er, o o k in N ederland, die door de voortdurend opgevoerde atoom bew apening ernstig verontrust zijn en in w ier denken het pacifisme dat na de Eerste W e reld o o rlo g in N ederland m et nam e in linkse kringen tot diep in de jaren '30 had gedom ineerd, tot n ie u w leven is gekom en

— anderen die, bij alle verontrusting, de w ederzijdse opeenstapeling van wapens tot massale vern ietiging van m enselijk leven, ja van alle leven, niet zien als een aanloop tot een n ieu w e w ereld o o rlo g maar als een m iddel om pressie uit te oefen en; de technische bew apeningsw edloop, aldus dezen, is niet oorzaak van de bestaande reële tegenstellingen maar ge v o lg en zij vertrouw en dat die superm oderne wapenen nim m er op grote schaal zu llen w ord en ingezet.

W at die tegenstellingen betreft: hoe sim pel leek de w ereld in '45! D e Organisatie der V erenigd e N aties, in de zom er van dat jaar in San Francisco opgericht, telde slechts ee n -en -vijftig leden — zes die tot het d o o r de Russen gedom ineerde O o stb lo k behoorden: de S o w je t-U n ie , W it-R u sland , de O ekraïn e (om de instem m ing der Russen m et de opzet der V eren igd e Naties te verw erven hadden R o osevelt en C h u rch ill er in berust dat de S o w je t-U n ie door drie lidstaten zou zijn ve rtege n w o o r­

digd), Polen, T sjech oslow akije en Joegoslavië, vijf-e n -ve e rtig die o f van het W estb lo k deel uitmaakten of, als het op stem m en aankwam , meestal m et dat W estb lo k m eestem den, en binnen dat W estb lo k w aren het in de regel de V eren ig d e Staten die de toon aangaven. V eertig jaar later ev en w el tellen de V erenigd e Naties h on d erd n egen -en -vijftig lidstaten:

niet alleen zijn de m ogendh eden m et w elk e de G eallieerden en de S o w je t-U n ie in o o rlo g waren gew eest, er geleid elijk in opgenom en maar vooral o o k heeft het dekolonisatieproces er toe geleid dat in A zië, O ceanië, het Caraïbisch gebied en m et nam e in Afrika n ieu w e staten zijn ontstaan die tot de V N zijn toegelaten. D e m eeste van die n ieu w e staten behoren tot w at m en ‘de D erde W e re ld ’ is gaan noem en: een w ereld w elks arm oede schril afsteekt bij de gestegen w elvaart in de industrieel o n tw ik ke ld e landen. D ie tegenstelling w erd, alle verleend e hulp ten spijt, alleen maar scherper.

O p m erkelijk is dat het niet tot een D erde W e reld o o rlo g kw am : niet in '48, toen de S o w je t-U n ie d oor m iddel van een blokkade Am erikanen, Britten en Fransen trachtte te bew egen tot het op geven van hun positie in de w estelijke helft van de vroegere hoofdstad van het D erde Rijk, B erlijn; niet in '50, toen com m unistisch N o o rd -K o re a het tot de A m e­

rikaanse m achtssfeer behorende Z u id -K orea aanviel; niet in '62, toen president K en n ed y w enste te verhinderen dat de S o w je t-U n ie atoom ra­

ketten installeerde op C uba; niet in '67, toen Israël, door de V erenigde Staten gesteund, het m et de S o w je t-U n ie verbonden Egypte een zware nederlaag toebracht; niet later in de jaren ’6o, toen de V erenigde Staten van het door hen gesteunde Z u id -V ietn am uit com m unistisch N o o rd - V ietn am op de knieën trachtten te dw ingen (een pogin g die deerlijk m islukte); niet in '73, toen Israël, nu door Egypte aangevallen, bij zijn verd ed igin g de Egyptische strijdkrachten in een nagenoeg hop eloze po­

sitie bracht — en zo zouden w ij m eer vo orbeelden kunnen geven. D e kern van de zaak was steeds dat de V erenigd e Staten en de S o w je t-U n ie uit w elbegrep en eigenbelang een ten top gevoerde directe confrontatie uit de w e g gingen. W è l g a f elk econom ische en veelal o o k m ilitaire hulp aan betrouwbaar geachte regim es in de D erde W ereld (o f aan opposanten

G E E N D E R D E W E R E L D O O R L O G

tegen die regimes) maar o o k daarbij w erden de vitale belangen van de grote tegenspeler steeds ontzien.

G een w ereld o o rlo g dus — lokale oo rlogen, burgeroorlogen ook, w aren er jaar in, jaar uit in overvloed.

★

D e grens die de tw ee superm ogendheden in acht w ensten te nem en, speelde vooral o o k in Europa een grote rol.

In de T w ee d e W e reld o o rlo g was het bondgenootschap tegen D uits­

land en Italië op w ederzijdse opportuniteit gebaseerd: intiem e sam en­

w erk in g was er gew eest tussen de V erenigde Staten en G root-B rittannië (de G eallieerden), niet tussen deze en de S o w jet-U n ie. D at b o n d gen o o t­

schap vie l dan o o k spoedig uiteen. W ederzijds w antrouw en speelde daarbij een grote, ja een d om inerende rol: w antrouw en bij de Russen dat de Am erikanen en Britten voornem ens waren de S o w je t-U n ie te ver­

n ietigen, althans haar te verdringen uit de gebieden in M idden-Europa en op de Balkan die zij had bezet — w antrouw en bij Am erikanen en Britten dat de S o w je t-U n ie er op uit was, geheel Europa aan zich te onderwerpen. V an het afgesproken gem eenschappelijke bestuur van het verslagen en bezette D uitsland (en van O osten rijk dat na Duitslands ineenstorting w eer een aparte republiek was gew orden) kw am niets terecht: bezet W est-D uitslan d w erd m èt W est-B erlijn steeds duidelijker in de W estelijke w ereld opgenom en, bezet O ost-D u itslan d van m eet a f aan in de Russische sfeer. D at laatste betekende dat een com m unistische m inderheid aan de macht geholpen w erd en m et tyrannieke onderdruk­

king van alle andersgezinde strom ingen haar stempel drukte op het gehele openbare leven. N ie t alleen in O ost-D u itslan d speelde zich dat proces a f maar o o k in Polen, R oem enië, H ongarije en Bulgarije (en in Joegoslavië door krachten van binnen uit). D e daardoor reeds gew ekte ongerustheid w erd belangrijk versterkt, toen een com m unistische m inderheid begin '48 tenslotte o o k in T sjech oslow akije de macht greep: G root-B rittannië, Frankrijk en de drie B enelu x-land en (hun samengaan was in de oo rlo g in Londen voorbereid) sloten zich aaneen tot de W esteuropese U n ie — het belangrijkste ge v o lg van dat sym ptoom van de w il om een gem eenschap­

pelijk afw eerfront op te b ou w en was dat m et v o lle d ig e inschakeling van de V erenigd e Staten (en Canada) in april '49 de N oordatlantische V er- dragsorganisatie, de N avo , tot stand kwam . D at was een vorm van

geïntegreerde m ilitaire sam enw erking m et aan het h o o fd een A m eri­

kaanse opperbevelhebber (General E isenhow er was de eerste). A m erika’s d eeln em in g aan de N avo lag in de lijn van de Am erikaanse politiek: in '46 had president Trum an aangekondigd dat hij hulp zou bieden aan staten d ie d oor de S o w je t-U n ie bedreigd w erden en in '48 had het C ongres op voorstel van de regering besloten, de op bo u w van de d oor de oo rlo g geschonden econom ie der Europese staten te bevorderen d oor een vo or d ie tijd gigantisch hulpprogram: de M arshall-hulp, genoem d naar de vroegere stafchef van het Am erikaanse leger die als president Trumans Secretary o f State (m inister van buitenlandse zaken) als eerste dat denkbeeld had gelanceerd. Daarbij was een belangrijke rol gespeeld door de be­

duchtheid dat, als het niet tot een w ed ero p bo u w zou kom en van het W esteuropese bedrijfsleven, een voortdurende m isère de com m unisti­

sche partijen (deze hadden m et nam e in Frankrijk en Italië een sterke aanhang gekregen) aan de macht zou brengen.

D e M arshall-hulp had het b eoogd e effect en de N av o hield de S o w jet- U n ie in toom . D e betekenis van de n ieu w e verdragsorganisatie lag vooral hierin dat de V erenigde Staten ten nauwste betrokken w erden en bleven bij de verd ediging van de n iet-com m unistische landen in Europa — verder gin g de opzet niet. In '53 kw am het tot grote anti-com m unistische stakingen in O ost-D u itslan d, in '56 tot een indrukw ekkende vo lkso p ­ stand in H ongarije, in ’68 tot een massaal zich afkeren van het traditionele com m unism e in T sjech oslow akije en in al die gevallen grepen Russische troepen in en verhinderden dat de diepe w eerzin van de betrokken vo lkeren tegen het hun opgelegde dw angsysteem tot een w ijzig in g van regim e leidde.

D e N av o onthield zich van ingrijpen.

★

W as G root-B rittannië van m eet a f aan een stuw ende factor bij de opbouw van een gem eenschappelijke afw eer jegen s de S o w je t-U n ie , d eelnem ing aan het proces van p olitiek-econom ische integratie in W est-Europa w erd enkele tientallen jaren lang afgew ezen: de Britten hadden n ooit deel uitgem aakt van w at zij ‘het C o n tin e n t’ noem den en stelden prijs op handhaving van hun speciale band m et de V erenigd e Staten alsook met de landen van het Britse G em enebest. H et g e v o lg was dat zij terzijde bleven staan toen het in W est-Europa kw am tot op integratie gerichte

6

E U R O P E S E I N T E G R A T I E

econom ische sam enwerking. D aartoe w erd in '51 een eerste stap gezet:

in de vorm van de Europese K o le n - en Staalgemeenschap w erd door de drie B enelux-landen, Frankrijk, Italië en de (in '49 opgerichte) D uitse B ondsrepubliek een gem eenschappelijke m arkt gevorm d vo o r steenkool en staal die een H o ge A utoriteit als leidend orgaan kreeg; de onbeperkte nationale soevereiniteit die, w at Europa betrof, in w ezen al prijsgegeven was op m ilitair gebied, w erd nu dus afgestaan op tw ee belangrijke sectoren van het econom ische leven. D at was slechts een begin. O p 1 januari '58 begon de Europese E conom ische Gem eenschap, de EEG, te functioneren m èt een (over w e in ig macht beschikkend) Europees Parle­

m ent en m èt een overeenkom stige organisatie op het gebied van de atoom energie: de Europese G em eenschap vo o r A toom en ergie oftew el Euratom. D e Europese K o len - en Staalgemeenschap, de EEG en Euratom w erd en in '67 sam engevoegd. Z o ontstond de Europese Gem eenschap o ftew el de EG. N adien w erd en n og andere landen tot de Gem eenschap toegelaten: G root-B rittannië, Ierland en D enem arken in '73, G riekenland in ’82, Spanje en Portugal in '85 — het vertrouw en van de oprichters was niet beschaamd: de praktijk had aangetoond dat de grotere markt een w eze n lijke factor was gew eest bij de groei van de produktie en bij de stijging van de welvaart en van die vo ordelen w ild e n na de zes oprichters o o k anderen profiteren.

W erd m et dat alles de eenheid van het niet-com m unistische deel van Europa gerealiseerd? N o g niet.

In het m erendeel van de D uitse landen was in 1834 een T o lu n ie tot stand gekom en — nadien had het zeven -en -d ertig jaar geduurd eer als uitvloeisel van de Frans-Duitse o o rlo g van 1870—71 het D uitse K eizerrijk was gesticht, w elks sam enstellende delen even w el n og een zekere mate van autonom ie kenden. Pas ruim zestig jaar later, onder H itler, was D uitsland een echte eenheidsstaat gew orden. B edenkt m en daarbij dat de D uitsers o o k in de negentiende eeu w één taal spraken en zich van een gem eenschappelijk historisch verleden bew ust waren, dan is in 1985 d uidelijk dat in het niet-com m unistisch deel van Europa (waar vier landen een eigen koers varen: N o o rw eg en , sterk door zijn aardolie- reserves vo o r de kust, Z w e d e n , prat op zijn isolem ent, Zw itserland, principieel afzijd ig1, en O ostenrijk, tot neutraliteit verplicht krachtens het verdrag waarm ee het in '55 zijn onafhankelijkheid herkreeg) de vo lle d ig e staatkundige eenw ording, zo zij o o it verw ezen lijkt w ordt, in elk geval n o g lange tijd op zich zal laten wachten. Er zijn barrières die diep in de

1 Het is ook geen lid van de Organisatie der Verenigde Naties.

historie van elk v o lk w ortelen — een ‘Europees bew ustzijn ’ bestaat n og maar nauwelijks. Anderzijds zijn er krachtige econom ische factoren die naar verdergaande eenw ord ing stuwen: n ieu w e produktietechnieken die alleen in supranationaal verband kunnen w ord en toegepast èn de w e n ­ selijkheid om de EG in staat te stellen, het h o o fd te bieden aan de concurrentie van de V erenigd e Staten en van Japan.

W at dat laatste land betreft: was in '45 zijn droom vervlogen om binnen afzienbare tijd m et m ilitaire m iddelen de sterkste m ogendh eid ter w ereld te w orden , het lijkt w e l o f Japans machthebbers zich nadien hebben vo orgen om en op econom isch gebied te bereiken w at aan een vo rig e generatie op m ilitair gebied m islukt is — anno '85 heeft het land, w elks b evo lk in g n og steeds gekenm erkt w ord t d oor een grote m ate van gedisciplineerdheid, zich on tw ik keld tot een centrum vo o r de vervaar­

digin g, op de m eest efficiënte w ijze, van de m eest geavanceerde indus­

triële produkten.

Een andere w ereld, niet langer door Europa gedom ineerd! M aar in ve el opzichten dezelfde: vervu ld zo al niet van o o rlog, dan toch van strijd.

Strijd van arme vo lken on derlin g èn tegen de rijke. Strijd binnen m enig v o lk van de n iet-bezittenden tegen de bezittenden. Strijd van m inder­

h eden om m eer autonom ie. Strijd om fundam entele m enselijke vrijhe­

den die in de totalitair geregeerde staten (daaronder de com m unistische en een groot aantal onafhankelijk gew orden koloniën) m et voeten g e ­ treden w orden. Strijd vanuit religieus en politiek fanatism e dat zich in telkens n ieu w e vorm en openbaart. H et is een ve elvo rm ig e strijd — ge­

vo erd terw ijl de m ensheid als geheel vo o r het eerst sinds haar tot in de vroegste prehistorie teruggaande o n tw ik ke lin g langs de rand van de afgrond loopt.

A n d er N ederland

In de zeven tien de eeu w was de R epubliek der V eren igd e N ederlanden, hoe klein ook, een der m achtigste staten van Europa en in de negentiende gin g het jo n g e K on inkrijk geleid elijk een speciale positie innem en dank zij het bezit van het m eest profijtelijke kolon iale gebied ter w ereld:

N ederlands-Indië. Een grote m ogen dh eid was N ederland niet m eer maar het vo eld e zich verheven boven de talloze kleine. In de w ereld econ om ie en speciaal in de econom ie van Europa vervulde het als handelsland een b em id d elen de functie — het onthield zich van d eeln em in g aan de m ili-

N E D E R L A N D S B U I T E N L A N D S B E L E I D

taire bondgenootschappen die tussen zijn handelspartners gesloten w er­

den. H et was neutraal. D ie neutraliteit w erd in de Eerste W ereld o o rlo g ontzien - was dat niet het geval gew eest, dan zou al in '14—’ i8 zijn aangetoond h oe zw ak N ederland was.

D at laatste bleek in m ei '40: na v ijf dagen strijd m oest het capituleren.

N a de bevrijding van het geh ele land was de eerste im puls het ze lf- standigheidsbeleid te hervatten. In de jaren '20 en het begin van de jaren '30 was vertrouw d dat de V o lke n b o n d grote conflicten zou kunnen bezw eren — dat vertrouw en, h oezeer o o k beschaamd, herrees als vertrou­

w en in de prille O rganisatie der V erenigde N aties: nauw ere sam enw er­

king in Europa en a fortiori Europees federalism e w erden afgew ezen.

Spoedig bleek dat dit beleid gebaseerd was op illusies. N ederland was niet in staat zijn gezag in N ederlands-Indië te herstellen en w erd dus op Europa teruggew orpen. D e eerste tw ee naoorlogse kabinetten: het kabi- net-Scherm erhorn ('45—'46) en het kabinet-B eel ('46—'48) hadden ge­

hoopt dat het in dat Europa zou kom en tot blijvende sam enw erking tussen W est en O ost, in w e lk kader de econom ische eenheid van D uits­

land, N ederlands belangrijkste vo o ro o rlo gse handelspartner, zou w ord en gehandhaafd en N ederland toegang zou krijgen tot de O osteuropese markt. N iets daarvan: D uitsland w erd in tw eeën gesplitst en O ost-Europa w erd onbereikbaar. In '47 w erd N ederland d oor het deviezentekort genoopt zich aan de M arshall-hulp als aan een reddingsboei vast te klam pen — die hulp, o o k aan Polen en T sjech oslow akije aangeboden maar d oor de regeringen van beide landen onder Russische druk afgew ezen, maakte W est-Europa, waar ter verd elin g van de hulp de O rganisatie vo or Europese Econom ische Sam enw erking w erd opgericht, op econom isch gebied duidelijk afhankelijk van de V erenigde Staten. D ie lijn w erd doorgetrokken en daarbij speelde het beleid van de S o w je t-U n ie een belangrijke rol: de com m unistische staatsgreep in Praag, februari '48, versterkte de angst vo o r verdere Russische expansie in hoge mate en w ek te grote anim ositeit tegen de Com m unistische Partij N ederland; in Am sterdam , waar de C P N de sterkste partij was gew orden, w erden de tw e e com m unistische w ethouders genoopt hun functie neer te leggen, in Rotterdam trad de com m unistische w ethouder eigener b ew egin g af.

Enkele w eken na de gelijkschakeling van T sjech oslow akije sloot N e ­ derland zich bij de W esteuropese U n ie aan en ruim een jaar later, in april '49, zette mr. D. U . Stikker, m inister van buitenlandse zaken in het in '48 gevo rm d e kabinet-D rees/van Schaik, zijn handtekening onder het ver­

drag waarm ee de N av o w erd opgericht. D eze o n tw ik ke lin g d re ef de C P N in een pijnlijk isolem ent waarbij zij door velen gezien w erd als een

potentiële Russische ‘V ijfd e C o lo n n e ’ : een opvatting die a f en toe voedsel vo n d o.m. in uitlatingen van haar leider Paul de G root.1

In N avo -verb an d w erd het N ederlandse m ilitaire apparaat, dat aan­

van kelijk vrijw el geheel geconcentreerd was op de strijd m et de Repu­

b lie k Indonesië, geleid elijk versterkt: niet on m id d ellijk maar pas van de zo m er van '50 af, toen N o o rd -K o re a Z u id -K o rea had aangevallen. D e V eren igd e Staten grepen in, in dit geval optredend namens de V erenigde N aties (hiertoe had de Veiligheidsraad kunnen besluiten doordat de S o w je t-U n ie die over het vetorecht beschikte, zich tijdelijk uit het college had teruggetrokken), en deden een beroep op m ilitaire steun van hun bondgenoten. N ederland zon d vervolgens een infanterie-bataljon, het K orea-bataljon (officieel heette het: het N ederlands D etachem ent V ere­

nigde Naties), naar het V erre O osten.

W erd steun aan de N avo , en daarm ee aan de V erenigd e Staten, één h o o fd lijn in het N ederlandse buitenlandse beleid, een tw eed e tekende zich a f in de Europese politiek: steun aan het streven naar politiek- econom ische integratie. N ie t zonder aarzelingen! D o o r de afzijdigheid van G root-B rittannië was er vrees dat Frankrijk, eventueel in sam enw er­

king m et de D uitse Bondsrepubliek, binnen de EEG, later de EG, zou gaan dom ineren. Franse pogingen daartoe w erden enkele malen afgew e­

zen, trouw ens: de toetreding van G root-B rittannië, ge vo lg d door die van andere, m inder belangrijke staten, verklein den het gevaar dat Fransen en Duitsers in de E G de toon zouden aangeven. E ven w el: in de groep van die m inder belangrijke staten w erd N ederland niet m éér dan één uit vele - de m iddelgrote m ogendh eid N ederland had afgedaan.

★

H et verdien t de aandacht dat N ederlands toetreding tot de eerste vorm van Europese integratie: de Europese K o le n - en Staalgemeenschap (1951),

‘ Nadat de leiders van de Franse en van de Italiaanse comm unistische partij, resp.

M aurice T horez en Palmiro Togliatti, in februari '49 hadden verklaard dat de Franse en Italiaanse arbeiders in geval van een D erde W ereldoorlog het Russische leger zouden steunen, zei de G root begin maart in een vergadering van het partijbestuur van de C P N : ‘Dan zal o o k Amsterdam en geheel Nederland niet ten achter blijven’

- aldus D e Waarheid van 8 maart '49. ‘V o o r de grote m eerderheid van ons v o lk ’, aldus de historicus A A. de Jonge, ‘moest die verklaring ... ruiken naar landverraad.’ (A. A.

de Jonge: Het communisme in Nederland. De geschiedenis van een politieke partij (1972), p.

98).

niet zozeer bepaald w erd d oor de w ens om die integratie te bevorderen als w e l door beduchtheid vo o r Duitsland. Staal was in die tijd n og de basis van elke bew apening en vo o r de produktie van staal is steenkool nodig. W eln u , w erd de steen ko ol- en staalproduktie in de Bondsrepu­

b lie k onder effectieve gem eenschappelijke controle geplaatst, dan ontnam m en Duitsers de m ogelijkh eid om over te gaan tot een herhaling van wat zich tussen de tw ee W ereld o o rlo gen had afgespeeld: geheim e v o o rb e­

reiding van een n ieuw e bew apening al tijdens de W eim ar-republiek, op bo u w van die bew apening onder H itler, eerst in het geheim , van '35 a f openlijk.

H o e begrijpelijk is het dat de jaren '40—'45 bij talrijke Nederlanders een diepe afkeer hadden gew ek t van alles w at D uits was — een diepe angst o o k vo o r w at Duitsers w eer zouden kunnen ondernem en! In het bevrijde N ederland was aanvankelijk sprake van een w ijdverbreide behoefte om Duitsland g e vo e lig te straffen v o o r wat het had m isdreven, eventueel oo k d oor annexatie van D uitse gebieden. A fg ezien even w el van de v e rv o l­

g in g van Duitsers die in N ederland gearresteerd of, na in D uitsland opgepakt te zijn, aan N ederland uitgeleverd w erden, kon N ederland binnen de eigen rechtssfeer slechts tw e e dingen ondernem en: D uitse eigen do m m en confisqueren en D uitse staatsburgers uitw ijzen. O p dat eerste kom en w ij in hoofdstuk 3 terug — over de uitw ijzingen w ille n w ij hier schrijven1 en daarbij stellen w ij vo o ro p dat dat een zaak was waarin N ederland het niet alléén v o o r het zeggen had: de Britse bezettings- autoriteiten in de aan N ederland grenzende zon e van D uitsland m oesten m ed ew erking verlenen. Trouw ens, tot annexatie van delen van Duitsland kon N ederland evenm in alléén besluiten.

B E D U C H T H E I D V O O R ‘ D U I T S L A N D ’

★

A fg ezien van de Joodse en andere vluchtelin gen uit D uitsland en O o s ­ tenrijk (aan de Joodse w erd in '41 het D uitse staatsburgerschap ontnom en en van hen w erden de m eesten gedeporteerd) leefden in m ei '40 in N ederland verm o ed elijk ca. tachtigduizend Duitsers, velen w erkzaam in de Lim burgse m ijnen, in industriebedrijven in de A chterhoek en in de

1 W ij doen dat met gebruikm aking van de gegevens die drs. M . D. Bogaerts heeft samengevat in zijn bijdrage ‘D e uitw ijzing van de Duitsers’, opgenom en in Herrijzend Nederland. Opstellen over Nederland in de periode 1945-1950, verschenen in 1981.

grote steden in het w esten des lands. Bijna negenduizend hunner waren aangesloten bij de sociale afd eling van de Landesgruppe Niederlande van d e Auslands-Organisation der N S D A P — lid van die Landesgruppe, d.w.z. lid van de N S D A P , w aren er verm o ed elijk ca. vijf-en -tw in tig h on d erd. Er w aren onder al die Duitsers vrij velen die m et een N ederlandse vro u w ge h u w d waren en w ier kinderen slechts N ederlands spraken — w ij zijn gen eigd aan te nem en dat, toen na de bevrijding b leek dat zich n og maar ca. vijf-en -tw in tig d u izen d D u itse burgers in N ederland bevonden, daar­

onder talrijken waren die m et het o o g op het behoud van hun positie en te rw ille van hun gezin in N ederland w ild en blijven.

Daar w erd aanvankelijk geen v e rlo f toe verleend: terw ijl de overheid, vreem d genoeg, op de O ostenrijkers (landgenoten van Seyss-Inquart en Rauter, om slechts dezen te noem en) nauw elijks lette1, w erd in beginsel besloten, de Duitsers en bloc uit te w ijzen, Joodse en andere vluchtelingen incluis. V an de Joodse vlu ch telin gen w erd zelfs een aantal in kampen bijeengebracht — Joodse organisaties w isten hun ged w o n gen vertrek te verhinderen. V an de po litieke vluchtelingen bleek dat velen deel hadden gehad aan het illegale w erk: hun w erd v e rlo f verleend, vo o rlo p ig in N ederland te blijven, en uit deze groep v e rw ie rf nadien m enigeen het Nederlanderschap. W at de u itw ijzin g van de overige Duitsers betreft: de Britse bezettingsautoriteiten die de m eesten zouden m oeten opnem en in de Britse bezettingszone waarin aan alles gebrek was, maakten spoedig d u id elijk dat zij een terughoudend beleid w ensten te voeren.

D e u itw ijzingen begonnen in septem ber '46 — zij leidden tot protesten toen b leek dat de R ijksvreem delingendienst gezinnen des nachts uit hun w o n in g en haalde.2 D ie gezinn en w erden geconcentreerd in kampen bij de D uitse grens — ‘ M ariënbos’ bij N ijm egen was het grootste. Z o w erden in '46 en '47 enkele duizenden Duitsers over de grens gezet.

In laatstgenoem d jaar deden de Britse autoriteiten w eten dat zij bereid w aren er in totaal ca. tienduizend op te nem en. O o k dat cijfer w erd ev en w el niet gehaald. T o e n nam elijk de ca. vijfhonderd Duitsers die in m ei '48 in ‘M ariënbos’ opgesloten zaten, er in geslaagd waren een b rie f d oor te geven aan prinses Juliana, m inister-president Beel, het R ode

1 Van de oorspronkelijk O ostenrijkse staatsburgers zijn na de bevrijding slechts enkelen uitgew ezen - hoevelen is niet bekend. M en m oet het afw ijkende beleid jegens de Oostenrijkers als uitvloeisel zien van de onjuiste opvatting dat zij, evenals bijvoor­

beeld de Nederlanders, louter slachtoffers waren van het Derde Rijk. 2 D it om te voorkom en dat gezinshoofden zouden onderduiken — waar dit geschied was, ging de uitw ijzing niet door, omdat voorgeschreven was dat gezinnen in hun geheel moesten w orden w eggevoerd.

Kruis, de kerken en enkele internationale instanties, waarin zij stelden dat zij bijna allen al tw in tig jaar in N ederland w o o n d en en dat velen hunner m et een N ederlandse vro u w geh u w d w aren en slechts N e d e r­

lands sprekende kinderen hadden, nam en de protesten tegen de u itw ij­

zingen toe. V o o ral de katholieke kerk en de N ederlandse H ervorm de kerk drongen op clem entie aan — uit die kerkelijke kringen w erd b o ve n ­ dien m enigm aal geïntervenieerd in in d ivid u ele gevallen, zelfs in die van D uitsers die fe lle nationaal-socialisten waren geweest. H et g e vo lg van dit alles was dat in '48 in totaal slechts een paar honderd doorgew interde N a z i’s over de grens gezet w erden. In '49 en '50 vertrokken telkens nog enkele tientallen, nadat hun door de R ijksvreem delingendienst was m ee­

gedeeld dat hun verder v e rb lijf in N ederland ongew enst was.

Van u itw ijzing van de D uitse groep als geheel was dus geen sprake. In totaal zijn in '45—'46 om streeks duizend Duitsers eigener b ew eg in g naar D uitsland getrokken (en in '48—'49 onder pressie van de autoriteiten enkele tientallen) maar het gros kreeg vergunn ing om in N ederland te blijven — uitgew ezen w erden er bijna drieduizendzevenhonderd oftew el één op de zeven.

★

V an de vérgaande plannen tot annexatie van grote delen van W est- Duitsland die in '45 d oor velen w erden gekoesterd, kw am n og veel m inder terecht.

W ij herinneren er aan dat de m inister van buitenlandse zaken, mr.

E. N . van K leffens, in m ei '44 in het Am erikaanse tijdschrift Foreign Affairs had betoogd dat N ederland, dat geheel buiten het op de toekom st van D uitsland betrekking hebbende overleg der grote m ogen dh eden was gelaten, zich het recht zou kunnen vo orbeh ouden om op annexatie van D uitse gebieden aan te dringen als com pensatie vo o r N ederlandse g e ­ bieden w elk e d oor inundatie m et zout w ater blijvend verloren zouden gaan. D ie optie w erd in oktober '44 onder de aandacht der bondgenoten gebracht in de vo rm van een nota die zich overigens niet ten gunste van zodanige annexatie uitsprak. D eze w erd d oor verscheidene ministers alsook door een deel van de illegale pers afgew ezen - andere illegale bladen spraken zich even w el vó ó r annexatie uit.

H et debat herleefde na de bevrijding. O m streeks 60 brochures w erden aan het annexatie-vraagstuk gew ijd en in de m eeste daarvan w erd m et klem van argum enten bepleit dat O o st-N ed erlan d m et een brede strook

U I T W I J Z I N G V A N D U I T S E R S

D uits gebied zou w ord en uitgebreid. O v e r het algem een w ensten de voorstanders van annexatie dat de daar w on en d e Duitsers m et achterla­

ting van al hun bezittingen zouden w ord en u itgew ezen — som m igen m eenden even w el dat m en van die Duitsers N ederlanders zou kunnen maken. Een breed sam engesteld N ederlands C o m ité vo o r G ebiedsuit­

breiding, waarin zich onder voorzitterschap resp. vice-voorzitterschap van de oud-m inisters ir. J. van den B roek en jhr. ir. O . C . A. van Lidth de Jeude leden van alle staatkundige strom ingen (behalve de com m unisten) hadden verenigd, roerde de trom , maar toen het kabinet-Scherm erhom eind septem ber '45 een eerste rapport van een inm iddels ingestelde Staatscom m issie vo o rgelegd kreeg, bleek dat deze com m issie in m eer­

derheid alle grootscheepse annexatie had afgew ezen. T egen die achter­

grond kreeg van Kleffens, op nieu w m inister van buitenlandse zaken', w e in ig steun v o o r zijn denkbeeld om N ederland aan de oostgrens in het noorden en zuiden uit te breiden m et gebieden, tezam en 10 000 vierkante kilo m eter groot (omstreeks een derde van N ederland) en m et een be­

v o lk in g van ca. anderhalf m iljo en zielen - die b e vo lk in g zou in d riejaar het geannexeerde gebied m oeten verlaten. V ervolgen s gin g de Staats­

com m issie o p nieu w aan het w erk. Zij adviseerde in m ei '46 tot een reeks grenscorrecties waarbij ca. zeven hon derdvijftigduizen d Duitsers, allen in landelijke gebieden w on en d , betrokken zouden zijn — hen zou m en m oeten assimileren. T oen het kabinet-B eel in oktober '46 de definitieve verlangens aan Londen en W ashington kenbaar maakte, bleken die aanzienlijk verder te zijn beperkt: beperkt tot grenscorrecties ten aanzien van gebieden waar ca. hon derdtw intigduizend Duitsers w o o n d en ; m en gin g er daarbij van uit dat veruit de m eesten dezer zouden wegtrekken.

O o k maakte het kabinet-B eel een aantal w ensen op econom isch gebied kenbaar.

In W est-D uitslan d was sprake van breed verzet tegen alle annexatie en Londen en W ashington maakten geen haast. In '48 bleek dat N ed er­

land in de vo rm van herstelleveranties niet veel m eer zou krijgen dan één duizendste van de geclaim de m ateriële schade en toen begin '49 bekend w erd, w e lk e grenscorrecties waren aanvaard, was bij de vroegere voorstanders van annexatie de teleurstelling groot: behalve m iniem e strookjes land op een aantal punten langs de oostgrens kreeg N ederland slechts het gebied van Elten en een gebied bij Sittard toegew ezen ; de tw e e gebieden besloegen samen 60 vierkante kilo m eter en er w o o n d en

1 Z ie vo o r de samenstelling van de Nederlandse kabinetten in de periode mei 1945 - maart 1951 Bijlage I achter in dit deel.

A N N E X A T I E V A N D U I T S E G R E N S G E B I E D E N

ruim achtduizend Duitsers. D e gebieden w erden in april '49 overgedra- gen.

D e Bondsrepubliek, geleidelijk-aan N ederlands partner in de verban­

den van de N avo , de Europese K o len - en Staalgemeenschap en de EEG, gin g op teruggave aandringen en kreeg haar zin: in ’6o w erd een akkoord bereikt waarbij de grenscorrecties vrijw el geheel ongedaan w erden g e ­ maakt — daar stond tegen over dat de Bondsrepubliek zich verplichtte, aan N ederland 280 m in D M schadevergoeding te betalen, waarvan bijna de helft: 125 m in 1, bestem d zou zijn vo o r N ederlandse vervolgingsslacht- offers.2 H et parlem ent keurde de regelin g niet zonder aarzeling, o o k niet zon der verontw aardiging, go ed en de geannexeerde gebieden w erden op

1 augustus '63 o p nieu w Duits.

Er w erd door de B ondsrepubliek m éér schadevergoeding betaald: in de jaren ’6o en '70 n og enkele honderden m iljo en en D M vo o r door vervolgingsslachtoffers geleden m ateriële schade — het nam alles tezam en de jegen s Duitsers bestaande anim ositeit bij velen niet w eg. Argwaan en profijt gaven de historici H. J. G. Beunders en H. H. Selier in '83 als titel m ee aan hun studie over de verhouding tussen N ederland en W est- D uitsland in de geh ele naoorlogse periode. Inderdaad, argwaan b le e f bestaan, gekoppeld aan zekere ge no egd o enin g dat de eenheid van D u its­

land verbroken was (‘N ederland slaapt rustiger zolang D uitsland verdeeld is’3), en profijt was er. D e B ondsrepubliek w erd opnieuw , en bleef, N ederlands belangrijkste handelspartner en de d oorvo er naar Duitsland droeg er toe bij dat het havengebied van Rotterdam het grootste ter w ereld werd. K w am en er terw ille van de in-, u it- en d oorvo er in '46 schepen binnen m et een totaaltonnage van 17,6 m in brutoregisterton, in '85 is dat cijfer gestegen tot 505 m in.4

1 D e rest werd gevorm d door tw ee bedragen: een bedrag ter vergoeding van de Nederlandse investeringen in de geannexeerde gebieden en een met betrekking tot de z.g. Auslandsbonds - in vreem de valuta luidende Duitse staats- en andere overheids- obligaties, waarop de achterstallige rente alsnog werd betaald en die, voorzover zij tijdens de bezetting tegen (nu waardeloze) Reichsmarken waren gekocht, vergoed werden. 2 Duitse vervolgden vielen onder de bepalingen van het Bundesentschadi- gungsgesetz — op initiatief van N ederland had de regering van de Bondsrepubliek zich bereid verklaard, de aanspraken van vervolgden uit acht andere Europese staten met een bedrag-ineens a f te kopen. Z o w erd onder de Franse vervolgingsslachtoffers een bedrag van 400 min D M verdeeld. 3 H. J. G. Beunders en H. H. Selier: Argwaan en profijt. Nederland en West-Duitsland 1945-1981, p. 36. 4 D eze en vele andere in dit hoofdstuk (en in hoofdstuk 3) verm elde statistische gegevens zijn ons verstrekt door het Centraal Bureau voor de Statistiek.

★

In de cijfers v o o r het havengebied van Rotterdam w eerspiegelt zich de storm achtige groei van het N ederlandse bedrijfsleven in de vier decennia die sinds de T w e e d e W ereld o o rlo g zijn verstreken.

N ederland was vó ó r de T w e e d e W e reld o o rlo g in de eerste plaats een handelsland, in w elks uitvoer agrarische produkten de eerste plaats inna­

m en. Van een volw aardige industrialisatie was geen sprake; op die sector lag het accent bij de vo ed in gs- en genotm iddelen-industrie, bij de textielbedrijven en bij de scheepsbouw. O p de deelsector van de basis­

industrie w aren de H o ogo ven s te IJm uiden en de S/ïe/Z-raffinaderij bij Rotterdam de grootste bedrijven. N ie u w e w egen w erden aanvankelijk niet ingeslagen. W at er na de bevrijding in het geplunderde land aan m iddelen beschikbaar was, w erd gericht op de m oeizam e w ed erop bo u w van een geschonden econom ie en op het herstel van N ederlands gezag in Indië. D irect en indirect had Indië vó ó r de o o rlo g naar schatting vo o r on geveer een zeven de van het nationaal inkom en zorggedragen. Dat inkom en was aan het einde van de bezetting vrijw el gehalveerd — er w erd vertrou w d dat, als dat gezagsherstel in Indië lukte, N ederland w eer de Indische grondstoffen op de w ereldm arkt zou kunnen afzetten. H o ew el de soevereiniteitsoverdracht, eind '49, het N ederlandse bedrijfsleven in de Indische archipel vooreerst on gem oeid liet (de N ederlandse bedrijven w erd en er pas in '57 genationaliseerd), was in die tijd al duidelijk dat, m ed e gezien het snel stijgende bevolkingscijfer, m odernisering en her­

oriëntatie n o d ig waren, w ild e m en een g e vo elige daling van het toch al niet zo florissante welvaartspeil vo orkom en. D at was geen n ieu w denk­

beeld: al in '36, toen N ederland de ge vo lg en van de diepe wereldcrisis te b oven begon te kom en, had de regering tot bevordering van de industrialisatie besloten — er was toen een Maatschappij v o o r Industrie­

financiering en, als onderdeel van de afd eling N ijverh eid van het depar­

tem ent van econom ische zaken, een Bureau Industrialisatie in het leven geroepen. D at was een bescheiden begin: de Maatschappij vo o r Indus­

triefinanciering had, toen de D uitse bezetting begon, slechts 48 kredieten toegekend tot een totaalbedrag van f3 ,6 min.

N a de bevrijding w erd die lijn in zoverre doorgetrokken dat het kabinet-Scherm erhorn m eende dat het op de w e g van de overheid lag, het verlenen van kredieten vo o r de econom ische w ed erop bo u w van het land niet aan de particuliere banken alléén o ver te m oeten laten: van de f300 m in waarm ee de H erstelbank w erd opgericht, w erd 5 1% door de

I N D U S T R I A L I S A T I E

overheid gefourneerd (de rest d oor banken, institutionele beleggers en particulieren). D e overheid was zich al in de crisisjaren bew ust gew orden van haar algem ene verantw oordelijkheid vo o r de nationale econom ie maar C o lijn , m inister-president van '33 tot '39, had die veran tw oord e­

lijkheid slechts schoorvoetend aanvaard. H et kabinet-Scherm erhorn en de daarop vo lg en d e kabinetten traden even w el m et beslistheid op. T oen in de loop van '49 d uidelijk w erd dat N ederland zijn positie in Indië niet zou kunnen handhaven, was het de m inister van econom ische zaken, dr.

J. R. M . van den Brink (een van de uit de K atholieke Volkspartij gere- cruteerde leden van het kabinet-D rees/van Schaik), die aan het parlem ent een eerste Industrialisatienota vo o rle gd e waarin de w o o rd en ‘Indië’ o f

‘ Indonesië’ in het geheel niet voorkw am en. In die nota w erd gesteld dat de overheid een klim aat diende te scheppen waarin het particuliere bedrijfsleven de vleugels w ijd zou kunnen uitslaan. D e M arshall-hulp raakte uitgeput — nu was een n ieu w e aanpak nodig: m odernisering van de m achinale uitrusting der bedrijven, op voerin g van de efficiency, stim ulering van de energieproduktie (het aardolieveld in Z u id o o st-D ren - te m oest snel on tw ikkeld w orden , het onderzoek naar de aardgasreserves in G ronin gen verder voortgezet, de elektriciteitsproduktie vergroot), uitbreiding van het w egennet, opheffing van vo o r het bedrijfsleven knellen de regelingen zoals het B edrijfsvergunningenbesluit, uitbreiding van internationale handelsakkoorden, opheffing van invoerbelem m erin- gen, bevordering van het toestrom en van buitenlands kapitaal en, dat vooral, vergroting van de w instm ogelijkheden (door belastingfacilitei- ten, investeringsprem ies en premies op de export naar d ollargebieden 1).

D e w insten zouden sterker kunnen stijgen naarmate de lonen lager b le ve n ; laag bleven zij dan ook, dank zij de m ed ew erking die de m et de regering sam enw erkende vakcentrales verleenden. D oordat die lonen even w el al van de bevrijding a f laag waren geh ou d en 2, hadden de m eeste industriële ondernem ingen aanzienlijke kapitaalreserves kunnen opbou­

w e n — die reserves w aren o ver het algem een vo ld o en d e v o o r de finan­

ciering der m odernisering. O ntbraken die m iddelen, dan sprong de H erstelbank (later om gezet in de N ationale Investeringsbank) bij. D ie

1 T er bevordering van die export w erd de gulden in september '49 ten opzichte van de dollar met 32% gedevalueerd. 2 T oen als gevo lg van de K orea-oorlog (1950) de groothandelsprijzen en dus de kosten van levensonderhoud stegen, werd die stijging slechts gedeeltelijk gecompenseerd door nom inale loonstijgingen; m et '50 vergeleken, daalden de reële lonen (dat zijn de nom inale, d.w.z. de w erkelijk betaalde, gedeeld door een factor die de stijging van de kosten van levensonderhoud aangeeft) in '51 met 5 %.

H erstelbank verleende vooral kredieten aan grote ondernem ingen — k lei­

nere konden een beroep doen op een Industrieel Garantiefonds.

V an den Brink had in zijn eerste Industrialisatienota (zij w erd jaar na jaar d o o r een n ieu w e gevo lgd ) becijferd dat in tw e e -e n -e e n -h a lf jaar tijd m eer dan tw eehon derdduizend n ieu w e arbeidsplaatsen geschapen kon ­ den w o rd en , naar verh o u d ing de m eeste in de m etaalnijverheid en in de chem ische industrie. Inderdaad, op de o n tw ik ke lin g van die tw ee be­

drijfstakken, waarin in eerste instantie m eer dan (2 m iljard belegd werd, kw am het accent te liggen.

D e internationale econom ie on tw ikkeld e zich in de jaren '50 en ’6o gunstig. M e d e daardoor w erd het n ieu w e industrialisatiebeleid, waarin een directeur-generaal van industrialisatie, dr. A. W insem ius, een belang­

rijke rol speelde, een doorslaand succes: van '48 (het jaar vó ó r van den Brinks eerste nota) tot ’68 stegen de jaarlijkse bruto-investeringen in het bedrijfsleven van bijna f 3V2 m iljard tot bijna f2 0 m iljard en die van de overheid van bijna fV i m iljard tot bijna f5 m iljard — die overheidsin­

vesteringen kw am en vo oral de infrastructuur van de econ om ie (wegen, havens, kanalen, vliegvelden ) en het onderw ijs ten goede. In 1950 w erd 7,3 % van de rijksuitgaven aan het onderw ijs besteed — dat percentage steeg voortdurend (anno '85 staat het op 25). H et beroeps- en het hoger beroepsonderw ijs w erden belangrijk uitgebreid en de universiteiten en hogescholen, v o o r de o o rlo g hoo fd zakelijk bezocht d oor studenten uit burgerlijke m ilieus, kregen een brede toeloop uit andere b evo lkin gsgroe­

pen — er waren tijdens de bezetting bijna veertienduizendzeshonderd jo n geren die bij de universiteiten en hogescholen w aren ingeschreven (onder w ie ca. tw eeduizen d vro u w elijk e studenten) en er zijn er in '85 honderdzestigduizend (onder w ie zestigduizend vrouw elijke).

O o k op de agrarische sector (landbouw , tu in bo u w en veeteelt) tekende zich de m odernisering af. V e e l kleine boerenbedrijven verd w enen — bij de overblijven d e w erd de produktie gerationaliseerd d oor voortzettin g van de herverkavelingen waarm ee al vo o r de bezetting een begin was gemaakt. In veertig jaar w erd het kunstm estverbruik per hectare m eer dan verdubbeld. H et aantal tractoren nam van ca. 25 000 in '50 toe tot 184000 in '85*, het aantal m elkm achines van bijna 4 000 in '50 tot m eer dan 60000 in '85. O o k v o o r zaaien, dorsen, rooien en plukken w erden machines ingevoerd. D e landarbeidersstand verd w een vrijw el geheel. Spectaculair was op de agrarische sector vo oral de uitbreiding van de groente- en

1 Tractoren, in gebruik bij agrarische dienstverlenende bedrijven (loonwerkers), zijn niet meegeteld.

A G R A R I S C H E S E C T O R G E M O D E R N I S E E R D

bloem enteelt. D at de agrarische export van het m idden van de jaren '50 a f m inder belangrijk w erd (in '50 om vatte zij n og bijna 46 % van de gehele export), was niet ge v o lg van een daling van die uitvoer op zic h ze lf maar van het feit dat de uitvoer op andere sectoren n og sterker steeg. In '46, het eerste naoorlogse jaar, exporteerde N ederland goederen en diensten tot een totale waarde van ruim f 850 m iljo en — dit cijfer is anno 1985 tot f266 m iljard (in guldens van '46: bijna f40 m iljard) gestegen; daarvan gaat 73 % naar de EG-partners. O p econom isch gebied is N ederland dus in hoge mate afhankelijk gew orden van het buitenland (en dus kw ets­

baar): in '48 was 20% van het nationaal inkom en uit de export afkom stig

— in '85 is dat 71 % gew orden.

★

T o t in het m idden van de jaren ’6o w erd het industrialisatiebeleid in hoge m ate bevorderd door het feit dat het loon peil, m et andere landen ver­

geleken, laag was. N ederland was een go edkoopte-eiland waar buiten­

landse ondernem ingen graag hun kapitalen belegden. Er kw am en w ein ig stakingen vo o r en de arbeidsmarkt breidde zich voortdurend uit. D e betere on derw ijsvoorzien in gen droegen er toe bij dat velen aanspraak gingen m aken op een gekw alificeerde betrekking. A fk eer van fysiek- zw are o f vu ile arbeid leidde er toe dat buitenlandse w erknem ers, ‘gast­

arbeiders’, in grote getale toegelaten w erden: eerst Joegoslaven, Span­

jaarden en Portugezen, vervolgens vooral Turken en M arokkanen. D e laatste tw e e groepen handhaafden zich, toen de om standigheden m inder gunstig w erden v o o r de econom ische groei.1 N a een eerste loon explosie

1 A nno 1985 zijn in Nederland bijna 166000 buitenlanders in loondienst, onder w ie ruim 16000 Duitsers, ruim 21000 Belgen, bijna 15000 Britten, ruim 35000 Turken (met meer dan 120000 gezinsleden) en 25 000 M arokkanen (met bijna 90000 gezins­

leden). Bovendien hebben zich dan in Nederland uit Suriname, dat in 1975 onafhan­

kelijk werd, naar schatting ca. 200000 Surinamers gevestigd en tenslotte uit de Nederlandse Antillen ca. 50 000 Antillianen. O m gekeerd w onen er in '85 bijna 640 000 Nederlanders in het buitenland: ruim 290000 elders in Europa (van w ie 75000 in België, ruim 120000 in de Bondsrepubliek Duitsland, 18000 in Frankrijk, 19000 in Spanje, ruim 23 000 in Groot-Brittannië en n 000 in Zwitserland), 53 000 in Afrika (van w ie 41 000 in Zuid-Afrika), 113 000 in N oord-A m erika (50000 in Canada, 63 000 in de Verenigde Staten), 20000 in Latijns Am erika, bijna 29000 in A zië (van w ie ruim 7000 in Indonesië en bijna 7000 in Israël) en tenslotte bijna 90000 in Australië en ruim 40000 in N ieuw -Zeeland.