O p 27 ju n i 1945, m eer dan zeven w eken na de bevrijding, presenteerde zich het nieuw e N ederlandse kabinet. In norm ale tijden zou de nieuw e m inister-president in de T w e e d e Kam er het programma van dat kabinet in de z.g. regeringsverklaring hebben o n tvo u w d maar een vo lksvertegen w o o rd ig in g was er op dat m om en t n og niet en krantenpapier was zo schaars dat de dagbladen die van het M ilitair G ezag v e r lo f tot verschijning o f herverschijning hadden gekregen, te klein w aren om ruim te te bieden aan het ve le dat dat eerste kabinet w ild e bekendm aken. H et had er nam elijk behoefte aan, zijn beleidsvoornem ens in alle uitgebreidheid aan het N ederlandse v o lk vo o r te leggen — er was slechts één m edium waarin dat kon geschieden: de radio. W e l beschikten naar verh o u d ing slechts w ein igen over een toestel (er waren van eind '43 af, na de door de bezetter verplicht gestelde inlevering der radiotoestellen, naar schatting n og ca. 400000 apparaten aanw ezig, terw ijl ca. 300000 gezinnen toen n o g een aansluiting hadden op de draadomroep) maar een ander m iddel om rechtstreeks velen te bereiken was er niet.
Scherm erhorn, de n ieu w e m inister-president, hield een toespraak die m eer dan een uur duurde. ‘Z eld en o f n o o it’, zei hij in de aanhef, ‘zal m isschien een regering in ons land zijn opgetreden onder zwaarder om standigheden dan thans het geval is.’ V oordat hij die om standigheden en de daaruit vo o rtvlo e ie n d e taken gin g schetsen, bracht hij hulde aan de G eallieerden, aan ‘de tienduizenden die het herboren vaderland niet m eer zullen aanschouw en’, aan Gerbrandy, die ‘ een blijvende plaats in de geschiedenis van N ed erlan d ’ had verw o rven en aan konin gin W il- helm ina, w ier ‘onvergankelijke groo th eid ’ zo duidelijk was gebleken. H et kabinet dat nu door tw e e form ateurs was gevorm d (Scherm erhorn z e lf en Drees), was, zei de prem ier, ‘ een nationaal kabinet van herstel en v e rn ieu w in g’. W at onder ‘herstel’ m oest w ord en verstaan was duidelijk maar w at hield die ‘ve rn ieu w in g’ in? ‘H et ge ld t’, zei Scherm erhorn, ‘het scheppen van n ieu w e vorm en waarin de w ezen lijke geestelijke waarden die ons vo lksleven door de eeu w en heen hebben gedragen en beheerst, tot n ieu w e uitdrukking en, als het kan, tot n ieu w e heerlijkheid zullen k o m en ’ — een arbeid van lange adem, dat was duidelijk. N u zag het
kabinet ‘in de allereerste plaats’ zijn taak ‘in de algem ene oo rlogvoerin g tegen Japan en in de bevrijding van Indonesië’ (de G ron d w et sprak nog van ‘N ederlan ds-In dië’). H et kabinet, zo zette hij verder uiteen, m oest niet alleen rekening houden m et de beginselen en program m a’s der vroegere politieke partijen maar o o k m et de georganiseerde illegaliteit; deze p o ogd e ‘de krachten die daarin tijdens bezetting en onderdrukking w erd en gew ekt, thans o o k maatschappelijk tot geld in g te brengen’ — zij m ocht even w el de politiek niet gaan dom ineren maar m oest gebracht w o rd en ‘op de plaats, waar zij het bevruchtende w erk kan vo lvo e ren dat n ood zakelijk is.’ ‘Een vo lk o m e n synthese was niet bereikt’ (de anti revolutionairen en de com m unisten hadden gew eigerd , deel uit te maken van de regering), maar Scherm erhorn vo n d dat het kabinet desondanks ‘op brede basis’ tot stand was gekom en.
‘En thans iets over het te voeren beleid.’
O p internationaal gebied zou ‘de sam enw erking m et al onze bo n d g e n o ten ’ vo o ro p staan. D uitsland zou voorts schadevergoeding m oeten betalen (en eventueel o o k te annexeren gebieden m oeten afstaan) — ‘wij zu llen daarbij ... niet dulden dat daaraan tekort w ord t gedaan terw ille van de w ed ero p bo u w van het D uitse bedrijfsleven.’
U itgeb reid sprak Scherm erhorn vervolgens over de overzeese gebieds delen die ‘een nieuw e status binnen het konin krijk’ zouden krijgen, zulks ‘op de grondslag van de rede van Hare M ajesteit de K on ingin van 7 decem ber 1942’. Hij g a f een beeld van de n ieu w e strijdkrachten die in o p b o u w w aren en die ‘ter bevrijding van Indië’ zouden w ord en ingezet. V oord at hij toen departem entsgewijs de verschillende taken gin g schet sen, zei hij dat het M ilitair G ezag in beginsel op 1 september, ruim tw ee m aanden later dus, m oest zijn geliquideerd — sprekend over ‘het herstel der norm ale gezagsverh oudingen’ repte hij van een ‘noodparlem ent’, w elks instelling door de in '40 fungerende, maar eerst gezuiverde Staten- Generaal m oest w orden goedgekeurd en dat tot de eerste algem ene verkiezin gen in functie zou blijven. W anneer zouden die gehouden w o rd en ? ‘D at tijdstip w o rd t ... niet bepaald d oor de technische m o g e lijkheden alléén ’ (dan zou m en in de herfst verkiezin gen kunnen houden) maar ‘ er dient aan het v o lk o o k gelegenheid te w ord en gegeven zich een den kbeeld te vorm en om trent de vraagstukken die thans de politieke scheidingslijnen bepalen ... W ij m enen dat ... h iervoor zeker m et een jaar m oet w ord en gerekend.’ Hij erkende dat op bestuursgebied ‘de zozeer gew en ste duidelijke toestand’ ten nauwste sam enhing m et de zu iverin g en m et de berechting van ‘landverraders en collaborateurs’ ; bij beide was ‘doortastendheid’ nodig, vooral bij de zuivering, ‘dit
kanker-2 7 J U N I 1 9 4 5 : S C H E R M E R H O R N S P R E E K T
g e zw e l in ons vo lk slev en ’. O p allerlei terreinen (de ambtenaren, de politie, de pers) zou zij ‘m et spoed’ w ord en uitgevoerd maar op econ o m isch terrein lag de zaak ietw at anders: ‘de w ed erop bo u w van het bedrijfsleven zal niet m eer dan strikt n od ig is, gestoo rd’ worden.
D e ‘vo o rzien in g in de directe m ateriële noden der b e vo lk in g’ was dringend nodig maar stuitte, gezien ‘de vo o r ieder zichtbare ruïnering van ons nationale voortbrengingsapparaat’ , op ‘bijna onoverkom elijke bezw aren ’ ; er m oest dus in de eerste plaats gewerkt w orden en de ontstane arm oede m oest gem eenschappelijk w ord en gedragen — ‘dat betekent dat ieder zich w at m oet ontzeggen, daarbij de rijken het m eest.’ ‘Herstel en op bo u w van het N ederlandse produktieverm ogen zal’, vo egd e hij hieraan toe, ‘alleen doeltreffend kunnen geschieden op de grondslag van een algem een sociaal-econom isch-financieel plan’, dat door ‘een wetenschap pelijk bureau’ zou w ord en ontw orpen. V an belang was daarbij dat het bedrijfsleven zou w orden georganiseerd ‘in grote sam envattende eenhe d en ’ waarin o o k ‘de arbeiders hun plaats zu llen verkrijgen.’ Z o u bij dat bedrijfsleven de particuliere eigen dom ongerept b lijven? D at stond niet vast:
‘ D e regerin g is voorn em en s, een o n d erzo e k in te stellen naar d e vraag, v o o r w e lk e bedrijfstakken, g ed eelten van bedrijfstakken o f on d ern em in gen , beh alve d ie van het m ijn b e d rijf en de N ed erlan d se Bank, een overgan g van particulier e ig e n d o m naar de p ublieke o f sem i-p u b liek e e ig e n d o m uit een oo gp u n t van algem een belang is g e b o d e n ’ —
ten aanzien van het m ijn b ed rijf en de N ederlandse Bank w erd dit on derzoek dus niet n od ig geacht: de particuliere m ijnen hadden zojuist bij w etsbesluit een n ieuw e rechtsvorm gekregen en dat m et de N ed er landse Bank iets dergelijks diende te geschieden, stond vo o r het n ieuw e kabinet vast.
Scherm erhorn zei verder dat m et de belangen der landbouw ers terdege rekening zou w orden gehouden, dat de zwarte markt zou w ord en tegen gegaan (hij verm eed de term ‘geld zu iverin g’ — het m om ent van die zuiverin g m oest als een verrassing kom en), dat de overheid ‘een nationale herstel-financierings-m aatschappij’ zou oprichten, dat de sociale w etge vin g zou w ord en verbeterd (‘daarbij staat vo orop de urgentie van een verbetering der ouderdom szorg’), dat het departem ent van onderw ijs, kunsten en wetenschappen ‘de centrale plaats’ zou w orden , ‘vanwaar uit in de toekom st de vo lk so p vo ed in g in de breedste zin des w oords kan w ord en bevorderd’, dat de achterstand op het gebied van de v o lk sw o n in gb o u w zo m ogelijk ‘in tien jaar’ zou w ord en ingehaald, dat de
overh eidsvo orlich tin g zou w ord en verbeterd (een R egeringsvoorlich tingsdienst zou niet alleen voortdurend het regeringsbeleid toelichten maar o o k de regering ‘op de h oo gte houden van hetgeen er in den lande om gaat’) en dat de w erk w ijze van de ministerraad efficiënter zou w orden gem aakt: er kw am en vier m inisteriële raden, nl. vo o r algem ene o o rlo g vo erin g, vo o r binnenlands bestuur, vo o r econom ische zaken en vo o r w ed ero p bo u w , en van al die vie r zou hij, de m inister-president, ‘als coördinerend elem ent’ vo orzitter zijn.
Scherm erhorn was in de h on gerw in ter lid gew eest van de adviescom m issie van de landelijke leid in g der K n okploegen, de K R Daarop w ees hij in zijn slotpassage:
‘ B en t gij bereid, bij voorbaat bereid, in deze regerin g te zien de C en trale K P van het N ed erlan d se v o lk die gereed staat om m et u w aller hulp uit G o d s kracht d e o n e in d ig zw are maar n iet h o p e lo ze taak te aanvaarden om alle krachten in het N ed erlan d se v o lk te bu n delen en te richten op dat ene d o el: de herrijzenis van het n ationale bestaan van het N ed erlan d se v o lk ? . .. H et gaat vandaag d e dag om het ‘n u o f n o o it’, m isschien om het ‘erop o f eron d er’. W ij, u w regerin g, g e lo v e n aan d e g e zo n d e krachten in het N ed erlan d se v o lk . .. W ij staan open v o o r u w w e n sen en gedachten, m aar zij zu llen ons niet van de rechte w e g afbrengen die w ij g e za m e n lijk m oeten gaan. R eken t u daarbij op ons, w ij rekenen op u.’
★
H o e deze lange radiotoespraak w erd ontvangen (het M ilitair G ezag droeg er zorg vo o r dat de tekst in een boekje, getiteld Herstel en Vernieuwing, spoedig in enkele tienduizenden exem plaren in de boekhandel te koop lag), is niet precies bekend. W ij veronderstellen dat door velen w erd gew aardeerd dat Scherm erhorn de beleidsvoornem ens van het n ieuw e kabinet zo uitgebreid had w ille n uiteenzetten, maar anderzijds dat die voornem ens lang niet m et ieders w ensen strookten. N atuurlijk, Indië m oest bevrijd w ord en en de w ed ero p bo u w ter hand genom en maar op andere punten was geenszins sprake van eenstem m igheid. Traditioneel denkenden vo nd en het vreem d dat de m inister-president gesproken had van ‘ Indonesië’ en dat er in plaats van de oude Staten-Generaal vo o rlo p ig een ‘noodparlem ent’ zou kom en ; de linkersector van de georganiseerde illegaliteit vo orzag dat zij goeddeels zou w ord en uitgeschakeld; de com m unisten die velen achter zich w isten (hun blad, D e Waarheid, had een oplaag die in de honderdduizenden liep), zagen het uitstel van de
alge-2 7 J U N I 1 9 4 5 : S C H E R M E R H O R N S P R E E K T
m ene verkiezin gen als een tegen hèn gerichte m anoeuvre; zij en anderen konden zich er niet m ee verenigen dat op econom isch terrein kennelijk van de zuiverin g niet veel zou terechtkom en; ve le verm ogen den w ezen het denkbeeld a f dat z ij zich het m eest zouden m oeten ontzeggen; eigenaars en directies van bedrijven zagen er geen heil in dat de gehele econ om ie d oor een plan zou w ord en bepaald, dat de arbeiders betrokken zouden w ord en bij de organisatie van het bedrijfsleven en dat w ellich t hele bedrijfstakken zouden w ord en genationaliseerd; in confessionele kringen waar tw ee generaties lang was gestreden vo o r de vrijheid van het bijzonder onderw ijs, vro eg m en zich bezorgd a f w at die ‘centrale plaats’ van het departem ent zou w ord en bij ‘de vo lk so p vo ed in g in de breedste zin des w o o rd s’ , en voorts was m enigeen van opinie dat de dubbele taak van de R egeringsvoorlichtingsdienst te veel leek op w at in N azi-D u itsland gebru ikelijk was gew eest. Tenslotte: nam de nieuw e m inister-president, tevens m inister vo o r de algem ene oo rlogvoerin g, als vo orzitter van vier n ieu w e m inisteriële raden niet te veel h o o i op zijn vo rk?
Lang niet ieder stelde zich deze en dergelijke vragen, maar de m in derheid van diegenen die po litiek geïnteresseerd waren, deed dat w è l en binnen die m inderheid kw am m en spoedig tot de conclusie dat in Scherm erhorns toespraak tal van denkbeelden terug te vin d en waren w aarvoor vó ó r de oo rlog vo oral de sociaal-dem ocraten waren op geko m en; dat had de instem m ing van velen maar zeker niet van allen.
★
M erkw aardig was het dat Scherm erhorns program m atische uiteenzetting was ingeleid d oor een korte toespraak van k onin gin W ilh elm in a w elk e geheel afgestem d was op de idealistische visie die in de Londense ballingschap in haar geest tot v o lle w asdom was gekom en: ‘het visio en ’ , zei de vorstin, ‘dat on ze helden en heldinnen vo o r de geest stond toen zij hun leven gaven vo o r recht en vo o r vrijheid, w ille n w ij thans tot w erkelijkh eid m aken.’ T e h o o g gegrepen? N een , w ant er waren, zei zij, ‘sterke lichtpunten’ : ‘het feit dat w ij in de donkere tijd die achter ons ligt, naar elkaar gegroeid zijn, het duidelijk merkbare verlangen naar een dracht, de groeiende gem eenschapszin, het onderling vertrouw en en de naastenliefde.’ D ie drang naar saam horigheid m oest nu verder o n tw ik keld w orden , ‘im m ers, w ij w ille n trachten voortrekkers en baanbrekers
te zijn vo o r de n ieuw e tijd die vo o r ons ligt.’ Als eerste getuigenis daarvan kon, gezien de verw oestingen en het gebrek ‘in de m eest geteisterde streken’, ieder die nog iets bezat, een deel van dat bezit afstaan ‘ten b eh o eve van on ze zo zwaar beproefde broeders en zusters’. Daarnaast m oest ‘het vern ieu w d e koninkrijk’ op geb ou w d w orden. Een te zware taak? D e k on in gin m eende van niet. ‘O n s jo n g ste verled en ’, aldus haar slotw oorden, ‘heeft b ew ezen w at w ij kunnen. Zij zal blijken niet te groot o f te zwaar vo o r ons te zijn. G o d zal ons helpen.’
H et was de tw eede keer dat de konin gin m et een eigen toespraak een n ie u w kabinet introduceerde — dat was vo o r het eerst vier maanden eerder geschied, eind februari '45, toen zij het derde kabinet-G erbrandy (een kabinet waarin talrijke vrij onbekende maar naar haar oordeel ‘vern ieu w d e’ figuren uit het bevrijde Z u id en waren o p gen om en 1) m et een toespraak v o o r Radio O ran je had in geleid ; daarin had zij gesproken van ‘het aanbreken van het n ieuw e tijdperk in ons volksbestaan’ - ‘w ij m oeten ons z e lf bevrijden, vo o rzo ve r enigszins m ogelijk, niet het m inst in geestelijk opzicht’. W eln u , ‘de z o ju is t gereedgekom en reconstructie van het kabinet is’, had zij eind februari gezegd, ‘daarop ingesteld.’ K ennelijk go ld dat nu o o k vo o r het kabinet-Scherm erhorn: w ild e het geh ele v o lk een ‘visio en ’ verw ezen lijken , dan diende het kabinet daarbij vo orop te gaan.
H o e was het tot zijn vo rm in g gekom en ?
Vorming van het kabinet-Scherm erhorn
M e n dient in het o o g te houden dat, terw ijl de tw ee aangewezen form ateurs: Scherm erhorn en Drees, bezig waren hun regeringsprogram op te stellen en hun kabinet te form eren, het zojuist geno em d e derde kabinet-G erbrandy n og in functie was. G erbrandy was on m idd ellijk na de D u itse capitulatie naar N ederland gevlog en , waar hij o.m. op 9 m ei in Am sterdam aanw ezig was gew eest bij de grote bevrijdingsm anifestatie op de Dam . Enkele dagen later was hij in Londen terug en van daaruit b ood hij op 14 m ei aan de koningin, die zich op het buiten ‘A n n e v ille ’ bij Breda bevond, schriftelijk het ontslag van zijn kabinet aan, haar verzo eken d go ed te vin den dat het kabinet norm aal zou m ogen door w erken tot in zijn o p vo lgin g was vo o rzien ; de konin gin w illig d e dat ve rzo ek in.
L A A T S T E F A S E V A N H E T D E R D E K A B I N E T - G E R B R A N D Y
R uim een w e e k later, op 23 m ei, kon het kabinet zijn eerste vergadering in D en Haag houden. B ehalve mr. E. N . van Kleffens (Buitenlandse Zaken) die zich in San Francisco bevond waar de O rganisatie der V ere nigde Naties w erd opgericht, waren alle m inisters alsook generaal-m a- jo o r mr. H. J. Kruis, de C h e f-S ta f M ilitair G ezag, aanw ezig, toen het C o lle g e van V ertrouw ensm annen ter vergadering verscheen; het C o lle g e had onder leid ing van jhr. mr. L. H. N . Bosch van Rosenthal (in '41 door de bezetter als commissaris van de provincie U trecht ontslagen) tal van m aatregelen voorbereid die o n m idd ellijk na de bevrijding m oesten w o r den genom en — het was d oor generaal Kruis nogal bruusk terzijde geschoven en w erd nu d oor het kabinet vo o r zijn arbeid bedankt; gehandhaafd w erd het niet.
D at het derde kabinet Gerbrandy, gealarm eerd d oor luitenant-gouver- neur-generaal dr. H. J. van M o o k , zich in m ei en ju n i '45 grote zorgen maakte over de vraag hoe N ederlandse strijdkrachten tijdig naar Australië konden w ord en overgebracht en dat het terzake allerlei stappen onder nam, beschreven w ij in ons vo rig e deel, deel 11 c. W at de overige arbeid van het kabinet betreft, w ille n w ij ons hier tot tw e e onderw erpen beper ken: de n ieu w e rechtsvorm vo o r de Lim burgse m ijnen en de samenstel lin g van een noodparlem ent.
W at die m ijnen betreft: er waren in Lim burg staatsmijnen en particu liere m ijnen. Z e waren in de voorafgaande maanden slechts m oeizaam op gang gekom en en onder de m ijnw erkers was ontevredenheid ontstaan doordat de directies leid inggeven d e personeelsleden die zich tijdens de bezetting m et hun door de bezetter geëiste opjaag-m ethoden gehaat hadden gemaakt, hadden gehandhaafd — ve le m ijnw erkers waren lid gew orden van een nieuw e, d oor de com m unist W . van Exter opgerichte eenheidsvakbond, de N ederlandse Bond van W erkers in het M ijnbedrijf. Som s waren zij o o k tot staking overgegaan. D it alles had bij de m inister van sociale zaken in G erbrandy’s derde kabinet, ir. F. C . M . W ijffels (in '40—'41 een prom inente figuur in de N ederlands U nie), de overtuiging versterkt dat de m ijnen een n ieu w e rechtsvorm dienden te krijgen, waarin de arbeiders over reële m edezeggenschap zouden beschikken. Hij had m et goedkeuring van het geh ele kabinet een M ijnstatuut ontw orpen, krachtens h etw elk de m ijnen onder een raad zouden w ord en geplaatst, waarin de overheid, de arbeiders en de eigenaren der particuliere m ijnen zouden zijn vertegen w o ord igd; die raad zou voortaan de directies be n oem en en de balansen en de verlies- en w instrekeningen alsm ede (voor de particuliere m ijnen) de dividenden vaststellen — de particuliere m ijn eigenaren zouden dus een groot deel van hun zeggenschap verliezen.
W ijffels had ingezien dat deze ingreep grote onrust kon w ekken bij de ondernem ers in het algem een en had dan o o k in een toelichtin g op zijn ontw erp-w etsbesluit een passage opgenom en, waarin verklaard w erd dat deze vérstrekkende ingreep in de m ijnen niet bedoeld was als voorbeeld v o o r andere bedrijfstakken. D ie passage m iste haar effect. T o e n tot het bestuur van de H o ofd groep Industrie (een onderdeel van de organisatie van het bedrijfsleven die tijdens de bezetting d oor een com m issie onder voorzitterschap van mr. H. L. W olterso m was voorbereid) d oordrong dat de m ijndirecties niet eens de gelegenh eid hadden gekregen hun opinie o ver de n ieu w e regeling aan het kabinet kenbaar te m aken, zond dat