De Nieuwe Gids. Jaargang 47 · dbnl

bron

De Nieuwe Gids. Jaargang 47. Luctor et emergo, Den Haag 1932

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_nie002193201_01/colofon.php

© 2017 dbnl

[De Nieuwe Gids. Jaargang 47. Deel 1]

Opmerkingen, beschouwingen, herinneringen

door L. van Deyssel.

Tot de bezoeken, die ik te Bergen-op-Zoom (Sept. 1889 - Febr. 1893) ontving, behoorden die van mijn moeder, wonende te Hoogerheide, van den ‘abt’ (pastoor) J.W. Brouwers

, naar wien het J.W. Brouwersplein bij het Concertgebouw te Amsterdam heet, van Mr. Evert Slaghek, van mevrouw de weduwe L. Sterck-Kervel

, van (later Prof. Dr.) Jan Veth. van Jacobus van Looy, van Dr. J.J. van Laar (den veel te laat, maar nu dan toch officiëel volkomen erkenden genialen leerling van Professor van 't Hoff). Ik verzuimde ook te vermelden als tot de streek behoorende de Wouwsche Plantage, met de villa van Baron de Kat, eigenaar-directeur dezer boschcultuur, en het landgoed Ruiterhove, aan den weg van Bergen-op-Zoom naar Wouw, bewoond door de familie Laane, vermaagschapt aan de Amsterdamsche en Rotterdamsche bankiers Gilissen.

Gij zult wellicht minder begrijpelijk vinden, dat ik slechts een enkelen keer ontmoette personen opnoem, omtrent wie niets anders geschiedt als dat hun naam neder geschreven wordt. Het is echter niet als auto-biographisch detail alleen, dat dit bedoeld is. Het beduidt ook het werpen van een toon, een noot, in het geschrift, die later aan andere wordt verbonden en nader uitgewerkt. Ik fixeer daar mede voor een oogenblik een der in het leven mij verschenenen, omtrent wie later een

karakter-schetsing wordt

1) Voortzetting der bijdrage in de N.G.-aflevering van October 1931.

2) Voorkomende in het werk J.A. Alberdingk Thijm door A.J. Amsterdam Loman, 1892.

3) Voorkomende in het werk J.A. Alberdingk Thijm door A.J., en in L. van Deyssel, Gedenkschriften. Amsterdam, Em. Querido, 1924.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

gegeven of wiens persoon aan een meer algemeen onderwerp wordt verbonden. Het bedoelt als een eerste in zich zelve kleurig punt te plaatsen den naam van dien en dien, die er geweest is. Elke mensch is ook op zich zelf belangrijk. Elke mensch is een eenig verschijnsel, een zich nergens herhalende samenstelling, en men zet ze, met naam-aanduiding, neder, met overigens geen uitweiding, op het papier, eenvoudig als door hun naam reeds van alles insluitend. Men plaatst dien naam met de gedachte:

laat die-en-die niet vergeten worden. Laat die-en-die ook zijn plaats in dit leven hebben, een verschijning, een mensch, dien men dan toch gezien heeft, dien men, min of meer, gekend heeft, en die, in de uren, dat hij zus en zoo sprak, dat hij zich aldus gedroeg, om dat wij in zijn tegenwoordigheid waren, toch met zijn geheele wezen voor ons geleefd heeft.

* _* *

Boven-dien werkt men door het vermelden van zoo veel mogelijk personen uit de laatste zeventig jaar, al of niet met, bij het eerste vermelden of later aan te brengen, bijvoegingen van verschillenden aard, mede aan een, voor zoo ver mij bekend weinig in practijk gebrachte, geschiedschrijving. Men kan de geschiedenis van een tijd in een land voor een deel schrijven door het die der families, welke in dien tijd leefden, te doen.

Men kan wel niet met onderdeelen, zoo als die voorkomen in vele gedenkschriften en in sommige geschiedkundige romans, die de Fransche dynastiën betreffen, de geschiedenis van onze landen tijdgenooten, die zelf of wier nakomelingen of andere bloedverwanten in leven zijn, te boek stellen; maar daar buiten om kan men een vrij volledig tafereel geven.

* _* *

Wat zal ik u van Mr. Evert Slaghek voor positiefs vertellen? Hij was de zwager van Mr. Herman Des Amorie van der Hoeven, het, Katholiek geworden, Haagsche Tweede-Kamerlid, den grooten vriend van Dr. H.J.A.M. Schaepman, den

bloedverwant van den omstreeks 1850 te Amsterdam zeer bekenden en beminden, door Prof. Mr. H.P.G. Quack en de zijnen vereerden Martinus Des Amorie van der Hoeven. De zuster van den, te Leiden

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

gepromoveerden, Mr. Evert Slaghek was gehuwd geweest met mijn vaders broeder L.J. Alberdingk Thijm en hij zelf in den handel met mijn vader geässocieerd. Hij was de zoon van een wijnkooper, die in een groot huis op den Kloveniersburgwal bij de Oumanhuispoort te Amsterdam woonde, was altijd vrijgezel gebleven, en woonde zelf in een klein huis op het Rokin, met tot oppasser en dienstmaagd een gehuwd paar. Hij was rentenier, maar had de wijnzaak zijns vaders, voor zoo ver dat ging, nog een tijdje lijdelijk voortgezet, en, na de geheele beëindiging dier zaak, enkele der beste relaties aangehouden, die hem nu eenvoudige exquise wijnen leverden voor zijn eigen dagelijksch gebruik. Zijn huishoudster maakte tot middagmaal afwisselend voor hem gereed een biefstuk met uyen en een carbonade met uyen. Hij beschikte over een uitnemend middel om de voor anderen minder aangename gevolgen van het uyengebruik afwezig te doen blijven, een middel, dat daarom ongewoon voortreflijk was om dat het in de plaats van de te vermijden openbaring of verklapping er niet een andere bedrijvige en dus aangenaam aandoende stelde, - en wier

aangenaamheid voor het zintuig altijd doorkruist wordt door de gedachte aan haar bedoeling - maar eene openbaring van geheel afzijdige, neutrale, zuiverheid. Indien men zich op den vroegen ochtend na een avondmaal met uyen met hem onderhield, kwamen niets dan degelijke frissche lentezuchtjes op u af.

Hij rookte niet. Hij was een degelijk en edel mensch. Middelmatig van lengte. Hij had echter de fout van de nagels zijner vingers van boven af te bijten. Weet gij iets omtrent dezen karaktertrek in 't algemeen? De hieraan onderhevigen doen het gedurende, en in verband met, hun peinzen. Maar bij welk peinzen? Alleen als er een moeilijkheid moet opgelost worden of ook wanneer zij zich verheugen over iets welgeslaagds?

Gij moet niet denken, dat de uyen-bizonderheid een onbeduidend trekje is in een afbeelding. Het behoort tot het geheel van het soortelijk edele, dat de heer Slaghek was. Hij gebruikte zijn biefstuk en carbonade met uyen, om dat hij dát smakelijker achtte. Dat is één ding. Hij zoude zich van die spijs echter onthouden hebben indien hij de gevolgen niet op een volmaakte wijze had kunnen uitwisschen.

* _* *

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Niet alleen behoort het verloop van het uyen-gebruik tot het soortelijk edele, maar het correspondeert ook met een algemeene eigenschap van den geest op de zelfde wijze als het parfum-gebruik bij een vrouw - nog daargelaten de

correspondentie-functie der parfum-nuánce - met een der groote elementen in háar geest. Een vrouw, die zich parfumeert, zal iets geheel anders in zich hebben dan eene, die resideert in een spheer van neutrale zuiverheid. Tégen de gebruikelijke parfums is de oneigenaardigheid, dat deze vrouw, dit wezen, dit voorwerp, dit verschijnsel, dézen geur afgeeft. Dat behoort immers niet bij haar. Men kan allerlei samen passends vinden tusschen parfums en vrouwen: een zwaar aandoende parfum bij een groote

‘interessante’ donkere vrouw van bijna middelbaren leeftijd; een luchtige frissche bij een tenger blond jong-meisje. Maar daar gelaten, dat deze opvatting voor de toepassing, vooral in iets ruimere verscheidenheid, even zelden als werkelijk groote kleedermakers voorkomende, parfumeurs vereischt, die kunstenaars in hun vak zijn, blijft deze opvatting toch aanmerkelijk ondieper dan die, welke den parfum uit den booze acht en alleen den parfum zoû goed keuren, welke uit de vrouw zelve werd gedistilleerd (indien dit mogelijk ware!). Een vrouw is een bloem en geurt (het haar, bij voorbeeld, al dadelijk). Neem nu zoo een haargeur en verfijn en verinnig dien, tot het waarlijk een parfum zoude zijn, meer van de klasse van hooi-, geraniumblad- en berkenboom-, dan van bloemengeuren misschien, maar er daarom zeker niet minder om.

* _* *

De heer Slaghek droeg een klein vol baardje. In 1890 was het grijs. Het was volkomen er meê in orde zoo als dat baardje, waarvan de haarsprietjes eerder bochtjes vormend dan krullend genoemd moeten worden, bij zijn kop paste. Dat kopje was er in geslaagd in zijn weêrgalooze onopvallendheid een bepaalden hoogburgerlijken adel met den grootsten eenvoud uit te drukken. Evenals de baardhaartjes hadden ook de

hoofdhaartjes een sobere lengte. Zoo wel zéér kort geknipt haar als lang haar is, evenals een lange baard of een baard in den een of anderen phantaisie-vorm, natuurlijk eenigszins opvallend. In de stukjes wang tusschen de oogen en het baardje deed zich een, door den exquisen Bordeaux-wijn

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

veroorzaakte, matte bleek-roode kleur voor. De oogen waren grijsblauwe glansende teêre knikkers in hun stil licht-glansend wit. Door het baardje was van den mond bijna niets en van den mond-vórm heelemáal niets te zien. Het hoofdhaar was heel stíl glansend, zonder olie of pommade maar door dagelijksche reiniging en borsteling van nature zoo lichtelijk glansend, en omgaf netjes maar zonder eenigen blijkenden kapselvorm de achter- en zij-deelen van het hoofd en liet de kleine, maar niet te kleine, ooren nagenoeg geheel zichtbaar. Het hoofd was van-boven allengs wat, maar niet geheel, van haren ontbloot geworden.

De reeds aangeduidde nagels bevonden zich aan kleine handen, goed gevormd, met de prettige hoedanigheden van zacht en droog en matig warm te zijn,

hoog-burgerlijk van karakter en van de zelfde kleur als de grauw-blanke wangdeelen om de roode wangmidden-kleur heen.

Des ochtends tot na het eerste ontbijt en soms des avonds was de heer Slaghek gezeten in een middelmatig grijze wollen kamerjapon, met zwart band afgezet en met een lang wollen koord met kwasten als gordel.

Eenigen tijd na het eerste ontbijt kleedde Mr. Slaghek zich in een donker

jacquette-jasje en begaf zich, in het voor- en najaar met een demi-saison van nagenoeg de zelfde kleur als het jasje en in den winter met zoo een blauwen ‘duffelschen’

winterjas, zoo als die al-gemeen voorkomen maar dán van, voor het ongeoefende oog onzichtbare, bèste hoedanigheid, de straat op. Hij ging dan naar de kerk ‘De Papegaai’ in de Kalverstraat, of alleen een wandeling maken.

Men vroeg zich soms af waarom toch Mr. Slaghek nooit aan een dame een voorstel tot echtvereeniging zoude hebben gedaan. Men memoreerde, dat een bepaalde dame in der tijd een bizonderen indruk op hem zoude hebben gemaakt. De verklaring was dan, dat Mr. Slaghek te verlegen was om een huwelijksaanzoek te doen.

Daar Mr. Slaghek, hoewel hij, vergeleken met dat van staatkundige partijleiders en wereldfiguren uit het Bankwezen, altijd een zeer huiselijk stemmig leven had geleid, nam hij toch aan het familie- en vrienden-verkeer in den vollen omvang deel en werd nooit een verlegenheidssymptoom, zoo als die in groote verschei-

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

denheid in het uiterlijk zich voordoen, bij hem waargenomen. Alleen de vermeldde gewoonte betreffende de vingernagels, zoû misschien wel niet onmiddellijk uit verlegenheid voortkomen; maar uit een eigenschap van den aard, diep verborgen aanwezig, waardoor ook de, aan de oppervlakte onzichtbare en alleen complexen van gedachten en handelingen, groote levenslijnen, beïnvloedende, ‘verlegenheid’

veroorzaakt wordt.

Wanneer men alléen is gaat men, - in die tijdsruimten, die van het ontstaan der aarde af daarvoor reeds bestemd waren! - niet.... iets doen, lezen, schrijven, iets ordenen; maar gaat.... zitten peinzen en brengt daarbij de eene hand aan den mond en, eventuëel, indien het bedoelde aan deze hand verbruikt blijkt, daarna de andere.

Het onderwerp van het peínzen kan zeer goed juist de eigen verlegenheid zijn, die het beletsel voor het huwelijksaanzoek is....

* _* *

Het boek van Stefan Zweig over Fouché

bevat niet de psychologische of philosophische verklaring van zulk een karakter. Fouché was namelijk een der hoofd-figuren in Frankrijk in een tijd, dat de zeer van elkander verschillende politieke stelsels elkaâr snel opvolgden, en in elken nieuwen vorm wist hij weêr voor-aan te zijn, van de Terreur van 1793 af tot het Keizerrijk van 1815 toe.

Zulk een karakter is het tegenovergestelde van dat van een mensch, die den marteldood sterft voor zijn, éene en altijd de zelfde, overtuiging.

Nu is daarvoor een zeer gemakkelijke en populaire beöordeeling, luidende, dat zoo iemand een overtuiging- en gewetenloze sluwe en behendige schurk was.

Zoo eenvoudig is het even wel níet. Zoodra een menschengeest de philosophische gedachtenzône bereikt heeft, waarin de waarheid voorkomt, dat aan elkaâr

tegen-over-gesteld geheeten zaken het zelfde zijn (‘Eenheid van tegendeelen’), hangt de beäntwoording der vraag of hij monarchist of republikein zal zijn van iets anders af als van de vraag of hij het Monarchistische of het

1) Stefan Zweig: Joseph Fouché. Bildnis eines politischen Menschen. 1930. Im Insel-Verlag zu Leipzig.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Republikeinsche, - de woorden ‘waar’ en ‘waarheid’ op zijn diepst philosophisch beschouwd - voor ‘het ware’ houdt. Diep philosophisch acht hij, dat er geen onder-scheid tusschen de twee stelsels is, - alle onderscheiden zijn bijkomstig en oppervlakkig ten opzichte van het diep philosophische -; en hij acht, dat nú, in déze omstandigheden, voor het land, dat Republikeinsch was, het Monarchistische het beste is.

Zijn ‘waarheid’ vindt deze geest in wat voor hem het diepst philosophisch is.

Dieper dan de philosophische grondslag van Monarchie of Republiek ligt voor hem de waarheid der Eenheid van Tegendeelen. Zóó is zíjn geest nu eenmaal

geconstruëerd.

Er wordt niet bedoeld, dat Fouché zich met eigenlijk gezegde philosophie bezig hield en de rechtvaardiging van zijn gedrag voor zich zelf philosophisch formuleerde.

Maar de geestesbeweging in hem ónder zijn gedrag was een reproductie op dát plan der genoemde wijsgeerige waarheid.

* _* *

De Essays van Emerson

zijn eerste klasse-denkwerk, behoorende tot eene gedachte-qualiteit, zoo als die in de negentiende eeuw weinig, en in Amerika en Engeland in 't geheel niet, overigens voorkomt.

Ofschoon het niet philosophie is in de beteekenis, welke wij aan dat woord geven wanneer wij spreken van ‘de philosophen’ (Plato, Aristoteles, von Hartmann, Schopenhauer, Kant, Spencer, Cousin, Bergson, Hume, Locke, Leibniz, Bacon, Hegel, Spinoza, Descartes, Berkeley, Schelling, etc. is in rang deze dichterlijke intuïtieve gedachte toch gelijk te stellen met zeer goede philosophie.

Indien wij nu nagaan wat dat eigenlijk ís, wat er eigenlijk aan gedachte gebéurt in Essays zoo als dat, getiteld History, of dat, getiteld Friendship, dan vinden wij iets, dat in de.... middeneeuwen overtroffen is.

Emerson is een negentiende-eeuwer, die eenigszins ‘het Goddelijke’ uitdrukt.

Namelijk niet daar óver spreekt, het zelfs nauwlijks, een enkele maal, nóémt; maar zeer eenvoudig over de dingen

1) Essays by Ralph Waldo Emerson. With an introduction by Richard Whiteing. Blackey &

Son Ld., London-Glasgow-Bombay.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

schrijft, en dan zóó, dat zijn gedachte soms baadt in de ‘goddelijke’ zône van het gedachtenleven.

Nu bedoel ik het zóo, dat wat Emerson b.v. zegt over den een en den zelfden geest of ziel, die in álle menschen is, of zegt over de identiteit tusschen Caesar en zekere afbeelders (dichters, schrijvers) van Caesar, - in de middeneeuwsche philosophie betreffende de ‘alomtegenwoordigheid van God’ en dergelijke leerstukken of stellingen, vaster en sterker is uitgedrukt.

Vele twintigste-eeuwers zullen de middeneeuwsche leer alleen kunnen leeren begrijpen door zulke geesten als dien van Emerson heen (hoe zeer ook Emerson zelf, daar naar gevraagd, tegen die leer zoude gebleken hebben te zijn).

En wel om dat deze geesten levend en gevoelig over de dingen schrijven, die in de godsdienst-leerboeken (en dit is betrekkelijk onvermijdelijk) als geheel levenloos vast-gezet en mechanisch voorkomen.

Als gij iemand een dogma voorhoudt en zegt ‘dit moet gij nu gelooven’, - dan zegt hij: ‘o juist’, en daar blijft het bij. Maar ‘maak’ hem eens ‘duidelijk’, dat in dit dogma eenvoudig de uitkomst van het hoogste denken der beste denkers is vast-gelegd.

Aan hetgeen hier als hoofdzaak over Emerson gezegd is, zoû ik gaarne toevoegen, dat de philosophische, philosophisch-theologische, tegenstellingen, door ontleding van hun inhoud, als primaire en absolute tegenstellingen op te heffen zijn. De uitdrukkingen Persoonlijk God, (Christelijk begrip) en Onpersoonlijk God (Pantheïsme, Deïsme,) zijn tegenstellingen.

Door ontleding nu, is aan te toonen, dat het niet tegenstellingen zijn zoo als ijs en vuur; maar veeleer tegenstellingen zoo als ijs en water. De tegenstelling namelijk betreft alleen de toestanden van wat in wezen het zelfde is.

‘Persoonlijke God’ en ‘Onpersoonlijke God’ zijn philosophische begrippen. Ik bedoel niet, dat het slechts ‘philosophische begrippen’, en niet ‘werkelijkheden’, zijn; ik bedoel, dat het philosophische begrippen zijn en niet namen van voorwerpen voor huishoudelijk gebruik of iets dergelijks.

Het is dus een quaestie van ontleding van, philosophische, begrippen.

Wanneer men voor zich zelf heeft uitgemaakt, dat het aannemen

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

of gelooven aan een Onpersoonlijk God het zelfde is als, en alleen maar minder van hoedanigheid dan, de opvatting als waarheid van een Persoonlijk God, moet men van de hoog philosophische denkingszône uit, waarin men dat voor zich heeft uitgemaakt, deze ont-dekking transponeeren naar de lagere geestelijke luchtlaag, waarin vertoeven degenen, die hier een tegenstelling zien, - en meenen dat zij met hun waarheid van den Onpersoonlijken God zich partij hebben gesteld tegenover de onwaarheid van den Persoonlijken God, zoo dat deze van hun dwaling worden overtuigd, en nu inzien dat hetgeen zij voor het tegenovergestelde van hun overtuiging aanzagen een hoogere vorm van die zelfde overtuiging is, en dan daarnaar handelen, dat is tot die vroeger aan de hunne tegenovergesteld geächte overtuiging overgaan.

De Essays van Emerson zijn in de 19e eeuw in vijf millioen exemplaren in de Vereenigde Staten verkocht. Dit moet hieruit verklaard worden, dat men, - terwijl de groote nieuwe natie zich vormde en gevoel van eigen-waarde begon te krijgen - zoo weinig gééstelijks hád. Men had de dichters Whitman en Longfellow, en Poë, welke laatstgenoemde toen zeer weinig lezers vond; maar geen ander hoog essayist over algemeene geestlijk-zedelijke onderwerpen als Emerson. Men begreep, dat Emerson iets groots was, ofschoon men hem niet begréep. Men las hem dus om althands op de hoogte van het beste nationale te zijn, niettegenstaande hij de meest non-conformistische stellingen verkondigde (non-conformistisch niet alleen in kerkelijken maar ook in algemeenen zin). zonder dat men besefte wat hij zeide. Ik ken trouwens, ook in Nederland, voorbeelden er van, dat letterkundige boeken veel verkocht zijn, waarvan het ónmogelijk is, dat de lezers iets, ook maar óppervlakkig, begrijpen.

Dat in de geschiedenis menschen die in wezen het zelfde dachten (zonder dat te weten!) elkaâr beöorloogd en verbrand hebben, is hieraan toe te schrijven, dat het philosophisch inzicht van ‘in wezen het zelfde’ te zijn tot de gedachten der

samenstellers en der religieus-politisch-militaire toepassers van de doctrine niet was doorgedrongen. Hetgeen wel tragisch is.

Ik schrijf zoo maar allerlei gedachten neer. Die er pleizier in heeft kan, nu of later, o.a. de geschiedenis van een menschengeest

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

daar-uit samenstellen. Indien hem, zoo als ik zeg, dit interesseert. Want de

geschiedenis van een menschengeest is alleen interessant als die van het beloop van een verschijnsel, nu niet in het sterren-, delfstoffen- of dieren-, maar in het

menschen-rijk.

Tot de onderwerpen, die overwogen behooren te worden bij de studie van het verschijnsel Oorlog, behoort deze vraag: ‘Gesteld, dat het begrip “vaderland” een

“hersenschim” is, - is dan de geestestoestand van den geest-drift, waarmede lieden (die het begrip vaderland niet voor een hersenschim houden), hun leven op het spel gaan zetten om het vaderland te verdedigen. - alleen gekeurd nu als

menschen-geestestoestand en alle andere overwegingen er dus buiten gelaten, iets hoogers, iets edelers, iets beters dus, dan de geestestoestand van den huisvader, die met zijn gezin te vreden bij den haard gezeten is, - of niet?’

Hierbij komt niet in aanmerking de vraag of al of niet die geestestoestand in den oorlog van 1914-1918 bij de soldaten aanwezig was. De vraag is: indien die geestestoestand, die toch niemand kan ontkennen, dat wel eens is voorgekomen, aanwezig is, is zij dan in waarde gelijk aan dien van den tevreden huisvader, of is zij van hooger, of is zij van minder, waarde?

Dus nogmaals: met ‘waarde’ wordt niet bedoeld, bij voorbeeld, waarde wat aangaat de gevolgen van zulke geestestoestanden; maar de geestestoestand wordt geächt gekeurd te worden op zijn eigen gehalte alleen, alsof hij niet een geestestoestand maar meel of wijn ware.

En nu: de uitkomst onzer overweging van dit punt zal in geen enkel opzicht beslissend zijn wat aangaat een algemeene meening over ‘den oorlog’; men stelt alleen, dat dit punt tot de te beschouwen onderwerpen in deze behoort.

Indien wij zoo iets zeggen als dat een geestestoestand moet gekeurd worden alsof hij niet een geestestoestand maar meel of wijn ware, houdt degene, die ons niet begrijpt, ons voor een geweldige ‘materialist’. Hij meent namelijk, dat hiermede wordt te kennen gegeven, dat een toestand van den menschengeest niet iets geheel anders, iets veel edelers, is dan meel of wijn. Het tegendeel is echter waar. Met het gebezigd gezegde wordt veeleer bedoeld, dat men in het hoogste van den

menschengeest zoo zeer

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

is binnengedrongen en daarmede zoo vertrouwd, dat men het classificeert met de zelfde zekerheid en nauwkeurigheid als indien het gewone stoffelijke zelfstandigheden gold.

Het schrijven zonder door een groote lezersschaar onmiddellijk begrepen te worden, is soms onvermijdelijk indien bij het schrijven het er niet om te doen is aan zoo veel mogelijk menschen iets aan het verstand te brengen maar alleen uit te drukken wat, naar de reiking van ons vermogen, best door ons gedacht is.

Onlangs deed zich nog een aardig misverstand in den trant van het zoo even behandelde voor.

Ik had in deze bladzijden geschreven, dat men uit zoo geheeten spiritistische en dergelijke verschijnselen niet tot het ‘bestaan van geesten’ en z.v. mocht concludeeren.

En nu had men dit begrepen als een stelling-neming tegen de meening, dat er ‘geesten zouden bestaan.’ Dit was onjuist. Mijn meening is, dat het aannemen van ‘het bestaan van geesten’ uit iets anders moet voortkomen dan uit het opmerken van spiritistische en dergelijke verschijnselen. Naar mijne meening kan de telepathie, eventuëel de in den aether voorkomende afbeelding van overledenen, en z.v. juist zoo natuurkundig verklaard worden als draadlooze telephonie, radio, televisie, en z.v. Maar is de natuurkundige verklaring van ‘het Heelal’ bijzaak, en de opvatting, dat deze natuurkundige verklaring als levensbeschouwing kan gelden, de natuurkundige opvatting van het Heelal dus, niet de schoonste.

De natuurkundige opvatting staat niet tegenover de idealistische; maar is er de keerzijde van. De onderlinge verhouding is de zelfde als die tusschen de

mythologische of historische voorstelling aan de vóorzijde van een tapijt en de aan de achterzijde blijkende samen-stelling van het weefsel. Nu is voor mij het tapijt meer zijn voorzijde dan zijn achterzijde. En kán, in een zekere gedachtenstelling, het slechts éen van de twee zijn (en dus niet méér de voorzijde dan de achterzijde, maar hetzij de voorzijde, hetzij de achterzijde) dan is het de voorzijde.

* _* *

Het zij mij vergund nog even eene opvatting van de letterkundige waardeering in herinnering te brengen.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Diegenen, die opvatting A. zijn toegedaan, meenen: ‘van den roman van X. zijn verreweg de meeste exemplaren verkocht; het tooneelspel van Z. beleefde de meeste uitvoeringen. Dus zijn X. en Z. de grootste schrijvers van hun tijd in hun land.’

De opvatting B. toegedanen meenen: ‘in den roman van W. zijn de karakters met de grootste psychologisch juistheid kenbaar gemaakt; de beschrijvingen van menschen zoowel als van de natuur doen de scherpste opmerkingsgave en het vermogen tot warm getintte gevoelvolle plastiek blijken; de compositie eindelijk is magistraal, nergens een te-veel of een te-weinig, de passende tusschen bijzaken en hoofdzaken ontbreekt nergens. Gesprekken wisselen in de juiste mate af met de verhalen en afbeeldende gedeelten. W. is een der beste schrijvers van zijn land en tijd.’

De door míj als de hoogste beschouwde opvatting verschilt van deze beide door dat zij de letterkundige werken niet anders dan bij de bladzijde keurt, precies zóo als men het een lapje oud-Perzisch tapijt of een scherf porcelein zoude doen.

Het doel van letterkundige werken, dat van zelf ook taalkundige werken zijn, is, voor zoo ver zij meer in 't bizonder letterkundige kunst-werken genoemd kunnen worden: zoo groot mogelijke schoonheid te bereiken; terwijl, voor zoo ver men ze eerder gedachte-werken moet heeten, het doel is: gedachte van de beste hoedanigheid.

De stelling nu, welke aan deze opvatting ten grondslag ligt, is, dat de schrijver van ééne bladzijde, die doet blijken, dat indien deze schrijver in plaats van ééne bladzijde een werk had gemaakt van vier honderd zulke bladzijden dit een schooner uitgebreid kunstwerk ware geweest dan de door eenige zijner collega's in der daad gemáakte omvangrijke kunstwerken, - de stelling is, dat de schrijver dezer ééne bladzijde krachtens die bladzijde een grooter schrijver moet heeten dan de anderen, die de auteurs der groote voltooide werken zijn.

En dit, wíjl, - hetzij men het zóó wil stellen, dat de eigenschappen, die bij opvatting B. geprezen worden, ook wat de compositie aangaat, ook in de éene bladzijde aanwézig zijn en daar van betere hoedanigheid blijken dan in de volledige werken der

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

anderen; hetzij men meent, dat de keuring andere gegevens dan de karakter- en natuurbeschrijving en de compositie moet betreffen, - het grooter genoemd moet worden even schoonheidsgraad (of gedachte-qualiteitsgraad) nummer vijftig in zijn schrift te bereiken dan te bereiken en langdurig te verwijlen in schoonheids- (of gedachte-qualiteits-) graad nummer twintig.

De man van de veronderstelde ééne bladzijde is een grootere geest, zijn geest is hooger geweest. Hij kènt dus die zône van het geestesleven en dat hij er niet

langduriger verwijld heeft of althans die verwijling zich niet meer uitgebreid in zijn werk heeft uitgedrukt, is veroorzaakt door gegevens van aanmerkelijk lager allooi dan dat zijner bereiking van die hoogte.

De, overigens meer philosophische dan physische, vondst van Einstein is op ééne bladzijde uit te drukken. En de Belgische stratospheer-professor was in die hooge streek maar zeer kort.

Over quaesties zoo als die van de ééne bladzijde sprak ik nog al eens met Dr.

Herman Gorter. Hij was iemand met de állerhoogste kunstenaars-opvattingen. Hij zeide, dat hij om den wille van het schrijven van ééne bladzijde, die de beste regelen zoude bevatten, welke hij zich kon denken, - tien jaar van zijn leven wilde geven.

* _* *

Nú, bij het conflict China-Japan, kan men nauwkeurig bestudeeren een der wijzen, waarop een oorlog ontstaat. Het eerste werk van den Volkenbondsraad, met zijn secretariaat, had in der tijd behooren te zijn het volledig regelen der interventie van den Volkenbond in geval van een oorlogs-begin, zoo dat men, indien de omstandigheid zich voordeed, gereed was. Het is niet genoeg in 't algemeen te bepalen, dat in geval van een oorlogs-begin een namens den Volkenbond handelend leger den ‘aanvaller’

zal dwingen zich terug te trekken. Want vóór uitgemaakt is wíe de aanvaller ís, is de oorlog reeds in vollen gang. Men weet immers, dat áltijd de eene partij van de andere, en de andere van de eene, beweert, dat díe de aanvaller is.

Bij een oorlog-begin moeten de beide partijen onmiddellijk genoodzaakt worden zich terug te trekken en rustig te blijven. Daarna kan onderzocht worden wie de aanvaller was. Hoe deze

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

dwang toegepast zal worden, is de eerste regeling, die de Volkenbond moet samen stellen. Nu had, bij voorbeeld, reeds lang moeten vast staan, welke staten

leger-afdeelingen beschikbaar hebben te stellen bij een conflict juist tusschen China en Japan. En kon, om allerlei redenen, deze vast-stelling niet dadelijk bij het ontstaan van den Volkenbond gemaakt worden, - dan had men moeten beginnen met een algemeen model van regeling, waarin later de namen ingevuld zouden worden.

Geholpen door de Geschiedenis, kan men nagenoeg alle gevallen voorzien. In het geval dat aan een groote kolonie Japanners in een Chineesch land door de Chineezen het leven onhoudbaar wordt gemaakt gedurende langeren tijd zonder voldoend, dat is afdoend, optreden der Chineesche autoriteiten daar tégen, kan Japan niet wachten tot de Volkenbondsraad tusschen beide komt indien dit een procédé van vrij langen duur beteekent. Dan móét Japan wel zijn soldaten zenden, hetgeen reeds een oorlogshandeling is.

Moet nu de Volkenbondsraad optreden indien het verschijnsel der plagerijen door de Chineezen begint zich te vertoonen, - dan moet er een organisatie daartoe geréed zíjn. Terwijl volgens de nu gemaakte bepaling Japan als de aanvaller zoude moeten aangevat worden, en het toch de ‘eerste oorlogshandeling’ niet achterwege heeft kúnnen laten.

Indien handelingen van ‘bandieten’ niet als oorlogshandeling aangemerkt worden en er is maar een kleine handgreep toe noodig om van een aantal geregelde-soldaten een aantal bandieten te maken, wordt het zeer moeilijk aanvallen, die

oorlogshandelingen zijn, van aanvallen, die dat niet zijn, te onderscheiden.

Al deze dingen moeten vooraf in onderdeelen bestudeerd en, daarbij aansluitend, de handelingen van wege den Volkenbondsraad tot in onderdeelen geregeld worden.

* _* *

De ‘Vorrede’ van Kant's ‘Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels’ is zeer leesbaar en zeer lezenswaardig. De inhoud komt in 't kort neêr

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

op het betoog, dat als hij natuurkundig de constructie van het sterrenstelsel uit-een-zet, hij veeleer bijdraagt tot de erkenning en aanbidding van God, die dit alles gemaakt heeft, dan dat hij, zoo als sommige benepen dwalenden meenen, met die

uit-een-zetting daaraan afbreuk zoude doen.

Deze voorrede behandelt dus de zelfde vraag als déze is, of men zijn vader meer eerbied en liefde zal toedragen indien men hem, dat is zijn gestalte, dat is zijn lichaam, bestudeert en wetenschappelijk ontleedt, eventuëel terwijl men tegenover hem zit er aan denkend en zich voorstellende, waar zijn lever is en hoe die er uit ziet en wat er in zijn hersens beweegt nu hij ons dit of dat zegt, - dan indien men bij het woord

‘vader’ alleen denkt aan de gestalte van buiten gezien.

Gesteld, dat men een menschenhoofd geheel doorzichtig kon maken, en gij dus het hoofd van uw vader, b.v. geheel van binnen door záágt terwijl hij tot u sprak, met de bewegingen der hersens en der verbindingsdraden tusschen hersens en oogen, mond en verdere gelaatstrekken, - gelooft gij, dat als bij de gedachte aan uw vader steeds deze geheele machinerie van vleesch en beenderen u voor den geest kwam, uw liefde en eerbied ongerept zouden blijven?

Het is wel zeker, dat een chirurgijn, die beminnend aan zijn vader denkt, zich dien dan niet voorstelt als die bepaalde hoeveelheid vleesch en beenderen en den mensch dán niet van binnen ziet. Dit neemt echter niet weg, dat de mentaliteit van iemand, die voortdurend met het inwendige van den mensch bezig is, noodzakelijker wijze op de helling is naar die voorstelling en dát zien.

De ‘Vorrede’ van Kant raakt dus ook aan de vraag naar de hoedanigheid van mentaliteiten, naar het gemiddelde hunner algemeene soortelijkheid in onderlinge vergelijking beschouwd.

Indien zoude gezegd kunnen worden, dat het gemiddelde, of het type, der anatomische-geleerden-mentaliteit iets van minder hoedanigheid is dan dat der mentaliteit van kunstenaars of godsdienstpriesters, zouden wij den chirurgijns een zelfde diepe dankbaarheid kunnen toedragen als de in éen religieus verband met ze levende menschen het den kloostergeestelijken doen, die door hun leven van vrijwillige ontberingen en ander lijden

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

boete doen voor het door anderen bedreven kwaad, - nu de chirurgijn zich vrijwillig begeeft in een minder-soortige mentaliteit, en dus essentiëel zich opoffert, tot heil der overige menschheid.

Die natuurkundig de constructie van het sterrenstelsel uit-een-zet, draagt niet bij tot de erkenning en aanbidding van God, om dat de erkenning en aanbidding van God mystische en lyrische gevoelsbewegingen zijn en niet de verstandelijke voldaanheid over iets zeer vernuftigs op groote schaal.

De erkenning en aanbidding van God behooren bij verschijnselen zoo als zijn de zaligheden en verschrikkingen van de menschen-slaapdroomen. De erkenner en aanbidder van God wordt getroffen door de schepping zoo als een kunstschilder of een dichter dat wordt, niet zoo als de jonge horlogemakerszoon door het werk van zijn vader.

De gedachte, dat men ‘God’ gaat ‘erkennen’ en ‘aanbidden’ om dat hij met allerlei natuurkrachten en -wetten iets zóó knap in elkaâr heeft gezet, is pueriel en barok, dat beteekent: van een kínder-achtigen slechten-smaak, en miskent geheel de beteekenis der termen ‘erkennen en aanbidden van God’. Het idee van erkennen en aanbidden van God behoort tot een geheel andere ‘mentaliteit’, behoort tot een geestesleven, dat volkomen onbegrijpelijk is voor den waardeerder van het vernuftige en behendige.

* _* *

Het beste is een goede theorie verbonden met een goede practijk. Een goede theorie samen met een slechte practijk is echter beter dan een slechte theorie met een slechte practijk.

* _* *

Die ouderwetsche breede gouden-lijsten om schilderijen aan den wand, beteekenen - althans als de schilderijen landschappen zijn: - ‘ziet eens aan, te midden van dít heerlijke leeft gij hier op aarde. Ik omlijst dit zoo als het iets zóo kostbaars als dezen herinneringen aan den hemel, waarin wij

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

hier zíjn, past. Dit zijn in goud gevatte geestelijke juweelen.’

De lijst is dus niet gekozen op dat die in kleuren-harmonie met de schilderij zoude zijn; noch op dat die op het eerstegezicht doe blijken, dat niet hij maar het omlijstte de hoofdzaak is. Maar door hem wordt uitgedrukt, wordt zichtbaar te kennen gegeven, hóé kostbaar voor ons en hóé dierbaar aan ons het omlijstte is, al weder níet om dat dit een meesterstuk van schilderkunst zoude zijn (hetgeen het al of niet moge wezen) maar omdat dit de afbeelding is van onze schoone, met aanbidding beminde, woonplaats. Door hem wordt hetzelfde uitgedrukt als door het metaal en prachtig smeedwerk van een massief gouden doosje, waarin de laatste brief eener doode moeder of echtgenoote wordt bewaard.

De lijst drukt dit uit even zeer als indien ook hij van echt goud ware, om dat hij den schijn heeft van goud te zijn en om dat van de bestanddeelen van het wezen de schijn het eerste is.

Er uit te zien als goud is de voornaamste eigenschap van goud, om dat goud niet iets is voor den reuk, den smaak, het gevoel of het gehoor, maar voor het gezicht.

* _* *

Is er werkelijk gevoels-intimiteit jegens iemand in ons, - hetgeen beduidt, dat in der daad eene beweging van geheel anderen aard dan begrijpen, hoog schatten,

bewonderen, vereeren, ten opzichte van dien mensch in ons gebeurt, - dan eischt ons gevoel, dat van die persoon uit de verhouding tot ons er een ideale zij.

Indien er ten opzichte mijner moeder werkelijk gevoels-intimiteit in mij bestaat, dan zoude alles, wat niet met mijn ideaal van het moederlijke over-een-komt, wat van die persoon uit naar mij gebeurde, fel kwetsend zijn.

Als mijn moeder maar eens even tot mij sprak, zoo dat het aanhoorde als of deze mensch niet mijn moeder maar een vriendin van mijn leeftijd of mijn dochter ware, zoû dat reeds, - althands even - doen wenschen de betrekking tot haar geheel te verbreken. Om dat hier-uit zoude blijken, dat het

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

moeder-lijke jegens mij niet van zelf, altijd, onaantastbaar in haar was.

Zoodra er werkelijk gevoels-intimiteit jegens mijn moeder in mij is, moet het moederlijke jegens mij altijd van zelf in haar zijn, even zoo altijd van zelf als haar bloed en haar adem in haar is, wil ik niet wanhopig gekwetst worden. Want mijn gevoels-intimiteit richt zich tot dat essentiëele moederlijke, tot dat in het diepste der natuur van den mensch gelegene moederlijke, en uit het uitblijven der beäntwoording door dat, waartoe ik mij richt, blijkt, dat eígenlijk mijn moeder er niet is en ik mij richt tot iets wezenloos'.

* _* *

In het boek van Hermann Löns, Das Zweite Gesicht, Eine Liebesgeschichte,

komt ook herhaaldelijk de opmerking voor, dat ‘die Kunst nur Ersatz für das Leben ist’ of de verzuchting van Helmold Hagenrieder, de hoofdpersoon, een Kunstschilder, dat hij graâg al zijn gemaakte beste schilderstukken voor eenige jaren waarlijk ‘leven’

zoude geven.

In al dergelijke uitspraken is iets waars; maar zij hebben niet dat karakter van vaste en algemeene waarheid, waarvan zij den schijn hebben. Het is natuurlijk verleidelijk, door de schijnbare redelijkheid van dit procédé, om het soortelijk leven van een kunstenaar naast dat van een staatsman, bankier of militair te stellen en dan te zeggen:

ziet, de een werkt met de verbeelding en de gedachte, de anderen met de

levenswerkelijkheid. Deze onderscheiding gaat echter op zich zelf niet volkomen op. Het eigenlijke wèrk der groote staatslieden, bankiers en militairen bestaat ook uit: gedachte, èn.... verbeelding in zoo verre als zij, bijvoorbeeld, bij het ontwerpen van een veldslag zich de bewegingen der troepen in den geest vóorstellen (zij het dan dat dit een ándere verbeeldingswerking is dan die in ‘de Kunst’ zich vóor doet).

En getoetst aan de levenspractijk en geschiedenis gaat de

1) 291 bis 351 Tausend. Eugen Diederichs, Jena, 1927.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

onderscheiding óok niet door. Het zij zoo, dat menig kunstenaar, die voortreffelijk werk geeft, geheel ongeschikt is voor wat men ‘het dadenleven’ noemt. Daar staat echter tegenover, dat andere voortreffelijke kunstenaars in daden-rijkheid hebben uitgemunt, hetzij door daden of handelingen in verband met hun kunst, hetzij in een daar geheel buiten zijnde afdeeling der samenleving. De levende Nederlanders er buiten latende, kan men bij voorbeeld Alma Tadema, Mesdag, Jan Veth noemen als kunstenaars, die steeds een handelend leven leidden met betrekking tot hun kunst.

Terwijl een Leonardo da Vinci, een Rubens, een Lamartine, een Disraeli, een Paderewski, een Claudel als mannen van ‘de daad’ kunnen gelden in een buiten de kunst zich bevindende levens-afdeeling.

Degenen, die Matthijs Maris een subliem en tot geen enkele levensdaad in staat zijnde mijmeraar en kunstenaar achtten en hem als zoodanig stelden tegenover zijn tijd- en stadgenoot Alma Tadema, dien zij een kunsteloos industriëel heetten, zouden, indien zij met deze qualificeering gelijk hadden, met dit voorbeeld de opvatting der tegenstelling tusschen kunst en daden duidelijk maken.

Maar toch - dus indíen zij werkelijk gelijk hadden - zoude dit voorbeeld niet een algemeenen stelregel rechtvaardigen. Immers is Claudel iemand, wiens kunst zelfs veel meer die van Matthijs Maris dan die van Alma Tadema gelijkt, terwijl de

‘handelende’ helft van zijn leven in zoo verre die van Alma Tadema overtreft als, ten eerste, zij in een geheel buiten de kunst zich bevindende afdeeling van het leven zich beweegt en, ten tweede, deze bedrijvigheid in deze afdeeling van een aard is verheven boven die van Tadema in zíjne afdeeling.

* _* *

Bij handelingen, die niet van zelf geschieden, moet de gedachte aan de handeling vooraf gaan, en deze gedachte kan niet willekeurig voortgebracht of opgewekt worden.

Indien de spoorwegwachter een sein moet nederhalen en hij doet het niet automatisch noch denkt er aan het te moeten doen, - dan gebeurt het niet, het sein blijft onjuist staan en

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

er komt een ongeluk van. Indien ik wensch op de rechter zijde in te slapen, maar ik denk er niet tijdig aan, dan gebeurt het niet.

Zonder thands in eene ontledende uit-een-zetting te komen, en na te gaan welke handelingen, of categoriën van handelingen, altijd, meestal, of soms, automatisch geschieden en aan welke, altijd, meestal, of soms, de gedáchte vooraf gaat, - kunnen wij als zeker aanmerken, dat handelingen, ongedaan zijn gebleven om dat de gedachte er aan zich niet vertoonde en andere zijn gedaan om dat de gedachte, die van deze daad weêrhouden zoude hebben, uit bleef.

Indien gij deze opmerking wilt bestudeeren, zult gij waarnemen, dat zij niet alleen de belangrijkste mogelijkheden tot gevolgtrekking in zich bergt wat betreft het mechanisme, - de mentale of psychische structuur - van het menschenleven; maar bovendien, in verbinding met het begrip van ‘verantwoordelijkheid’, de

merkwaardigste vergezichten inhoudt in de domeinen der religieuse moraal en der juridisch-justitiëele practijk.

* _* *

Het gedachtenleven is een wereld, een gebergtestad met een groote hoeveelheid op allerlei hoogten en in allerlei laagten zich bevindende plannen.

Zoo zegt Hermann Löns in zijn zoo even genoemd boek Das Zweite Gesicht (bladzijde 224): ‘Kunst is ungelebtes Leben, ist ein Notbehelf dafür, ein ganz elender Ersatz’. Men kan dan denken: ‘ja, zoo is het, althands doet iemand, die een veldslag bestuurt iets geheel anders dan iemand, die een veldslag beschrijft’.

Men kan echter ook denken: ‘indien een veldslagbestuurder zijn veldslag tevens beschrijft, kan men bezwaarlijk meenen, dat in dit geval ‘Kunst ungelebtes Leben’

zij.

In-tegen-deel, er is dan veeleer sprake van dubbel geleefd leven.

Zoo, bij voorbeeld, in het geval, dat de Koningin van Roemenië, Carmen Sylva, niet alleen ‘Koninginne-gedachten’ zoude hebben geschreven, maar ook

Koninginne-leven béschreven.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Maar op zeker plan in onze gebergtestad is in de uitspraak van Löns iets waars. En die waarheid, zoo als die daar dan zich vertoont, beschouwend, is het belangwekkend daar een uitspraak van Emerson bij te gedenken, die het volstrekte tegendeel meent en de identiteit van veldslag-bestuurder en veldslag-beschrijver stelt; niet in den zin, dat die beiden één persoon kunnen zijn; maar in den zin, dat het menschenbedrijf van een veldslag te besturen en dat van een veldslag te beschrijven, spiritueel, psychisch, philosophisch, gezien, het zelfde is.

* _* *

Eenerzijds is het bestúren van een veldslag het tegenovergestelde van het beschríjven.

Immers zoude de veldheer, die zich achter de strijdende legers opstelde met de mentaliteit van een kunst-schilder, verdiept in de beschouwing der schoonheid van de troepenbewegingen, zeker tot de overwinning door zijn leger niet bijdragen, en moet bij den veldslag-bestúurder de koelbloedigheid, de wetenschap, en het vernuft overheerschend zijn, terwijl het gevoel en de verbeelding bij den beschrijver den voorrang hebben.

Maar anderzijds is de identiteit tusschen bestuurder en beschrijver - de stelling van Emerson - een bewustzijns-feít, een wáárheid, - ín de mentaliteít van den (denker-)beschríjver. De (modèl-) beschrijver leeft zich dermate in zijn onderwerp in, - níet, dat ‘het hem ís als beleefde hij dat zelf werkelijk’, maar zóo, dat het eigenlijk psychische levens-feit, - geenzijds, dieper dan, de onderscheiding tusschen ‘gevoel en verbeelding’ en ‘wetenschap en vernuft’, bij beiden het zelfde is.

Bij den bestúurder, die niet, in dézen zin, een denker is, hebben dergelijke psychische levens-feiten niet plaats, of liever, híj heeft niet het vermogen dit, objectief bestaande, feit waar te nemen.

Behalve dat eenerzijds het bestúren van een veldslag het tegenovergestelde is van het beschríjven, en anderzijds de identiteit van besturen en beschrijven vast staat, is ook eenerzijds het bestúren en anderzijds het beschrijven de bèste van de twee verrichtingen.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

De bestúrder doet mede aan het veranderen der wereldwerkelijkheid zelve, de beschríjver legt iets voorbijgaands vast tot voor een onberekenbaar verre toekomst.

De bestuurder verandert de levende menschheid zelve, de beschrijver bevordert het weten, het begrijpen van die menschheid voor den tegenwoordigen tijd en voor den lateren.

* _* *

Hoe kan een mensch verantwoordelijk zijn voor zijn gedachten? Indien gedurende een dag het menschenleven bestaat uit deze en gene ‘gedachten, woorden, werken (handelingen)’ - dan is het leven goed, zoo niet, dan is het leven slecht, althands minder goed. Dit is een in zich zelve redelijke opvatting. Maar hoe kan de mensch voor een gedachte, - die hij niet heeft zien ‘aankomen’ - verantwoordelijk zijn?

Immers, wanneer de mensch opmerkt, dat hij een verkeerde of slechte gedachte denkt, kan hij denken: ‘laat ik iets anders denken’; maar dan is de slechte gedachte er reeds geweest.

Hoe nu kan de mensch verantwoordelijk zijn voor eene (denk-) handeling, die hij niet in zijn macht had te doen of na te laten?

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Anthroposophie en oost-christelijke mystiek door Dr. L.H. Grondijs.

I. Inleiding.

De huidige mystieke stelsels wortelen in de verlegenheden der moderne

wetenschappen, evenals sommige orchideeën in de ruige holten der boomstammen.

Indien onze kennis overal een gaaf oppervlak vertoonde, dan zou het voor de mystiek nergens mogelijk zijn, om in het levende organisme onzer denkstelsels binnen te dringen. Het is echter een kenmerk van ons denken, dat het aan zichzelf niet genoeg heeft, dat het zonder voorstellingen zijn eigen inhoud niet zou kunnen fixeeren, ja dat het een onscheidbaar mengsel vormt van begrijpen en verbeelden. En naarmate onze kennis voorschrijdt, maken wij ons duidelijk, dat in gelijke mate de

onvolmaaktheid en ondoeltreffendheid van ons begrip toenemen.

Noch de natuurwetenschap, noch de biologie of de geesteswetenschappen, hebben beantwoord aan de verwachtingen welke een vorig geslacht nog gekoesterd had.

Leest men de wetenschappelijke en half-wetenschappelijke geschriften van een halve eeuw geleden, dan wordt men telkens weer getroffen door de daarin uitgedrukte zekerheid, dat alle wetenschappelijke onderzoekers op onderscheidene gebieden van het menschelijke weten, hoe uiteenloopende methodes zij ook volgen, elkaar ten slotte in een identisch wereldbeeld zullen ontmoeten. Deze verwachting was

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

gegrond in een onverklaaard vertrouwen, dat er een correlatieve betrekking bestaat tusschen eenerzijds de realiteit zelve, en aan den anderen kant ons denken over de realiteit.

‘Het is onmogelijk, dat God ons zou hebben willen bedriegen, en indien wij door een verkeerd gebruik van sommige door Hem geschonken vermogens dwalen, dan heeft Hij ons andere vermogens geschonken, om onze dwalingen te herstellen,’ aldus heeft Descartes' wijsgeerige scholastiek in een paradoxalen vorm de overtuiging neergelegd, dat wij in goed geloof de vaste scherp getrokken wegen kunnen volgen welke het denken ons wijst, en zoodoende zeker mogen zijn, de waarheid - zij het asymptotisch - te benaderen. Wilden wij twijfelen aan den menschelijken aanleg om tot waarheid te geraken, dan zou alle denken doel- en nutteloos zijn: ziedaar nog altijd de eenige grond voor ons vertrouwen, dat kennis voor ons mogelijk is.

Men heeft wel getwijfeld aan de mogelijkheid, dat het gansche gebied onzer kennis een zuivergesloten geheel zou vormen, maar men heeft dan gedacht òf aan de grenzenlooze uitbreiding van ons kennismateriaal, waarbij onze begrippen

onvermijdelijkerwijze iets achter zouden blijven, òf men heeft gemeend, dat sommige grensgebieden voor volledige kennis ontoegankelijk zouden kunnen blijven. Welk een storm is er niet ontstaan, toen du Bois Reymond een halve eeuw geleden durfde uitspreken, dat er zeven onoplosbare ‘wereldraadselen’ zouden zijn. Slechts zeven barstjes in een overigens volkomen gaaf kennissysteem? Gaapt er niet een kloof tusschen de gansche werkelijkheid en gansch de werkzaamheid van onzen geest? Is er ook maar één wijsgeerig begrip, één vorm van aanschouwing, één kentheoretisch of methodologisch beginsel in een der afzonderlijke wetenschappen, die voor het verstand geen onoverkomelijke moeilijkheden medebrengt, zoodra men het in betrekking denkt tot de werkelijkheid in natuur, geest en leven? Wenscht het denken, elke compromissie met verbeelding en inbeelding te vermijden, dan wordt het onmachtig. Vermengt het zich met de fictie, dan wordt het onzuiver. Het is de groote verrassing geweest voor talrijke vakwetenschappelijke geleerden, in eigen vakstelsels afzonderlijke verlegenheden te ontdekken, en die te zien als specificatie's der algemeene aporie van het denken.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

De voorstellingswereld der physica.

In het laatst der vorige eeuw deden talrijke nieuw opgekomen moeilijkheden vermoeden, dat een krisis in ons natuurkundig denken op komst was. Dat deze eerst kort geleden is uitgebroken, is toe te schrijven aan de omstandigheid, dat nog niet zoo lang geleden ernst gemaakt is met de onderzoekingen omtrent de structuur der materie. Toch is de samenstelling der kleinste materiedeelen het eigenlijke

grondprobleem der natuurkunde, en zij is dat altijd geweest. In de oudste tijden is het al als zoodanig aangeduid. Lang voordat de verschijnselen van straling en geleiding, van emissie en absorptie, de vakgeleerden gedwongen hadden, zich te verdiepen in het innerlijk mechanisme van het ‘atoom’, hadden de natuuronderzoekers getracht, zich ook omtrent de macrocosmische natuurfeiten een oordeel te vormen, door vernuftige aannamen in te voeren betreffende de ‘kleinste deeltjes’ der stof.

Zelfs verschijnselen als de planetenbewegingen, de lichtvoortplanting in de

hemelruimte, de verschijnsels van terugkaatsing en breking van het licht, die schenen aan klare en eenvoudige wetten te beantwoorden, zijn door de natuurkundigen nooit als volkomen verklaard beschouwd, zoolang zij de vertewerkingen, waarmede de wiskunde zich tevredengaf, niet vervangen hadden door uiterst samengestelde atoomfictie's.

Sommige theoretici zouden het nú willen doen voorkomen, alsof het eigenlijke doel der natuurwetenschap er slechts in zou bestaan, quantitatieve betrekkingen tusschen natuurkundige grootheden en tusschen correspondeerende veranderingen dier grootheden vasttestellen, terwijl het futiel zou zijn, een overdreven waarde te hechten aan de verbeeldingen omtrent hetgeen binnen de stof plaatsgrijpt. Deze opvatting is onjuist; ook uit kentheoretisch oogpunt zijn voorstellingen betreffende het innerlijk mechanisme der materie onontbeerlijk. Het is enkel maar de vraag, of men zal mogen verwachten, dat zij logisch sluitend en bevredigend zullen zijn.

De geschiedenis der natuurkunde leert, dat fictie's, als moleculen, atomen, electronen, quanta, verzonnen zijn teneinde een bepaalde groep van verschijnselen te verklaren, en terstond aanvullingen en emendatie's vereischen, zoodra men verlangt er

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

naburige verschijnselen in te betrekken. Vroeg of laat is daarom elke aanvankelijk bevredigende fictie zoodanig gewijzigd, dat de primitieve gedaante in de latere niet meer te herkennen viel. Het is bv. de vraag, of de Rutherford'sche en Lorentz'sche atoomfictie in 1880 de natuurkundigen ernstig zou hebben beziggehouden, indien zij toen genoodzaakt geweest waren, om rekening te houden met de huidige quantische interpretatie der photo-electrische verschijnselen.

Tengevolge der voortschrijdende specialiseering der natuurwetenschappen en de onafhankelijke ontstaanswijze der afzonderlijke theorieën, zijn voortdurend

verschillende fictie's naast elkaar in gebruik geweest waarvan elke bedoelt, een afzonderlijke groep van verschijnselen te verklaren. In oudere (en nieuwere) leerboeken, ziet men fundamenteel verschillende aannamen omtrent de samenstelling der materie en de natuur der electromagnetische straling, vreedzaam naast elkaar gehandhaafd. In het begin der vorige eeuw zag men tegelijk en naast elkaar de warmtestof in de natuurkundige, en de atoomleer in de chemische leerboeken, met kracht verdedigd. En op den huidigen dag vindt men naast elkaar de emissieleer voor kathode- en kanaalstralen en voor photo-electrische verschijnselen, en de

undulatietheorie voor de electromagnetische verschijnselen en de geometrische optica aangewend. Zoodra gepast geoordeeld wordt, om verschillende groepen verschijnselen onder één gezichtspunt samentebrengen of zoodra dezelfde feiten komen te vallen onder verschillende hypothesen, blijft niets anders over, dan te trachten, tot een compromis tusschen verschillende fictie's te komen.

Zoo zijn de natuurkundigen verplicht geweest, om de onderling verwante verschijnselen van emissie, voortplanting en absorptie van het licht in eenzelfde theorie samentevatten, om de corpusculaire en de undulatorische fictie's in een beeld samentesmelten. Voordien waren zoo talrijke tegenstellingen in het beeld eener electromagnetische golfbeweging, en in dat van electrisch geladen massadeeltjes in het oog gevallen, dat het geoorloofd was, te betwijfelen of er inderdaad iets werkelijks aan die natuurkundige verbeeldingen beantwoordt. In veel hooger mate worden nu men genoodzaakt is om golfgroepen en corpuskels in één beeld te doen samengroeien, de vroegere vermoedens omtrent de

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

volslagen irrealiteit der natuurkundige voorstellingswereld bewaarheid. De synthese van golf en corpuskel is volslagen onontbeerlijk; men kan er de belangrijkste voordeelen van verwachten. Daarentegen openen de onoplosbare tegenstrijdigheden welke er bij aan het licht treden zelfs bij hen, die tot dusverre met de grootste piëteit aan de mystiek der natuurkundige hypothesen gehecht waren, de oogen voor de absolute relativiteit onzer natuurkundige verklaringen.

Ook alle fictieve tijd-ruimtelijke aanschouwingsschema's gelijk de mathematische constructie's van Einstein, en de phantastische tòelichtingen van een zoo geestig man als Eddington, raken de realiteit even weinig aan, als een imaginair getal een maatstok.

Dat talrijke natuurkundigen in deze rekenverbeeldingen de zuiverste uitdrukking vinden voor hun geloof in een eenheid achter de wereld onzer zinnelijke indrukken, is begrijpelijk. Er is in de wereld onzer zinnen een onredelijke inslag die verhindert, dat onze waarnemingen in één klaar en redelijk geheel zouden kunnen worden samengebracht. De metageometrische configuratie's van Einstein en anderen zijn uit een rekenkundig oogpunt completer, doch voor ons begrip en onze voorstelling des te onaannemelijker. Immers, elke poging om den sluier optelichten, die onze waarnemingswereld scheidt van de fictie's van den physicus, heeft ten gevolge, dat de tegenstellingen tusschen begrijpelijkheid, voorstelbaarheid en berekenbaarheid van ons wereldbeeld hoe langer hoe scherper aan den dag getreden zijn. Menschelijk begrip, aanschouwing en meten kunnen niet in eenzelfde stelsel samenkomen. De voorbeelden liggen voor het grijpen, dat denkbaarheid, voorstelbaarheid en berekenbaarheid der natuur elk alleen ten koste der beide andere kunnen worden bereikt.

Langs den weg van waarnemen, ordenen en overdenken kan door ons geen andere dan enkel symbolische kennis bereikt worden. Meer en meer blijkt dat er een disproportie bestaat tusschen de vormen waarin onze zinnen op de realiteit, en die waarin ons denken op onze zinnelijke waarnemingen reageert. Er is geen correlatie voorbestemd tusschen het voorwerp en het instrument van ons denken; ziedaar wat de geschiedenis der natuurkundige theorieën ons leert.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

De voorstellingswereld der biologie.

In de biologische wetenschappen komen dezelfde vraagstukken met nog grooter duidelijkheid aan het licht. De ontzagwekkende ontwikkeling der

natuurwetenschappen tijdens de vorige eeuw heeft ten gevolge gehad, dat de verwachtingen omtrent de onfeilbaarheid harer inzichten ten hoogste gespannen zijn, en dat de biologische problemen door de methodes van physica en chemie zijn geannexeerd. Langen tijd heeft men gehoopt, het leven te zullen kunnen beschrijven als eene openbaring van physische en chemische reactie's. Deze waan is opgegeven.

‘Het eigenlijke levensprobleem begint pas, waar de onderzoekingen van den chemiker ophouden’, heeft Hertwig gezegd, en elders: ‘Indien de chemiker de organisatie der stof wilde navorschen, waarop de levensverschijnselen berusten, dan zou hij eerst bioloog en voor alles morpholoog moeten worden; de methodes en de doelstelling van zijn arbeid zouden dan volkomen moeten veranderen’.

Met de wetten en regels, die de veranderingen der doode stof beheerschen, slagen wij er niet in, om verschijnselen als groei, aanpassing, irritabiliteit, genezing en afweer, reproductie, en voor de hoogere levensvormen: bewustzijn, zintuigelijkheid en denkvermogen, met voldoende volledigheid weertegeven. Ontleedt men deze begrippen, dan ziet men terstond, dat zij elementen aanduiden, welke onder geen enkele groep van natuurkundige grootheden kunnen worden ondergebracht. Zij hebben geen natuurkundige dimensie's. Men is genoopt, ze zich te denken als niet-stoffelijke beginselen, die een richting geven aan de physische en chemische processen in de organismen, zonder er energie aan medetedeelen of aan te onttrekken.

Er zijn door vernuftige wiskundigen pogingen gedaan, om zulke ‘vitale’ beginselen thuistebrengen in onze voorstellingen van gesloten energiestelsels. Het is echter niet intezien, hoe een niet-energetisch element - zij het dan ook slechts richtend of regelend - invloed kan uitoefenen op een afgesloten stelsel van stoffelijke punten. Cournot's geestige vindingen zijn nooit overtuigend geweest.

Teneinde de levensprocessen te kunnen beschrijven, behoeft de bioloog behalve alle verbeeldingen van physicus en scheikundige, bovendien nog een aantal bijzondere fictie's, die alle in mindere

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

of meerdere mate een gedachte van vrijheid toelaten. Hetzij men een onbepaald vormbewarend beginsel als de entelechie invoert, of de kenmerkende eigenschappen van een organische soort opsluit in een plasma met zijn biophoren, determinanten, iden en idanten, in beide gevallen heeft men in de leer van het leven het finalisme binnengebracht, d.i. een met het dynamische determinisme strijdige doelstelling.

In nog minder verholen gedaante treedt het finalisme op, zoodra men tracht, de voortschrijdende ontwikkeling der organische soorten te verklaren. De

Darwin-Huxley'sche voorstelling eener ontwikkeling van hoogere uit lagere soorten, door aanpassing en overleving der meest geschikten, en uitschakeling der minst weerstandsbiedenden, heeft gefaald. Zij is trouwens nooit anders geweest dan een werkhypothese, die alleen door een voortijdige geestdrift der onderzoekers, en een misverstand der vulgarisatoren, tot een theodicee is misvormd. Bij natuurphilosophen als Carneri, bij wijsgeeren als Nietzsche en Bergson, treden ter verklaring van de wording van hoogere organische vormen, determineerende krachten op van geestelijken aard. De verklaringselementen, welke door hen worden aangevoerd, zooals een behoefte aan gelukzaligheid, of een wil naar macht, vooronderstellen keuze tusschen verschillende ontwikkelingsrichtingen, en dus graden van vrijheid.

Bij Preuss, Bergson en anderen, die het probleem radicaal wenschen optelossen, vindt men de oude Platonische gedachte terug: de hoogere vorm die komen moet, staat als idee reeds aan de wieg van den lageren vorm, en drijft dezen boven zichzelf en tegen eigen bedoeling op naar den hoogeren vorm.

Dat vele vakbiologen aarzelen, om naast de natuurkundige fictie's nieuwe verbeeldingen van een vager karakter intevoeren, is toeteschrijven aan de

omstandigheid, dat hunne onderzoekingsmethodes groote gelijkenis vertoonen met die van het natuurkundig laboratorium. In waarneming en experiment worden de levensverschijnselen teruggebracht tot physische en chemische processen. Hoewel de biologen zich zeer wel bewust zijn, dat men met het bijgeloof aan een zuiver physisch-deterministische wereldopvatting niet uitkomt, gevoelen zij een schroom, om fictieve geestelijke factoren aantenemen, die aan het experiment

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

ontsnappen. Zonder die factoren komt echter niemand uit, en zoo vormt zich ook in de levensleer een kluwen van verlegenheden, waarin zelfs de vakmenschen geen mogelijkheid van ontwarring kunnen voorzien.

Verbeeldingen in het geestelijk leven.

In alweer hoogeren graad keeren soortgelijke moeilijkheden in de

geesteswetenschappen terug. Het is niet te ontkennen, dat de individueele levens beheerscht worden door denk-beelden en machten, die onafhankelijk zijn van onzen wil, en wier oorsprong daarom wordt toegeschreven aan een onder- of bovenbewust leven. Geschiedenis en leer van godsdienst, zeden, schoonheid en wijsheid toonen ons, dat - schijnbaar zonder 's menschen willige medewerking - geestesvormen ontstaan, zich ontwikkelen en bestendigd worden, welke denk- en gevoelsleven, organisatie's en instellingen der volken bepalen, en de ware opvoeders der menschheid zijn.

Waarin vinden deze leidende ideeën haren oorsprong? Hier bevinden wij ons buiten het physisch determinisme. Dat zelfs zeer eenvoudige geestesverschijnselen niet door een vulgair materialisme kunnen worden verklaard, kan door middel van eenvoudige gedachtenexperimenten worden aangetoond. Het parallelisme van geest en stof is - mits voorzichtig toegepast - waardeerbaar, al kan het slechts een zwak licht werpen op zeer elementaire geestesverschijnsels. Er zijn herinneringsfeiten, welke volgens talrijke zielkundigen zouden moeten bewijzen, dat de geest een eigen leven leidt. De zelfstandige ontwikkeling en de langdurige bestendiging van de menschelijke ideeën, het gebiedende karakter van talrijke tegen het persoonlijke welzijn gerichte denkbeelden, schijnen het bestaan aantewijzen van een bijzondere geestelijke wereld, waarin de ideeën bijzondere wetten volgen en niet onderworpen zijn aan de schakelingen van individueele motieven. Dilthey, Eucken, Windelband, en anderen hebben daarom in moderne denkstelsels de oud-Christelijke gedachte gereproduceerd van een geesteswereld, waarin alle menschelijke geesten zijn ingebed.

Volgens hen berust de constructie van een natuurwetenschappelijke wereldbeschouwing op een grove dwaling, daar het

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

natuurwetenschappelijke denken niets is dan een moedwillig terugbrengen van de werkelijkheid tot slechts enkele natuurkundige begrippen en fictie's. De

natuurwetenschappelijke methodes kunnen slechts op bepaalde groepen van problemen worden toegepast, en dan nog op voorwaarde, dat men er slechts éen zijde van in het oog vat, met voorbijzien van alle andere.

Zij, die aan het geestesleven een afzonderlijken logischen ‘locus’ in de wereld toeschrijven, onafhankelijk van de stoffelijke wereld, ontkennen niet, dat het innerlijke leven des menschen ondenkbaar is zonder aanraking met de buitenwereld, zonder voorafgaande prikkeling van het lichaam door stoffelijke prikkels. Maar deze laatste zijn van discontinuen aard. Ziel en geest voegen de zintuigelijke indrukken samen tot een geheel, d.i. verbinden ze volgens begrippen en verbeeldingen welke stammen uit een geesteswereld, waarin ook 's menschen geest geworteld is. Het is de

onzekerheid omtrent den graad van werkelijkheid dezer wereld des geestes, die de centrale aporie in de geesteswetenschap uitmaakt.

(Wordt vervolgd.)

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Lucien Guitry door H. van Loon.

Een groot land en een ingewortelde tooneeltraditie hebben aan de rijke begaafdheid van Lucien Guitry zonder veel moeite de plaats ingeruimd, waarop ze, gelijk dat heet, recht had en die ze behoefde om zich ten volle te ontplooien. Gesteld, dat hij geboren ware in een klein land van velerlei verordening, hij zou dat hooge peil van harmonisch kunnen evenmin als de eer in het oog der wereld bereikt hebben.

Het kan nietig lijken, bij de onthulling van een gedenkteeken voor een kunstenaar, wiens werk met het sluiten van het graf vervliegt, over eer te spreken. De hulde van aldoor weer een volle, tot genot bereide zaal was hem een prikkel, noodiger dan brood. Men zag hem loopen op dien boulevard, schenker van den snel doovenden roem, 's middags in de buurt van de tooneelen, waar hij triomfen vierde. Tot het laatst toe bleef hij ongebogen. Gezwollen van zelfingenomenheid werd hij gescholden.

Als een koning, wiens incognito niet te bewaren is en die ook buiten voetlichtgloed koning bleef, bewoog hij zich.

Lucien Guitry was niet populair. De prestance van zijn uiterlijke wezen, zooals dat hoekige en harde hoofd stond op den stierenek, gansch het robuuste lichaam hield op een afstand en boezemde eerbied in. Deze werd te makkelijker aanvaard, daar een sterke persoonlijkheid er zich in uitsprak. Hij leefde voor het tooneel, waarvan de tegelijk innerlijke en uiterlijke werkelijkheid in zijn besef die van het tastbare leven verdrongen had.

Dienaar wilde hij zijn en als dienaar heerschen. De gebreken van die kwaliteiten hielden hem van het waarlijk groote af.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

Aischulos noch Shakespeare heeft hij gespeeld. Hij begon met Bernstein in den tijd, dat deze zich met Simson en dergelijke dingen overschreeuwde. Met Molière is hij geëindigd. Dat een geniaal tooneelspeler werk zoekt van minder allooi om voor de ontplooiing van eigen begaafdheid bij wijze van een om te zwaaien mantel des te breeder te kunnen uithalen, is bekend en begrijpelijk. Zoo eenvoudig stond het ten opzichte van Lucien Guitry niet. Ook zij gingen hem hooren, die waren weggebleven, als hij die vrijheid van bewegen ten opzichte van den te spelen tekst voor de grofheid van persoonlijke ijdelheid had opgeëischt.

Een tooneelhervormer is de oude Guitry niet geweest. De wereld telt eenige krachten, die als regisseur zijn meerderen zijn. Voor dien internationalen drang naar vernieuwing had hij geen oog ofwel, hij wou er niet aan denken. Zijn taak lag elders en ze was beperkt en zoo was het goed. De gebondenheid, het volgestroomde van elk zijner creaties, dat wat ze waarlijk tot creaties maakte, sloot dat plaatselijk beperkte in. Kwesties van decor en kostuum, van architectonischen tooneelbouw en daarin het bewegen van groepen overeenkomstig de eischen van gezuiverd inzicht, moesten hem koud laten op straffe van zijn geloof in zich zelf anders te verzwakken.

Dit geloof in zich zelf was een geloof in eigen roeping. Door die bres ontsnapte zijn kunstvermogen aan het verstikkingsgevaar van het ‘sterrestelsel’. Hij werkte niet op de zaal. Zijn gezag zou hij ermee verspeeld hebben. Zijn hoogmoed

beantwoordde aan de multatuliaansche formule van den moed om hoog te staan. Dat gezag was eigenlijk aangematigd noch aanmatigend, omdat het voortkwam uit de overtuiging, een zending te vervullen te hebben. Het gaf aan zijn verschijnen, zoodra hij opkwam, het overwicht op zaal en kameraden en werkte op hem zelf terug.

Die wisselwerking droeg hem door een bij uitstek glansrijke loopbaan, waarvan de glans het blikkerige van Sarah's roem volkomen miste. In zijn tegenwoordigheid zàg men hem eer dan men hem hoorde. De plastiek was bij hem primair. Men zag het lichaam van een reus, massief en breedgeschouderd. Rust ging ervan uit, de levende rust van de zelfbeheersching, de rust van wie iets te beheerschen heeft. Uit dit lichaam kwam een verwonderlijk diepe stem. Was de stem mooi? De vraag is evenmin te

De Nieuwe Gids. Jaargang 47

beantwoorden als die omtrent een levend gelaat. Dit masker, deze stem waren vol uitdrukkingskracht. Het geluid had een diepen, vloeienden ondertoon. De macht van die fantazie keerde terug op het gelaat. Aan een Assyrisch vorst konden die trekken behooren, naar welke eischen hebben ze zich niet gevoegd! Deze man was een uitgelezen ‘mime’, ‘comédien’ bij uitstek. Zijn lichaam was voor proteusachtige vervormingen ontvankelijk, tot onherkenbaar wordens toe kon hij zich vermommen.

Dit had niets pijnlijks, omdat alles aan hem onderling overeenstemde. Dit innerlijke evenwicht gaf aan elke rol het monumentale, ongeacht de waarde der weergegeven persoonlijkheid of van het werk. Wel pijnlijk was, gelijk hij zich zijn laatste jaren door zijn zoon Sacha op sleeptouw liet nemen, al bleef hij ook daarin zich zelf. Dit monumentale aan hem botste tegen klassieke en romantische grootheid, welk konflikt in dit leven het objectief tragische was. Subjectief zal hij het nauwelijks ervaren hebben. Het verklaart, hoe zijn beeld in de herinnering boven zich zelf uitgroeit. Dit zelf vertegenwoordigt het kleinmenschelijke tegenover het groot-menschelijke, uitgedrukt door de idee, waarvan hij drager en boodschapper was.

Die onoplosbaarheid is geen gevolg van een persoonlijk tekort. Ze ligt in het wezen van den tooneelspeler besloten. Zijn kunst is veroordeeld een benaderen te blijven.

Immers grijpt hij naar het hoogste, waarbij onze verbeelding het van nature van de uitbeelding wint, of wel hij stelt zich met minder voldaan, in welk geval dit mindere als een concessie gevoeld wordt.

De Nieuwe Gids. Jaargang 47