De Gids. Jaargang 15 · dbnl

bron

De Gids. P.N. van Kampen, Amsterdam 1851

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_gid001185101_01/colofon.php

Populaire Staathuishoudkunde.

Aanspraak ter aanprijzing van de Staathuishoudkunde, vooral in onze dagen, aan de Leden der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen,

gehouden bij de opening van de Algemeene Vergadering dier

Maatschappij, den 11den Aug. 1846, door Mr. Hugo Beijerman, lid van het Hoofdbestuur. 8 ^o . 28 blz.

Beginselen der Volkshuishoudkunde (Catéchisme d'économie politique), door J.B. Say; met noten en eene voorrede van Ch. Comte. Uit het Fransch vertaald door Mr. H. Houck. Deventer, A. ter Gunne. 1847. kl.

8 ^o . 248 blz.

Staathuishoudkunde, of beginselen van de leer des rijkdoms, door Joseph Droz. Uit het Fransch; met eene voorrede van Mr. B.W.A.E. Sloet tot Oldhuis. Deventer, J. de Lange. 1849. 8 ^o . 151 blz.

Beknopt overzigt van de eerste beginselen der Staathuishoudkunde, voorafgegaan door eene geschiedkundige inleiding. Naar het Fransch van Adolphe Blanqui. Deventer, J. de Lange. 1850. kl. 8 ^o . 148 blz.

Beginselen der Staathuishoudkunde, ten gebruike van jonge lieden, die zich aan eene staatkundige of administratieve loopbaan willen toewijden, door den Graaf Ferdinand de Hamal. Deventer, J. de Lange. 1850. kl. 8 ^o . 138 blz.

Beginselen van Staathuishoudkunde, door Mr. J.L. de Bruyn Kops.

Leiden en Amsterdam, J.H. Gebhard en Co. 1850. kl. 8 ^o . 315 blz.

Hetzelfde werk, Tweede druk. 1850.

Staathuishoudkundige drogredenen. Naar het Fransch, van Frédéric Bastiat, door Mr. W.R. Boer. Utrecht, C. v.d. Post, Jr. 1849. 12 ^o . 213 blz.

Idem. Tweede Verzameling. 1849. 12 ^o . 229 blz.

Dat verwenschte Geld, door dezelfden. Utrecht, C. v.d. Post, Jr. 1849.

12 ^o .

Kapitaal en Interest, door dezelfden. Utrecht, C. v.d. Post, Jr. 1849. 12 ^o .

De Gids. Jaargang 15

Wat men ziet en wat men niet ziet. Naar het Fransch van Frédéric Bastiat.

Met eene Voorrede van den Vertaler. Dordrecht, P.K. Braat. 12 ^o .

Staathundig en staathuishoudkundig Jaarboekje voor 1849. Amsterdam, Joh. Müller. 1849. kl. 8 ^o . 229 blz.

Idem voor 1850, 368 blz.

Handleiding tot de hennis van het Nederlandsche Staatsregt en Staatsbestuur, door Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. Eerste Aflevering.

Amsterdam, Joh. Müller. Augustus 1850. kl. 8 ^o . blz. 1-192.

De geschiedenis der Belastingen in Nederland, van de vroegste tijden tot op heden, met een beknopten inhoud der tegenwoordig in werking zijnde Belastingwetten. Door Mr. P.H. Engels. Rotterdam, H.A. Kramers.

1848. 8 ^o . 351 blz.

De directe belastingen, inzonderheid die op de Inkomsten. Eene

staathuishoudkundige proeve ter verkrijging van den graad van Doctor in de regten aan de Utrechtsche Hoogeschool, door E. van Voorthuizen, Hz. Utrecht, J.G. Broese. 1848. 2 Dln. 8 ^o . 219 en 227 blz.

De Woeker in betrekking tot Staathuishoudkunde en Wetgeving. Eene akademische proeve, door P.H.W. van Sonsbeek. 's Gravenhage, Gebr.

J. en H. van Langenhuyzen. 1849. 8 ^o . 137 blz.

Hoe lang deze lijst ook is, waarschijnlijk is zij nog niet volledig. Maar zoo als ze daar gedrukt staat, is zij voldoende voor haar doel en het doel van dit opstel.

Toen de Heer Mr. Hugo Beijerman den 11den Augustus 1846 de algemeene vergadering der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen als voorzitter opende met eene aanspraak ‘ter aanprijzing van de Staathuishoudkunde vooral in onze dagen,’

bragt hij juist de helft van den tijd, dien de spreker voor deze rede bestemd had,

door met te aarzelen, of hij dat woord ‘staathuishoudkunde’ wel uit zou spreken; hij

aarzelde tot blz. 14 der gedrukte redevoering. - Waarom dat? Niemand zal den Heer

Beijerman verdenken van liefhebberij voor oratorische kunstjes. Niemand mag hem

verdenken, dat hij moedwillig zijne hoorders in spanning hield, hunne gemoederen

in beweging, in onrust, in gisting, in woeling opwinden, hunne begrippen in een

chaos verbijsteren wilde, om eindelijk, op het oogenblik dat dezen of

genen de woorden op de lippen zouden komen: ‘Wat drommel wil de vent dan toch?’

de overprikkelde nieuwsgierigheid te voldoen, en door éénen tooverklank al die zwevende, drijvende, doelloos omslingerende gewaarwordingen in ééne schoone harmonie op te lossen. Niemand mag dit, herhalen we, als hij ziet, dat de redenaar, na nog vier bladzijden lang (we houden ons aan het gedrukte, de lezer reducere ze zelf tot minuten) te hebben gezegd, waarom hij niet aarzelde het woord uit te spreken, eindelijk, blz. 18, de pijnlijke verklaring aflegde (pijnlijk moest ze wezen voor den redenaar, die met zijne stof ingenomen is): ‘Ik schroomde u te noemen, wat ik aan te prijzen had, niet omdat ik uwe verlichte en gematigde vrijzinnigheid in twijfel trok, maar, als ik rondborstig voor de waarheid moet uitkomen, ik vreesde vooroordeel.

De studie der volks- [of staats-] huishoudkunde is nooit populair bij ons geweest, en is het nog niet.’

Dat werd gezegd in Augustus 1846 voor de uitgelezene schaar van de besten en bekwaamsten in den lande, die zich tot eene maatschappij vereenigd hadden - die er hunne roeping van maakten, en er trotsch op waren - die daar alleen

bijeenkwamen om te arbeiden tot Nut van 't Algemeen.

En nu!?

Mag nu die lange lijst van boeken op deze vraag tot antwoord geven, dat van 1846-1850 de studie der staatsof volkshuishoudkunde bij ons populair geworden is? Dat zou zeker eene groote omwenteling in ons volksleven zijn, grooter dan de omwenteling, verkregen of zelfs verwacht van de grondwetsherziening in 1848.

Overdrijving schaadt. Zij wekt wantrouwen op tegen de zaak die ge voorstaat; zij maakt haar belagchelijk. Overdrijving zou het zeker zijn, te beweren, dat de zaak, waarover wij hier handelen, sedert de Heer Beijerman zijne ‘Aanspraak’ uitsprak, plotseling eenen anderen keer had genomen. En zoo is het ook niet.

Er bestond bij ons vooroordeel tegen de wetenschap der staats- en

volkshuishouding; volmondig zeggen wij 't den Heer Beijerman na. Maar niet juist vooroordeel in den zin, waarin dit woord meestal gebruikt wordt; niet afkeer, niet instinctmatige vijandschap, zóó, dat men bang zou moeten zijn, er over te spreken tegen menschen, die men gaarne te vriend wil houden, of op wier goede meening men prijs

De Gids. Jaargang 15

stelt. Er was Vooroordeel in den eigenlijken zin, oordeel zonder kennis, of liever, er was in het geheel geen oordeel. Niemand had bij ons iets ter wereld tegen de staathuishoudkunde: integendeel, in alle geschriften, waar het te pas kwam, werden de leerstellingen van Smith en Say als onwedersprekelijk aangeprezen; ook wel eens door schrijvers, die van Smith of Say weinig meer gelezen hadden dan den naam. Maar dit was het juist: men was er niet tegen, maar men was er ook niet vóór.

De goê gemeent' begreep, dat het hier zaken gold, waarvan men in den

ouderwetschen tijd zeide: ‘dat moeten de Heeren weten;’ middelerwijl had zij zelve,

zonder zich des bewust te zijn, hare Economie op eigene hand; men sprak, gelijk

men nog spreekt, dagelijks in koffijhuizen, collegiën, societeiten, kransjes, of op

visites, als het kapittel van het weder uitgeput was, over de belangen van staat, van

land, van volk, van handel en nijverheid, en ieder had daarbij zoo zijne eigene

inzigten, vrij wel passende in den engen kring, waarin hij zich bewoog. En ‘de

Heeren’; d.i. zij, die meer dadelijken invloed op al deze belangen uitoefenden? Die

moesten er meer van weten. En zij wisten er natuurlijk meer van. Zij hadden meestal

gestudeerd; meestal in de regten gestudeerd; zij hadden, in voldoening aan art. 87

van het Besluit van 2 Aug. 1815, het bewijs overgelegd, dat zij de lessen over de

staathuishoudkunde hadden bijgewoond

. Of zij ze lang hebben onthouden? Of zij

er altijd naar gehandeld hebben, toen zij tot betrekkingen waren opgeklommen, die

't welzijn des volks in hunne handen gaven? Dat zijn vragen, die ons onwillekeurig

op het terrein van de geschiedenis onzer staathuishouding in de laatste jaren (op

zich zelf zeker een allerbelangrijkst onderwerp, en wel waardig behandeld te worden)

zouden afleiden. Alleen dit valt er hier van te zeggen, dat sommigen hunner wel

eens, als het gold enkele praktijken, met de bespiegelende lessen der wetenschap

in strijd, te verdedigen, de schuld van den strijd aan deze gaven en van onuit-

voerlijke theorieën gewaagden. Dat was zeker vooroordeel - zoo niet erger. Maar niet te minder verklaarden toch allen bij elke dergelijke gelegenheid, dat zij het met de theorie in theorie eens waren. En als er enkele mannen waren, wien de

wetenschap eene zaak van overtuiging, eene zaak van 't hoofd niet alleen, maar ook des harten was geworden, mannen, b.v., als Hogendorp en Gogel; als zij hun gemoed uitstortten en leerden, hoe de praktijk, in strijd met de theorie, ten verderve moet leiden, dan - hoorde men hen beleefdelijk aan, bedankte hen voor hunnen raad en wilde hen zelfs wel eens beloonen. Men was dus volstrekt niet tegen de wetenschap. - Maar men was er toch ook niet sterk voor.

Van al de vertalingen of oorspronkelijke werken, welker titels aan het hoofd van deze regelen prijken, is er niet één van oudere dagteekening dan de aanspraak van den Heer Beijerman. Dit is een feit. Een ander feit is, dat de meesten populaire geschriften zijn, in dien zin namelijk, dat zij bepaald ten doel hebben, de wetenschap bij de groote menigte bevattelijk en smakelijk te maken. Hier dringt zich reeds aanstonds eene vraag op, die wij, voor 't oogenblik althans, genoodzaakt zijn ter zijde te schuiven; de vraag: in hoeverre ook hier populair gelijk staat met

oppervlakkig? Misschien behandelen wij haar straks. Nu hebben we ons met de vraag bezig te houden: kan uit de constructie van deze twee feiten het resultaat getrokken worden, dat de wetenschap sedert 1846 bij ons populair geworden is?

Er is zeker eenige praesumtie voor, als wij in acht nemen, dat boeken gedrukt worden opdat ze gelezen worden, - of, liever, omdat zij gelezen worden; want ook de uitgevers van boeken onderwerpen zich aan de groote wet van de verhouding tusschen vraag en aanbod. Er zijn echter bedenkingen tegen, die we niet voorbij mogen zien.

De Catéchisme van Say is, lang vóór de verschijning der vertaling van den Heer Houck, vertaald in het Italiaansch, het Engelsch, het Hoogduitsch, het Spaansch en het Nieuw-Grieksch. Het zou wat gewaagd zijn, om daaruit het besluit te trekken, dat de wetenschap, waar deze Catechismus het elementair leerboek van moet zijn, al sedert lang populair is in Engeland en Duitschland niet alleen, maar ook in Italië, in Spanje en in Griekenland. Nog meer. Say zelf zegt in zijne voorrede tot de 3 ^de uitgave van den Catéchisme, dat zijn

De Gids. Jaargang 15

Traité (een veel uitgebreider werk, dat reeds eenige wetenschappelijke belangstelling vooronderstelt) ‘après avoir été traduit dans toutes les langues de l'Europe, est adopté dans l'enseignement de l'économie politique partout où cette science est professée.’ - Nu is het wel waar: Say was landsman van den paruikenmaker, die Yorick tot de philosophische conclusie bragt: the French expression professes more than it performs. Maar brengen we dit ook in rekening, dan blijft het toch waarheid, dat de meeste beschaafde volken van Europa sinds lang in hunne eigene taal niet alleen de werken van Say, maar ook het werk van Smith konden lezen; dat

daarentegen onze Nederduitsche taal tot heden noch Say's Traité, noch eenig ander uitvoerig en volledig leesboek der staathuishoudkunde bevat, en dat de Heer Tydeman tot op dezen dag er nog niet in geslaagd schijnt te zijn: een' boekhandelaar te vinden, die genoeg vertrouwen heeft op den verbeterden smaak onzer Natie, om de uitgave van dat werk (er is hier sprake van eene vertaling van 't werk van A.

Smith, door D. Hoola van Nooten reeds in 1797 voor de pers gereed gemaakt, en waarvan het eerste deel gedrukt, doch door gebrek aan belangstelling ook het eenigste deel gebleven is) - ‘'twelk genoegzaam in alle Europesche talen, behalve tot nog toe de onze, het licht ziet - te durven ondernemen’

. En wanneer wij dan opmerken, dat bij die vreemde volken, niettegenstaande eene lange bekendheid met de beste werken der meesters, de wetenschap toch nog niet populair is geworden, dan zou het overdrijving zijn te onderstellen, dat zij hier te lande als met een too verslag door de uitgave van eenige handboeken populair geworden is.

Daar komt nog eene opmerking bij, die zich hier onwillekeurig, maar

onweêrstaanbaar bij ons opdringt. In de Academiereis van onzen diep betreurden vriend van der Hoeven wordt de lezer o.a. ingeleid bij eenen Duitschen Theoloog, die de zoogenaamde Groninger School verklaarde te zijn niets anders dan de opwarming van een systeem, dat in Duitschland reeds vóór 25 jaren afgedaan had.

In hoeverre dit juist zij, mogen anderen beoordeelen; waarheid is het

zeker, dat dergelijke opwarmings-liefhebberij onzer natie ook in andere opzigten, en mogelijk niet overal geheel zonder reden, verweten is. Nu zouden wij, ons onderwerp van dit standpunt beschouwende, er ligt toe kunnen komen, de uitgave der vertalingen van werken, die meerendeels reeds vóór 25 of 30 jaren geschreven zijn, niet slechts voor een onverschillig, maar voor een zeer bedenkelijk verschijnsel te houden en ons moeten scharen aan de zijde van een' volksvertegenwoordiger, die zich ook wel geen tegenstander der Economie verklaart, maar toch ook haar voorstander niet is, en die vóór weinige maanden nog de stelling verdedigde, dat de économie politique den weg baant tot socialismus en communismus. Want wanneer wij opmerken, dat al deze vertaalde geschriften van Franschen oorsprong zijn, dat zij in Frankrijk voor 25 of 30 jaren bestemd waren te doen wat ze nu hier bestemd zijn te verrigten, en dat daarop in 1848 gevolgd is de democratisch-sociale republiek, dan is de vrees niet geheel af te wenden, dat wij sedert de uitgave dezer lange lijst van boeken met volle zeilen het socialismus c.a. te gemoet stevenen.

Deze beide opmerkingen moeten dus wel de illusie, zoo zij bij iemand bestond, wegnemen, dat nu de populariteit der staathuishoudkunde bij ons te lande voor goed gevestigd is.

‘Iliacos intra muros peccatur et extra.’ Zoo was het vóór 11 Augustus 1846, en is het na 11 Augustus 1846 gebleven. Say's Catéchisme moge sedert 1817 in Frankrijk zelf 7 editiën beleefd hebben, en misschien nog eens zoo veel nadrukken in Brussel;

het moge vertaald zijn in alle, of althans in vele Europesche talen; het moge een aantal andere dergelijke volksschriften den weg gewezen en gebaand hebben in Frankrijk en elders; dit is niet te min eene waarheid, dat tot op heden de leer van Say noch in Duitschland, noch in Italië, noch in Spanje, en allerminst in Frankrijk zelf populair is; dat er nergens jaren lang stelselmatiger en consequenter in strijd met haar gehandeld is dan in Frankrijk; dat zij in de laatste jaren nergens heviger strijd heeft te voeren met andere leerstellingen, die verreweg meer populair zijn, dan in Frankrijk.

Zoo hebben wij al voortredenerende ons zelven en allen, die met ons de staathuishoudkunde nog als eene wetenschap, als eene nuttige en heilzame wetenschap erkennen en liefhebben, eene vrij hopelooze toekomst voorgespiegeld, en ons in het

De Gids. Jaargang 15

moeijelijke dilemma gebragt van, op grond van ervaring bij vreemden, óf te moeten erkennen, dat de pogingen, hier te lande in de laatste jaren aangewend, om haar ingang te verschaffen bij het volk, vruchteloos zullen blijven, óf zelven te moeten waarschuwen, dat deze pogingen op den duur niet dan bittere vruchten zullen opleveren. Ware het dan niet beter, haar van stonden aan onze aandacht, onze genegenheid te onttrekken, Say en Smith en tutti quanti op een hoop te werpen, en gehoor te geven aan den welgemeenden raad van eenen anderen

volksvertegenwoordiger, die ons, ook voor weinige maanden nog en bij dezelfde gelegenheid, toeriep: ‘ DE wetenschap? ik ken DE wetenschap niet; ik zie hier alleen uwe wetenschap, dat is, uwe eenzijdige voorstelling, dat is, uw vooroordeel!’ - Laat ons dan belijden, dat het vooroordeel aan onze zijde is, sluiten wij onze boeken, die ons in dat vooroordeel stijven, doen wij afstand van beginselen, die onzen vrijen blik benevelen, en worden wij praktische menschen. Het is nog niet te laat.

Misschien hebben wij regt ons daarbij wel een weinig te beklagen, dat wij niet meer in den goeden ouden tijd leven. Ons vooroordeel wordt thans met een onverschillig schouderophalen voorbijgezien, hoogstens door eene zachte vermaning berispt. Vroeger zou men zich de moeite gegeven hebben, ons door klemmende bewijsmiddelen van onze verderfelijke dwaling te genezen. Toen in 't begin der 17 ^de eeuw een man in Italië het vooroordeel had, van, tegen aller menschen oordeel aan, te beweren, dat de aarde om de zon draait, en niet de zon om de aarde, had men de goedheid niet alleen hem een tijd lang in de donkere afzondering eener gevangenis gelegenheid te geven om van zijne eenzijdige voorstelling terug te komen, maar poogde men hem zelfs door eene vaderlijke kastijding te bewegen om zijn vooroordeel af te zweren. Maar zoo hoog behoeven wij niet eens op te klimmen. Leefden wij nog maar onder den schepter van eenen wijzen vorst, welwillend genoeg om de écarts in de denkbeelden zijner onderdanen zelf teregt te wijzen, van eenen vorst, b.v., als Napoleon, die de ideologen als J.B. Say, wanneer zij het vooroordeel huldigden, dat het maatschappelijk leven der volken zoowel door vaste wetten beheerscht wordt als het leven der natuur, door de straf zijner ongenade tot andere denkbeelden trachtte te brengen!

Evenwel - zou 't iets baten? Tegenwoordig is 't voor-

oordeel van Galilei algemeen geworden, zóó algemeen, dat ieder er voor uitkomt, dat het den kinderkens reeds ingeprent wordt, dat de schoolknaap 't zelfs belagchelijk vindt, zoo iemand het tegendeel zou kunnen beweren, ofschoon hij 't zelf niet begrijpt, ofschoon zijne eigene oogen hem dagelijks van het tegendeel overtuigen en in spijt van den klassieken regel dien hij van buiten leerde:

‘Segnius irritant animos demissa per aurem Quam quae sunt oculis subjecta fidelibus, et quae Ipse sibi tradit spectator.’

En evenmin heeft de ongenade van den magtigen heerscher, die koningen de wet stelde, kunnen verhinderen, dat de eenvoudige burger de wetenschap, die hij heilig hield omdat zij voor hem de waarheid bevatte, tot het einde zijns levens verkondigde, en dat tallooze leerlingen onder hem oprezen en na zijn dood hem vervingen om de wetenschap te verkondigen, die leert, dat het maatschappelijke leven der volken door vaste wetten beheerscht wordt, die deze wetten opspoort en aanwijst, die bewijst dat deze wetten even goed en heilrijk als onomstootbaar zijn, en

waarschuwend hare stem verheft, zoo dikwijls trage onverschilligheid deze wetten voorbijziet, onkunde ze miskent of ontkent, moedwil ze verkracht.

Die wetenschap dan, ze moge uit vooroordeel door velen afgewezen worden, ze moge zelve door enkelen met den naam van vooroordeel bestempeld worden, zoo zij de waarheid niet bevat, dan zal zij van zelve te niet gaan; maar zoo zij de waarheid bevat, dan zal zij zich doen gelden; dan zal zij ingang vinden in aller hoofd en aller hart; dan zal de kennis harer lessen behoefte worden voor geheel het volk, en de toepassing dier lessen de regel van ieders willen en werken; dan zal ze populair worden, spijt traagheid en onwil.

Maar als zij de waarheid bevat, waarom is dan uwe wetenschap nog niet populair, niet alleen in Nederland, waar men heden eerst begint haar te populariseren, maar ook in Frankrijk en elders, waar dit reeds sedert jaren beproefd is? - De Heer de Bruyn Kops antwoorde voor ons: ‘Het is,’ zegt hij, ‘met deze wetenschap volmaakt op dezelfde

De Gids. Jaargang 15

wijze gegaan als met alle andere wetenschappen.’ De kennis der wetten, die het maatschappelijke leven beheerschen, noemt hij te regt eene moeijelijke kennis. ‘Dit zien wij hieruit, dat zij reeds zestig eeuwen in werking zijn, en eerst onlangs duidelijk begrepen.’ - Alzoo eene spiksplinternieuwe wetenschap! En zoo ge er eene aardigheid op maken wilt, kunt ge er bijvoegen: eene wetenschap, die pas zoo vele jaren oud is als de wereld eeuwen. - Eilieve, welke wetenschap durft zich oud noemen? De geneeskundigen verklaren nu zoo verre te zijn gevorderd, dat zij weten, dat zij eigenlijk nog niets weten. Doch laten wij dit voor hunne rekening. Misschien zijn er die het tegenspreken; en hunne patiënten zullen het misschien liever niet gelooven. Maar wij mogen vragen: wat is tegenover zestig eeuwen het verschil van honderd en twee of drie honderd jaren? In 1530 gaf Copernicus zijn zonnestelsel als hypothese; in 1630 werd Galilei vervolgd, omdat hij het als waarheid durfde verkondigen; in 1730 zag men op den Amsterdamschen Schouwburg een klucht vertoonen, waarin de vinnige strijd der Wiskunstenaars van die dagen den lachlust der brave burgerij gaande maakte:

‘Mijn brave Heer! wie kan 't verhalen zonder beeven?

Hij volgt Kopernikus, een vent, die heeft geschreeven, Dat de aardkloot zeilt en draayt, door kringen van de lucht.’

Twee eeuwen strijds om eene vraag van loutere bespiegeling; over eene waarheid, die ieder gerust kon aannemen, zonder dat een zijner werkelijke of vermeende belangen er bij betrokken was. Hoe veel tijds mag onze wetenschap dan wel eischen om de zege te winnen, niet alleen op wanbegrippen, maar op den wederstand van belangen, die zich aan die wanbegrippen verknocht, zich daarmeê vereenzelvigd hebben?

En nu wordt de toekomst onzer wetenschap zeker minder hopeloos. Nu behoeft het ons niet te ontmoedigen, dat zij nog niet populair is, zoo min hier te lande, waar men naauwelijks begonnen is iets voor haar te doen, als elders, en vooral in Frankrijk, waar de pogingen om haar ingang te doen vinden, nog zoo weinig hebben kunnen uitrigten.

In Frankrijk vooral, waar zij niet alleen meer dan ergens moest stuiten op stillen

tegenstand, maar ook strijden tegen

vijandige systemen, waar oude begrippen en nieuwe begrippen, oude belangen en nieuwe belangen, in een woord, protectionisme en socialisme elkander als

bondgenooten tegen haar de hand reiken, als bondgenooten tegen haar, schoon ze onderling elkander op leven en dood bevechten. Wat is natuurlijker dan dat geen land ter wereld meer dan Frankrijk stelselmatig vasthoudt aan het industriëel stelsel van Colbert, meer beheerscht wordt door het continentaal stelsel van Napoleon, meer blind is voor de algemeene wetten, die de maatschappij beheerschen, omdat zij overschaduwd waren door die enkele zoogenaamde grands intérêts, waaraan én de Restauratie én de Julijregering zich hebben vastgeklemd? En wat is

begrijpelijker, dan dat de petits intérêts, nu zij den baas mogen spelen, het voorbeeld der grands intérêts volgen, en nu wetten maken naar hunnen zin, even als genen gedaan hebben naar den hunnen, beide met verkrachting der ware, onfeilbare wetten, die het natuurregt der volkshuishoudkunde bevatten. Het communismus, zoowel als het socialismus, is niet anders dan een gewijzigde vorm van het

protectionismus. Zoo er ooit een goed en waar woord in onze wetenschap gesproken is, het is dit woord van Fréd. Bastiat: ‘Oui, je le dis hautement.... le protectionisme a été l'avant-coureur du communisme; je dis plus, il en a été la première

manifestation. Car que demandent aujourd'hui les classes souffrantes? Elles ne demandent pas autre chose que ce qu'ont demandé et obtenu les capitalistes et les propriétaires fonciers. Elles demandent l'intervention de la loi pour équilibrer, pondérer, égaliser la richesse; ce qu'ils ont fait par la douane, elles veulent le faire par les institutions; mais le principe est toujours le même, prendre législativement aux uns pour donner aux autres.’ En nu behoeft het niet ten tweedenmale gezegd te worden, dat in Frankrijk juist de oude praktijk en de nieuwe leerstellingen, schoon onderling strijdende, elkander de hand reiken tegen de wetenschap, noch

aangewezen, waarom dit zoo is; beide zijn ze de takken van éénen stam; beide hebben ze haren wortel in die behoefte aan regeling, besturing, bescherming en belemmering, die door een twee eeuwen lang vastgehouden stelsel zich vastgehecht heeft aan de begrippen en de belangen van al wat leeft en bestaat in Frankrijk. En hetzelfde geldt, ofschoon niet in gelijke mate, over nagenoeg geheel Europa, omdat dezelfde behoefte zich door de gewoonte over

De Gids. Jaargang 15

nagenoeg geheel Europa in de volksbegrippen en volksbelangen ingedrongen heeft.

Maar wat wij kunnen, wat wij mogen, dat is, aan te wijzen, hoe ook hier de spreuk zich doet gelden: het rijk der leugenen zal tegen zich zelve verdeeld zijn. Dat bondgenootschap moge begrijpelijk zijn en natuurlijk; het kan geen stand houden.

Die beide stelsels mogen onderling ten naauwste verwant zijn, onderling zijn ze strijdig; ze vernietigen elkander; beiden leggen der maatschappij den conventionnelen dwang op der wetten, die zij zelve ieder voor zich gemaakt hebben; maar de wet van het eene legt den dwang op bij de bepaling van den prijs der grondstof of van het voortbrengsel; die van het andere bij den prijs van den arbeid en der

voortbrenging. En mogen wij dan nog vreezen, dat de toekomst hopeloos zijn zal voor eene wetenschap, die zich geene andere taak stelt, dan de maatschappij te verlossen van deze conventionnele wetten, en haar in haar regt te herstellen onder de constitutionnele wet, die de natuur zelve heeft geschreven?

En nu behoeven wij ons niet meer opzettelijk bezig te houden met de vraag: of de

verschijning der hierboven vermelde geschriften voor een bewijs kan gelden, dat

de Staathuishoudkunde in de laatste jaren hier te lande populair geworden is? - Ja,

zelfs de tweede vraag, die zich natuurlijk opdoet, in naauw verband met deze eerste,

maar minder omvattend - minder pretentieus zouden we haast willen zeggen - de

vraag: zal de uitgave dezer vele geschriften strekken om de wetenschap bij ons

populair te maken? behoeft naauwelijks onderzoek. Is dan de uitgave van al deze

werken en werkjes een verschijnsel zonder beteekenis? - Dat niet. Maar men versta

ons wel. Wij zien de beteekenis niet zoo zeer in de werken zelve en in hunnen

inhoud, maar juist in hunne verschijning. En hier zij het ons vergund nog eens te

herinneren aan 't geen we zoo even reeds schertsende zeiden, maar dat diepen

ernst in zich bevat: ook bij ons onderwerp geldt de groote wet der verhouding

tusschen vraag en aanbod, en de boeken worden niet gedrukt opdat zij gelezen

worden, maar omdat zij gelezen worden. Wij herinneren ons eene anecdote, die

hier niet te onpas is. Voor weinige jaren kwam iemand met eenige kopij bij eenen

uitgever, die - zoo als de confraters

dat bestempelen - een fijnen neus heeft, met de vraag, of hij het werk zou willen uitgeven? De boekhandelaar vroeg niet, wàt het werk behelsde, hoe het geschreven was, of door wien? zijn antwoord was: ‘is het over landontginning of bemesting, dan gaarne; want dat trekt tegenwoordig goed.’ Misschien zou hij in het jaar 1850 gevraagd hebben: ‘Is het over Staathuishoudkunde?’ En ziedaar het verschijnsel, het verblijdend verschijnsel, waarop wij gelooven te mogen wijzen. Wij mogen niet aannemen, dat deze reeks van werken bewijst, dat de wetenschap reeds populair is; wij kunnen evenmin de getuigenis afleggen, dat deze geschriften - een paar uitgezonderd - veel zullen kunnen bijdragen om haar populair te maken; alleen dit kunnen wij aannemen, dat er bij het volk eene behoefte aan wetenschappelijke kennis begint te ontstaan en zich te openbaren, en dat ook hier de regel van toepassing is, die bij elke opkomende maatschappelijke behoefte geldt, namelijk, dat schier gelijktijdig met de behoefte zelve ook de middelen, om in die behoefte te voorzien, eerst gebrekkig en onvoldoende, maar allengs beter en volkomener te voorschijn treden. En dit noemden wij een verblijdend verschijnsel. Immers is het dat niet, wanneer wij opmerken, dat de ontwikkeling der behoefte aan kennis bij het volk zich gelijktijdig openbaart met de uitbreiding der vrijheden en regten van het volk? Dat het kennis aan de algemeene belangen begeert op het oogenblik, waarop het invloed op de algemeene belangen verkregen heeft? Is dit niet een waarborg dat het volk zijne verkregene vrijheden en regten niet zal misbruiken? Duidt het geen streven aan, dat het zijnen invloed eerlijk, opregt, naauwgezet, en in waarheid ten beste des Vaderlands wil uitoefenen? En merken wij hierbij nog iets op, eene kleinigheid zeker, maar toch in verband met andere gelijksoortige kleinigheden niet geheel onbeduidend. Eenige dezer geschriften, die, welke het meest de strekking hebben om de wetenschap te populariseren, hebben het licht gezien in eene stad, liggende in het hart van eene onzer zoogenaamde landprovinciën, eene van die, welke, vroeger het meest verward in het net van het protectionisme, voor weinige jaren nog gerekend werden in stelselmatige oppositie te staan tegen die deelen des rijks, waar de beginselen der wetenschap (wij durven niet zeggen om den wille der wetenschap, of uit overtuiging van

De Gids. Jaargang 15

hare waarheid - want de discussie over de scheepvaart-wetten, en het geding Amsterdam c ^a den Helder, zouden alleen deze illusie reeds kunnen opheffen - maar omdat deze beginselen in den ouden strijd hunne belangen ondersteunden) doorgaans gehuldigd werden. Daarin mogen wij sporen van vooruitgang zien, dat juist boekhandelaren te Deventer zich aan de uitgave van deze geschriften hebben gewaagd, wanneer wij tegelijk opmerken, dat het departement Deventer (waarom heeft geen ander nog dit voorbeeld gevolgd?) der maatschappij tot Nut van 't Algemeen jaarlijks eenen cursus over staathuishoudkunde opent; dat de

afgevaardigden van Overijssel en uit den ‘Achterhoek’ zich in 1847 als de krachtigste bestrijders der graanwet van 1835 hebben onderscheiden, en dat nergens in den lande de langzaam ontwakende energie des volks op het terrein der politiek niet alleen, maar ook in alle rigtingen van het maatschappelijke leven, wakkerder is, dan hier.

Wij zouden hier deze beschouwingen kunnen besluiten. De lezers van ‘de Gids’

kunnen niet verwacht hebben, - de schrijvers en vertalers der hierboven vermelde werken zullen niet vergen, dat wij treden in een vergelijkend onderzoek van de betrekkelijke waarde dezer geschriften en ieders deugden en gebreken op de weegschaal leggen. Zoo wij er nog een enkel woord over spreken, het zal zijn in verband met de voorafgaande beschouwingen.

De wetenschap moet zich zelve populariseren, zeiden wij straks, en zij zal het doen, zoo zij de waarheid bevat. Laat haar slechts haren eigen stillen tred voortgaan;

jaag haar niet, overdrijf niet. Tracht niet de menschen te overreden; zij zal zelve haren weg in de gemoederen der menschen vinden door hen te overtuigen.

Misschien betrapt ons hier iemand op eene zonderlinge dwaling van begrip. De wetenschap, zal hij zeggen, is niet een abstract iets, dat buiten den mensch bestaat en werkt. De wetenschap is de kennis door menschen vergaderd, en door menschen aan andere menschen medegedeeld; en is het dan niet loffelijk en noodzakelijk, deze kennis zoo ruim en zoo spoedig mogelijk mede te deelen? - Wij geven de praemisse toe, maar bestrijden de conclusie; de wetenschap moge - als meerdere of mindere som van vergaderde kennis - onafscheidelijk zijn van iederen

individueelen mensch, de waarheid

is absoluut en bestaat door zich zelve; eens geopenbaard, gaat ze niet weer verloren;

maar ze verspreidt zich door hare eigene kracht. Is deze redenering misschien wat apodictisch? Welnu, de geschiedenis van onze eigene wetenschap moge er het bewijs van geven. Haar grondlegger was Adam Smith, hare openbaring zijn Inquiry.

Naauwelijks had deze vrucht eener studie van vele jaren het licht gezien, of het was, alsof over geheel Europa een licht was opgegaan. Naauwelijks had de meester gesproken, of hij had over de geheele beschaafde wereld eene school van overtuigde en ijverige leerlingen gesticht. En toch was geen geschrift minder geschikt om eene nieuwe wetenschap bevattelijk, smakelijk, populair te maken, dan Ad. Smith's Inquiry.

Een stroeve, vervelende stijl, eene wijdloopige voordragt, niets aangenaams, niets boeijends, niets prikkelends; niet eens zamenhang tusschen de deelen, veelmin methode of systeem. Say's groote verdienste wordt gewoonlijk genoemd, dat hij de wetenschap van Smith gepopulariseerd heeft. Maar het zou een armelijke lof zijn, zoo wij hem deze verdienste alleen mogten toeschrijven om de uitgave van zijn Catéchisme. Zij komt hem toe, omdat hij in zijn Traité, in zijnen Cours, op de grondslagen door Smith gelegd voortgebouwd heeft, hoogstens daarom, omdat hij diens ontdekkingen tot een vast stelsel ineengeklonken heeft. Maar als dit

populariseren Say's eenige of zelfs grootste verdienste jegens de

Staathuishoudkunde was, zij zou hem weinig te danken hebben. Tot de uitbreiding der wetenschap in Duitschland hebben Say's schriften weinig, in Engeland niets bijgedragen, in Engeland, waar ze nogtans verreweg meer populair is, dan in Frankrijk zelf.

De vertaling van Say's Catéchisme moge misschien bruikbaar zijn tot het oogmerk, waartoe de Heer Houck ze bestemd heeft, namelijk, om als handleiding te dienen bij den cursus, die te Deventer wordt gegeven; maar als iemand ons vroeg om hem een boek aan de hand te doen, dat hem in de studie der Staathuishoudkunde kan inleiden, zouden wij dezen Catechismus zeker niet het eerst noemen. Dit werkje kan van zeer groot nut zijn voor hen, die reeds iets gelezen, iets geleerd hebben;

het zal hun het middel zijn om hunne denkbeelden te leeren concentreren, om de grondregelen der wetenschap in beknopte formules zamen te vatten; maar den eerst-beginnende moet het eer afstoo-

De Gids. Jaargang 15

ten dan aantrekken. De liefde, waarmede hij zich aan de studie heeft gezet, moet merkelijk verkoelen, wanneer hij reeds van de eerste bladzijde af stuit op eene terminologie, die hem volkomen vreemd is, en waarin hij niets vindt dan eene reeks van stellingen, die zonder uitbreiding dikwijls onverstaanbaar zijn. Volkomen geldt hier wat Droz zegt: ‘si l'on commence par dire que l'économie politique traite de la formation, de la distribution et de la consommation des richesses, on s'énonce avec exactitude, mais je conçois que plus d'un lecteur pose le livre.’

Wat dan? Moet dan niet reeds bij de eerste beginselen de wetenschap in al hare zuiverheid op den voorgrond staan? - Niemand, die de goedheid gehad heeft dit opstel tot dusverre te lezen, zal ons kunnen verdenken, dat wij voorstanders zouden zijn van eene Économie politique mise à la portée de tout le monde. Zelfs, en het is hier welligt de plaats om het te zeggen, hebben wij niet veel op met de Économie politique en charades, zoo als ze wel eens opgedischt wordt in eenige der Sophismes of der latere vlugschriftjes van Bastiat, of met de Économie politique en action, die we vinden in Miss Martineau's Illustrations of political Economy

. Dergelijke stukjes kunnen eenig nut doen, om van een of ander begrip eene plastische voorstelling te geven, of om het ongerijmde eener algemeen heerschende dwaling door de bespottelijkheid harer overdrijving ten toon te stellen (zoo als in Bastiat's

verzoekschrift der fabrikanten van smeer en waskaarsen enz.

); of de toevallige lezing er van kan welligt bij dezen of genen eenigen lust opwekken om meer van die wetenschap te leeren kennen, en om deze reden zouden wij misschien eene bloemlezing uit de vertellingen van Miss Martineau onzen uitgevers wel willen aanraden. Over 't algemeen echter is de Staathuishoudkunde als Wetenschap daarmede zoo weinig gediend, als de Geschiedenis met historische romans, of de Godsdienst met stichtelijke novellen. En ze brengen bovendien dit gevaar tegen grondige studie meê, dat de leerling, die uit dergelijke geschriften eenige

fragmentarische notiën opgezameld

heeft, zich al spoedig verbeeldt reeds de wetenschap te kennen, of ten minste in den waan komt, dat de wetenschap zeer ligt en zonder inspanning te kennen is.

Maar tusschen deze twee uitersten ligt een middenweg. En zulken middenweg zouden wij hier zien in een duidelijk geschreven, welgeordend wetenschappelijk werk, waarin de lezer van het bekende tot het onbekende geleidelijk wordt

overgebragt en waar ieder onderwerp zijnen eisch heeft. Zulk een werk is in onze schatting niet het vrij oppervlakkig ‘Beknopt overzigt’ van Blanqui, dat bovendien niet meer aan onze dagen en de groote vraagstukken, die zij hebben opgeworpen, voegt, en daarom best onvertaald ware gebleven, zelfs al ware de vertaling ook wat minder houterig dan die vóór ons ligt. Zulk een werk is nog veel minder het

zamenraapsel, dat de Graaf Ferdinand de Hamal voor ‘Beginselen der

Staathuishoudkunde’ heeft uitgegeven; en hoe lofwaardig de pogingen van den Heer de Lange ook zijn mogen, om de ontwakende behoefte aan wetenschap bij onze Natie te voldoen, in gemoede moeten wij hem toeroepen: ‘Non tali auxilio, nec defensoribus istis,’ of in goed Duitsch: wil ons geen knollen voor citroenen verkoopen!

Maar gaarne bevelen wij daarentegen aan de ‘Staathuishoudkunde’ van den braven, gemoedelijken en te gelijk scherpzinnigen Joseph Droz; en ter loops zij hier bijgevoegd, zoo iemand ons vroeg, welk werk wij den jongeling het liefst in handen zouden geven, om hem liefde voor onze wetenschap in te boezemen, we zouden antwoorden: laat hij beginnen met de Applications de la morale à la politique, van denzelfden edelen man; al komt daarin ook geen woord van de Staathuishoudkunde, en naauwelijks haar naam voor, hare heerlijkste lessen schemeren op iedere bladzijde tusschen de regels door, en worden er onwillekeurig uit overgestort in het ontvankelijk gemoed der jeugd. - Ook zouden wij geen bezwaar er in zien, hem, die zich met de borst op de wetenschap wil toeleggen, reeds dadelijk Say's Traité (Adam Smith's werk en over het geheel de schriften van de Engelsche, en zoo ook die van de Duitsche Economisten behooren tot een later tijdperk van studie bewaard te blijven) in handen te geven. Hij zal het misschien voor de tweede maal moeten lezen, wil hij zich goede rekenschap geven van hetgeen hij gelezen heeft; maar hier vindt hij degelijken, gezonden, verteerbaren kost.

De Gids. Jaargang 15

Er is echter één geschrift, dat wij boven alle, vertaalde of onvertaalde, zouden willen aanprijzen, aan hem, die eene inleiding vraagt in het heiligdom der wetenschap: de

‘Beginselen der Staathuishoudkunde’ van onzen landgenoot Mr. J.L. de Bruyn Kops.

Die aanprijzing worde niet overbodig geacht, ook nadat - ter eere onzer Natie zij het hier opgeteekend - binnen weinige maanden de behoefte reeds eenen tweeden druk heeft gevraagd, noch worde voor ijdele vleijerij opgenomen, 't zij jegens den schrijver, 't zij jegens het publiek. Geen geschrift kennen wij, dat meer duidelijkheid aan beknoptheid, meer bevattelijkheid van voorstelling aan grondigheid van onderzoek, meer studie aan tact paart. Slechts ééne aanmerking ligt ons op hart;

deze: dat het laatste hoofdstuk: ‘Armoede,’ hier en daar eene polemische strekking heeft, die hier misplaatst is. Wij zouden daarover misschien breeder uitweiden, indien wij het niet juist op dit punt - niet in beginsel - maar in de toepassing van het beginsel en de rigting waarin de schrijver vervallen is, met hem oneens waren. Nu echter willen wij ons liever haasten te zeggen, waarom vooral, meer nog dan om al die geprezene eigenschappen, dit werkje ons zoo geheel naar den zin is; het is omdat het de wetenschap verheft op het hooge en edele standpunt, dat zij geregtigd is in te nemen; omdat het overal getrouw blijft aan dat heerlijke en waarachtige grondbeginsel onzer wetenschap, zoo schoon en treffend in de inleiding vooropgezet:

‘Dat is de eerste les der Staathuishoudkunde: niet zonder moeite, zonder inspanning, zijn de voorregten te verkrijgen, waarmede zij zich bezig houdt; en tot eenig antwoord op de vraag: wat moet ik doen om welvaart te verkrijgen? zal men hooren: werken en eerlijk zijn.

En denkt men nu welligt, dat zelfde leert mij de Godsdienst, en dit hoorde ik reeds van mijne ouders en leeraars, zoo antwoorden wij: reden te meer om te gelooven, dat ook onze wetenschap waarheid spreekt; hare beoefening zal die vorige lessen versterken.

De eischen der Godsdienst zijn niet zwaar. - Zij heeft één gebod: liefde. - Dit gebod is plegtig bezworen; toch was het niet genoeg om de nakoming te waarborgen.

Hier treedt eene wetenschap op, die zich enkel tot aardsche goederen bepaalt,

en hare grootste les is dezelfde als die der Godsdienst: “bemin uwen naasten.” Dus

komt bij

de drangreden van pligt nog die van het eigenbelang; en dan zullen toch die twee lessen, die om verschillende redenen denzelfden weg aanprijzen, wel vaster overtuiging geven en de bewandeling van dat regte pad gemakkelijker maken.

Een voorregt is er bovendien, dat der staathuishoudkunde eigen is, even als aan alle wetenschappen, die bestaande natuurwetten onderzoeken, al brengen zij die niet in toepassing; zij leert ons de hand van den Schepper erkennen in het leven der maatschappij, gelijk de sterrekunde die ontdekt in den loop der werelden, gelijk de natuur ons die toont in den wasdom der plant.’

Dit beginsel - miskend door de oude maatschappij, verkracht door de nieuwe tot op onzen tijd, met hare onderscheidene stelsels van nationaal-economie, naauwelijks gegist door Smith en Say, gevoeld door Droz, maar in onze dagen eerst in een helder licht gesteld, hier door onzen schrijver en in Frankrijk door Bastiat in zijne Harmonies économiques

- dit beginsel, dat het leven der maatschappij berust op wetten, niet het uitvindsel van menschen, maar verordend door de Hoogste Wijsheid zelve, op wetten die vast zijn en onveranderlijk als die der natuur, die gekend en gewaardeerd kunnen worden als deze, maar evenmin als deze straffeloos overtreden - op wetten, die één zijn met de hoogste wet: LIEFDE ; - dit beginsel zal voortaan het onwrikbare fondament zijn onzer wetenschap.

Wij hebben ons verklaard tegen het populariseren der wetenschap, omdat het meestal niet anders is dan een over-

1 ‘Harmonies Economiques, par M. Fr. Bastiat,’ Paris 1850, 8 ^o . 462 blz., met het

veelbeteekenende motto: Digitus Dei est hic. Het doel van dit uitmuntende werk is, aan te toonen, hoe de Economie Politique erkent en in het licht stelt de harmonie van alle belangen, terwijl alle vroegere stelsels niets anders zagen en wilden, en op geen anderen grondslag gebouwd waren dan het antagonismus der belangen. De opdragt: ‘à la jeunesse française’

begint met deze woorden: ‘Amour de l'étude, besoin de croyances, esprit dégagé de préventions invétérées, coeur libre de haine, zèle de propagande, ardentes sympathies, désintéressement, dévouement, bonne foi, enthousiasme de tout ce qui est bon, beau, simple, grand, honnête, religieux, sont les précieux attributs de la jeunesse; c'est pourquoi je lui dédie ce livre.’ Toch hebben wij geaarzeld dit werk op te nemen onder die, welke wij als inleiding ter beoefening onzer wetenschap zouden willen aanraden. Het is meer eene verzameling van Essais, dan een volledig overzigt, en om het wèl te genieten, moet men reeds eenige vóór-studie hebben.

De Gids. Jaargang 15

gieten harer waarheden in het meer of min bevattelijk brein, zonder dat die waarheden zich als eene overtuiging in het gemoed indringen; omdat eene oppervlakkige, onzekere schijnkennis in ons oog schadelijker is dan geheele onwetendheid; omdat wij het volkomen eens zijn met den Heer de Bosch Kemper als hij zegt

: ‘Men verwarre niet den schijn met de waarheid. Het ware volksleven bestaat niet, waar ieder spreekt en handelt, alsof hij kundig ware, maar waar zaakkennis, bij velen overvloedig, zich bij algemeene werkzaamheid in het maatschappelijke leven openbaart en vruchten draagt.’ - Zaakkennis, dat is hier een uitmuntend gekozen woord: kennis van zaken, van feiten, van hetgeen is. Alleen waar deze kennis verkregen is, wordt het mogelijk eene deugdelijke theorie te vormen; alleen waar deze bestaat, zal de theorie op overtuiging kunnen rusten. En daarom, laat ons zaakkennis populariseren, zoo veel als maar mogelijk is. En daarom wenschen en verwachten wij eene onverdeelde sympathie bij ons publiek voor de onvermoeide pogingen van den man, die zoo juist heeft opgemerkt, waar het ons nog aan ontbreekt. Ons volk is onlangs meerderjarig geworden, en moet zich zelf weten te helpen. Het mag niet meer zeggen: ‘dat moeten de Heeren weten;’ het moet voortaan zelf weten. Maar zijne opvoeding is wel wat verwaarloosd, en een korte tijd nog op de schoolbank, om het verzuimde in te halen, kan wel nuttig zijn, vooral wanneer het daar leerboeken vindt als deze ‘Handleiding’ en als het

‘Jaarboekje’, dat het evenzeer te danken heeft aan den onvermoeiden en

doorzettenden ijver van den Heer de Bosch Kemper. Dat Jaarboekje wenschen wij

in ieders handen; het moge dor en droog zijn met al zijne cijfers, als... ‘het eerste

rekenboekje;’ het is ook ‘het eerste politieke rekenboekje,’ even onmisbaar, als dat

andere 'tgeen de meester ons kinderen heeft ingeprent. Als wij dat eenige malen

hebben doorgewerkt, zal het tijd zijn om ons in de toegepaste rekenkunde in te

wijden, en werken ter hand te nemen als ‘de Geschiedenis der belastingen in

Nederland,’ dat aan deze behoefte volkomen zou voldoen, indien het aan de vlijtige

verzameling van gege-

vens wat meer kritiek had verbonden. Zoo als het nu daar ligt, is het te veel voor een elementair leerboek, en te weinig voor een werk van studie.

Onze taak spoedt ten einde, en welligt ook het geduld van den lezer. Wij moeten alleen nog rekenschap geven, waarom wij ook de twee laatstvermelde boeken op de lijst, aan het hoofd dezer bijdrage, aldaar hebben opgenomen. Zeker niet om eene beleefdheid met eene beleefdheid te beantwoorden. Daartoe hebben zij te lang reeds in de boekenkast hunne plaats ingenomen. Ook niet om de jeugdige schrijvers, die met deze boeken in de hand hunne intrede in het maatschappelijke leven hebben gedaan, dáár te begroeten, 't zij met een mondvol lofs, 't zij met eene reeks van teregtwijzingen of raadgevingen. De schrijvers hebben zelve reeds den tijd gehad, en zeker ook gebruikt, om eenige kritiek op hunne proefschriften aan te wenden; en wat wij er van zouden hebben kunnen zeggen, laat zich gevoegelijk in deze woorden resumeren: beide schrijvers hebben hier blijken gegeven van studie en van applicatie, dat is, waarop het juist in zulke proefschriften het meest aankomt.

Veel minder nog om deze schriften of hunne schrijvers bij ons publiek in te leiden;

wij gelooven niet, dat zij zulke aanbeveling noodig hebben. Wij wenschen ook hier binnen de perken, ons afgezet, en bij ons eigen onderwerp te blijven.

En wij kunnen het. Het doel van de plaatsing dezer beide geschriften aan den voet van onze lange lijst staat in naauw verband met dat onderwerp. Zij kunnen bewijzen, dat, ook bij onze jonge lieden, voor wie de hoogere opleiding en vorming van het akademisch onderwijs toegankelijk is, zich meer, wij zeggen niet liefhebberij voor, maar behoefte aan kennis van de staatswetenschappen, en in het bijzonder van de wetenschap van het maatschappelijk leven openbaart. Wij schatten geenszins gering den onbezweken ijver, waarmede uitstekende mannen reeds voor jaren en jaren lang getracht hebben de belangstelling der studerende jeugd voor deze wetenschap op te wekken en levendig te houden, en wij achten ons volkomen onbevoegd om in te grijpen in hun eigen oordeel, in hoe verre deze pogingen welgeslaagd zijn. Wij zien geenszins voorbij de goede dissertaties over

oeconomisch-politische onderwerpen, die ook vroeger van tijd tot tijd pro gradu gedefendeerd zijn; en wij zouden er eenige kunnen aanhalen, die wij meerma-

De Gids. Jaargang 15

len met vrucht geraadpleegd hebben, indien niet het noemen van enkelen het verzwijgen der overigen moeijelijker maakte. Maar deze allen waren a priori reeds ter vergetelheid gedoemd; bij hunne geboorte reeds in de sarcophaag der doode taal besloten. - Zonder twijfel: een geoefend Latinist kon alles in het Latijn

beschrijven; zelfs den slag van Waterloo; de werking eener stoommachine; eene hardrijderij op schaatsen; wij geven het gaarne toe, mits altijd onder deze reserve, dat noch Cicero, noch Gajus een woord van dat Latijn verstaan zouden hebben.

Maar wij houden aan de andere zijde vol, dat onze studenten niet alle zulke latinisten geweest zijn, of nog zijn kunnen; dat het zelfs niet van hen te vergen is, dat zij er moeite toe doen; wij houden voor zeker, dat hij, die een onderwerp uit de

staathuishoudkunde in het latijn gaat behandelen, eene exercitie onderneemt, die meer met zakkeloopen dan met schaatsenrijden overeenkomt. De geest, die zich van te voren reeds de kluisters aanlegt van eene taal, die hij niet volkomen meester is, of die, al is hij haar volkomen meester, hem toch geene dienst kan bewijzen, omdat zij de woorden niet heeft om zijne begrippen weder te geven, kan zich onmogelijk vrij bewegen, vrij uiten. Hij zal zich onzeggelijke pijniging opleggen, in allerlei bogten zich wringen, en bij iedere beweging het stalen net om zijne leden voelen knellen. Bij elke zinsnede zal de auteur zoeken en tasten naar het woord dat hij behoeft, en toch zal het eindelijk gevonden woord nog onvoldoende zijn om de gedachte zuiver en helder, in al hare precisiteit, in al hare fijne nuances uit te drukken. En als dan al die ontzaggelijke arbeid verrigt is, wat zal dan het loon van den arbeider zijn? - De bevinding, dat het een onvruchtbare arbeid was. Wij nemen nu aan, dat de dissertatie niet ter zijde gelegd wordt, omdat zij akademische dissertatie is; wij nemen aan, dat zij zal gelezen worden door allen, die het onderwerp meester zijn dat ge behandeld hebt, en de taal, waarin gij 't behandeld hebt. Voor hoevelen zult ge dan wel geschreven hebben, denkt ge? En dat bij eene studie, waarvan meer dan eenige andere geldt:

Greift nur hinein in 's volle Menschenleben!

Het is waar, er blijft één middel over. Ge kunt uw Latijn in 't Hollandsch vertalen of

door anderen zien vertalen. En dit is ook wel eens gebeurd. Maar 't zou toch altijd

korter weg geweest zijn het dadelijk in 't Hollandsch te schrijven.

Dat ontmoedigende heeft, meer dan men gissen kan, belemmerend gewerkt op de studie der staathuishoudkunde aan onze Hoogescholen. Wat had de student aan deze wetenschap? De naaste toekomst, die hij zich voorstelde, was praktizijn, of misschien na eenige jaren lid der regterlijke magt te worden; en voor deze toekomst was oefening in 't Romeinsche en hedendaagsche regt genoeg. Had hij nu allust, aanleg, ambitie voor dit bijvak, zoo als het heet, had hij er kennis in vergaderd, en nu - 't geen natuurlijk is en prijzenswaard - den wensch bij zich voelen opkomen om van deze verkregene kennis blijk te geven en daarvoor lof in te oogsten, misschien zelfs om er eenig nut meê te verrigten, de eenige natuurlijke weg tot dit doel, het bescheiden akademisch proefschrift (want men ziet het niet gaarne, dat een student reeds ‘eigener autoriteit’ een boek schrijft), is hem afgesloten door den eisch: Gij zult schrijven in eene taal, die niet bruikbaar is voor het onderwerp, dat gij behandelt, en die niet gelezen wordt door hen voor wie ge schrijft

.

Onze beide schrijvers zijn het eerst over de barrière heengesprongen, of zijn er om heen gekropen; neem welk van deze beelden gij verkiest, al naarmate ze hunne Nederduitsche proefschriften niet of wel in zee hebben gezonden onder het convooi der losse stellingen, welke het Koninklijk Besluit van 30 Junij 1840 als prijs voor den doctortitel in de Regten genoeg verklaart. Hun voorbeeld is sedert door eenigen gevolgd, en staat door meerderen gevolgd te worden, die nevens eenige in haast zamengeraapte Theses Juridicae Inaugurales, die morgen verscheurd zijn, u een boekje aanbieden, waaraan zij maanden arbeids hebben besteed, en dat ge gaarne als eene belangrijke monografie in uwe bibliotheek zult

1 ‘Caeterum legi obtemperans usus sum sermone latino, quamquam minime sim ignarus, cum sermonem tractandis argumentis oeconomico-politicis haudquaquam esse accommodatum, cum multis de rebus sit dicendum, quae Romanis erant prorsus incognitae, barbarisque vocabulis in usu linguae latinae meis quidem auribus nihil sit ingratius. Cur tamen ejusmodi argumentum elegerim, si insistas, non habeo quo me excusem, nisi quod ego lubentissime in hae doctrina versari morarique soleam, eamque inter doctrinas politicas faciam plurimi...’

J.B. Loman, Diss. pol.-jur. qua principia quaedam oeconomiae politicae tractantur; pro gradu doct. verdedigd te Leiden 31 Januarij 1846. - Wij voerden deze woorden van den jeugdigen geleerde, der wetenschap te vroeg ontvallen, te liever aan, omdat men hem zeker eenig gezag mag toekennen, die het jaar te voren na openlijke verdediging van een Specimen Critico-literarium in Plautum et Terentium tot doctor in de Letteren was bevorderd.

De Gids. Jaargang 15

opnemen. Prijze dit of lake dit wie wil. Die het laakt, zie wel toe of hij niet eene wet veroordeelt, die tot zulke ambages noodzaakt, omdat zij te kort schiet bij de behoeften en eischen des tijds. Wij prijzen noch laken het feit: wij teekenen het alleen aan als bestaande; wij gaan het na in zijnen oorsprong en in zijne gevolgen. En dan is de slotsom dier beschouwing: ook bij de jonge lieden, die op onze Hoogescholen hunne vorming voor het maatschappelijke leven ontvangen, ontwikkelt en openbaart zich de behoefte om de wetten van het maatschappelijke leven te leeren kennen en waarderen; die jonge lieden zullen eenmaal, gelijk ze nu de bloem der natie genoemd worden, de kern der natie wezen. In het maatschappelijke leven zelf opgetreden, zullen zij eenmaal door hunnen stand, hunne betrekkingen, hunne hoogere vorming en meerdere kennis, krachtigen invloed uitoefenen op de begrippen der menigte, en hare rigting leiden. Uit hunne rijen vooral zullen later de mannen gekozen worden, wien de schoone roeping is opgedragen, die wetten ten beste des vaderlands in ruimeren of engeren kring toe te passen. En dan zal er van hen niet meer gezegd behoeven te worden: ‘de Heeren moeten het weten’; maar men zal met eenig vertrouwen kunnen zeggen: zij zullen het weten.

S . V .

Hydrographie van Overijssel.

I. De Overijsselsche Wateren. Door Willem Staring en T.J. Stieltjes, Luitenants der Artillerie. Gedrukt bij J.J. Tijl te Zwolle. 1848.

II. De Rhijn-Wezervaart, door T.J. Stieltjes, ontslagen Officier, en Willem Staring, Luitenant der Artillerie. Te Zwolle, bij W.E.J. Tjeenk Willink.

1850.

De schrijvers der beide werken, waarvan wij verslag zullen geven, hebben de verdienste, van de eerste hydrographie geleverd te hebben onzer Oostelijke Provinciën, Gelderland en Overijssel. Om de gesteldheid te kennen der kleine wateren, welke deze provinciën doorsnijden, bezat men vroeger schier geene hulpmiddelen, dan eenige Rapporten en Ontwerpen, door Ingenieurs van 's Rijks Waterstaat of Genie-Officieren bij verschillende gelegenheden opgemaakt. Deze stukken hadden gedeeltelijk hun oorsprong te danken aan klagten, over de waterontlasting of vaart aangeheven door onderscheiden gemeenten, aan die riviertjes gelegen. Somtijds ook, maar zeldzamer, hadden zij betrekking op grootere plannen, van minder plaatselijken aard. Hoogst zelden, wij durven bijna zeggen nooit, werden de opnemingen zoo ver uitgestrekt, dat men daardoor kon komen tot een behoorlijk overzigt der systemas van afwatering in de geheele provincie. Alle geschriften en teekeningen, betrekkelijk deze aangelegenheden, bleven begraven in de archieven der provinciale Besturen, of in die der Hoofdingenieurs. Wij kunnen ons niet herinneren, dat er immer van deze ontwerpen iets degelijks is openbaar gemaakt.

De Gids. Jaargang 15

Belangrijk zijn daarom de vroegere, en vooral de boven genoemde werken der schrijvers, voor allen, die den hydrographischen toestand dier beide provinciën wenschen te kennen. Die toestand is gebrekkig, waarvan de voorname oorzaak wel daarin zal gelegen zijn, dat het algemeene toezigt van 's Rijks Waterstaat tot de hoofdrivieren en groote wateren beperkt is. Over de kleine wateren hebben alleen de gemeentebesturen, ieder op zijn eigen grondgebied, eenig toezigt, dat òf niet, òf geheel naar plaatselijke belangen wordt uitgeoefend. Slechts mogen, zonder hoogere vergunning, geene wateropstuwende werken worden aangelegd. De verschillende aangelanden en gemeentebesturen zijn het zelden met elkander eens.

Bij elke verbetering heffen de lager gelegen aangelanden een geschreeuw aan over te veel water, dat men hun op het lijf zendt, en, wanneer er op het stroompje gevaren wordt, voegt zich daarbij een jammerklagt uit de hooger gelegen streken, wegens verlies van water voor de vaart. Curieus is te dien opzigte de lijst, welke de Heeren Staring en Stieltjes in hun werk geven van de rekwesten, welke, alleen in Overijssel, sedert een paar jaren aan het provinciale Bestuur waren ingezonden, en in welke op de tegenstrijdigste veranderingen werd aangedrongen.

Om de gevolgen van zoodanige gesteldheid aan te toonen, en later korter te kunnen zijn in de opgave en beoordeeling der voorgestelde verbeteringen, zullen wij in het algemeen beschrijven, hoe een klein stroompje in Overijssel of het graafschap Zutphen zich voordoet. Wij zullen daarbij veronderstellen, dat er soms op gevaren wordt, om geene bijzonderheid onvermeld te laten.

Men stelle zich voor een stroompje, waarin het water, door gebrek aan toevoer, zoo laag is gedaald, dat er naauwelijks meer op kan gevaren worden. Van de heuvelen, of uit de veenen afdalende, loopt het, ter breedte van een paar el, langs een diep liggend, zandig of veenachtig bed, van sterke en onregelmatige helling.

Langzamerhand komen verscheiden waterleidingen in het riviertje uit, maar deze

zijn voor een goed deel droog. Een weinig beneden den mond der meesten liggen

sterke verzandingen. Lager groeit de breedte van het watertje aan tot twaalf à twintig

ellen. De diepten zijn zoo ongelijk mogelijk en wisselen vaak plotseling af van vijf

el tot twee palmen. Het riviertje

volgt allerlei vreemde kronkelingen. De oevers zijn hoog, de holle ingeschaard, en leveren dus het zand voor vele banken. Hier en daar komen aan het stroompje wegen uit. Sommigen daarvan loopen over bruggen, die meestal te naauw zijn.

Andere wegen dalen aan weêrszijden, met eene zachte glooijing, tot den bodem af.

Hier en daar vindt men houten stuwen, welke het water ophouden, tot het drijven van molens. Bij al deze opstuwingen is het problema volkomen opgelost, om met de minste kosten het meeste nadeel aan de afwatering toe te brengen, en de scheepvaart, met den meest mogelijken overlast, zoo weinig mogelijk te helpen.

Soms hebben deze stuwen tot het doorlaten der vaartuigen slechts een schut, zoodat er, bij elke doorlating, veel water verloren gaat en het vaartuig, bij het afkomen, kans heeft van beschadiging. Dit waterverlies laten zich de molenaars door de schippers grof betalen. Soms ook is er, voor het doorschutten, eene oude, vervallen schutsluis naast de stuw of in een zijkanaaltje aangelegd. De molenraderen gaan langzaam rond met een gering verval, hetgeen evenwel niet belet, dat de stuwen lekken. De molenstuwen kunnen het hooge opperwater niet goed doorlaten, al trekt de molenaar al zijne schutten; geheel vaste stuwdammen heeft men hier te lande niet. Derhalve baant zich het water vaak een weg achter de stuwen om, zelfs bij standen, niet hooger dan des zomers kunnen voorkomen. Soms ligt er een molenstuw juist aan de uitmonding in de hoofdrivier, en deze stuw kan dan in geen geval schepen doorlaten

. Boven elke stuw is zeker eene ondiepte, een weinig beneden zeker eene kolk, die, nog een weinig lager, weder met eene ondiepte afwisselt.

Eenige open zompen, die een paar duizend pond laden, varen gezamenlijk op of af. De schippers zijn dan in, dan naast hunne vaartuigen, die zij door trekken, duwen en boomen zoeken voort te krijgen. Zij komen bij eene plaats, waar een weg zacht naar den bodem afloopt. Eene kar komt aanrijden en daalt in het stroompje af, om, eenige oogenblikken later, aan den anderen kant behouden weder op den oever te komen. Hier is een doorrid, die opzettelijk onderhouden wordt, en waar de zompen niet overheen kun-

1 Alleen de schipbeek, welke echter ter naauwernood als bevaarbaar kan worden aangemerkt, maakt hierop eene uitzondering.

De Gids. Jaargang 15

nen. Er is hier geen stuw, maar de schippers weten raad. Zij hebben, als een noodzakelijk scheepsgereedschap, spaden medegenomen, gaan aan land, steken den grond links en regts in het wilde af en leggen, zoo spoedig mogelijk, een aarden dam dwars door het riviertje, en beneden de ondiepte. Is het water, door den dam opgehouden, hoog genoeg geklommen, dan varen de schippers de ondiepte over en steken den dam door, of laten dien liggen, al naarmate zij af- of opvaren. Het zand verspreidt zich over den bodem, en maakt dien alweder ondieper. De boeren met hunne karren kunnen dan op hunne beurt wachten tot de rivier tot haar gewonen, schoon abnormalen, toestand is teruggekeerd.

Een weinig verder ontmoeten de schippers eene brug, die niet hoog genoeg is, om hunne ligt geladen vaartuigen door te laten. Doch de brug is naauw, dus ligt de bodem onder haar diep; de schippers laten in hunne schuiten water, dat zij later weder uitpompen, en overwinnen zoo dit nieuwe beletsel. Op eene andere plaats komt de zompenvloot aan eene molenstuw; varen zij de rivier op, dan zenden de schippers een hunner vooruit, om den molenaar te betalen en hem de schutten te doen trekken, opdat zij van het afgevloeide water op het laatste gedeelte van het benedenpand nog eenig voordeel zouden hebben. In alle gevallen handelt de molenaar naar goedvinden; maar, ook buiten zijn schuld, moeten de schippers soms, bij zeer laag water, dagen lang wachten, eer zij de stuw kunnen doorvaren.

Eenigzins geregeld bedijkt zijn deze watertjes zelden, voldoende bedijkt nooit.

Meestal is er slechts hier en daar tusschen de hooge gronden eene kleine kade, in den regel door de boeren na elken wintervloed opgemaakt, om door den volgenden weder te worden vernield.

Bij zeer hoog water verandert het riviertje geheel van voorkomen. Dan is het

geheele bed volstrekt onherkenbaar en het watertje wordt een stortvloed, welke,

door gedurige opstuwingen en vernaauwingen beklemd, zich overal zijdwaarts

uitbreidt en vaak eenige honderd ellen breed wordt. Niet zelden worden bruggen

medegerukt, boomen ontworteld, en vele honderden bunders weiland met zand

overstelpt. Met het doorbreken der kaden strekt zich de stroom nog verder uit, en

buiten het eigenlijk stroomgebied stort zich een deel van het water op de beeken

eener andere afwate-

ringskom, en vermeerdert zoo den overlast, welke de insgelijks hoog gestegen wateren dezer streek reeds veroorzaakten.

Onze lezer verbeelde zich niet, dat voorgaande beschrijving overdreven is. Zij levert een waar tafereel van hetgeen men in een goed gedeelte van Gelderland en Overijssel jaar op jaar ziet gebeuren. Het spreekt wel van zelf, dat de opstuwingen het afvoeren van het losgeworden zand bijna geheel beletten, zoodat er elk jaar nieuw zand in het bed komt en dit dus ook hoe langer hoe slechter wordt.

Geen wonder, dat een dergelijke staat van zaken, reeds sedert eeuwen lang, aanleiding gaf tot klagten; maar vreemd is het, dat zoo weinig geschied is tot verbetering. Het ophoogen van sommige kaden; eenige verbeteringen, door afsnijding gebragt in den loop van de Slinge in Gelderland en den Dinkel in Overijssel; mislukte pogingen, om den Berkel en de Schipbeek te kanaliseren; het stellen van valschutten op de Turfvaart bij Almelo; het graven der Twickelsche en Dedemsvaarten; - ziedaar alles, wat sedert ruim twee honderd jaren gedaan is. Alleen de aanleg van het laatste kanaal heeft een aanzienlijken invloed uitgeoefend; het overige beteekent niet veel.

Doch wat kan men ook verwachten, wanneer de aangelanden over de wateren den baas blijven spelen, en het Bestuur duldt, dat de reglementen op schouwingen en molenpeilen slechts schijnen te bestaan, om niet te worden nageleefd.

Eindelijk hebben de Staten van Gelderland, en daarna die van Overijssel, de zaak ter harte genomen. Voor rekening dezer provinciën heeft de Heer Staring

achtereenvolgens in beide de noodige opnemingen gedaan; voor zoo ver betreft Overijssel, daarin krachtig geholpen door zijn onvermoeiden medearbeider, den Heer Stieltjes. De Heer Staring maakte de uitkomst zijner onderzoekingen in Gelderland bekend bij twee belangrijke Verslagen, die echter niet algemeen verkrijgbaar werden gesteld. De opnemingen, in Overijssel gedaan, en de plannen, tot verbetering voorgeslagen, leeren wij kennen uit het eerste werk, aan het hoofd dezes vermeld. Het is eene uitbreiding van een kleiner werkje, ‘over de Scheepvaart in Salland en Twenthe,’ in 1847 uitgegeven. Het tweede werk, dat wij aankondigen, kan eenigzins worden beschouwd als een vervolg op de plannen, in het eerste vervat.

De Gids. Jaargang 15

Het verrigte in Overijssel verdient bijzonder onze aandacht, omdat een deel der ontwerpen zal worden uitgevoerd en de waterstaat dezer provincie veel meer zamengesteld is dan die van het graafschap Zutphen. De verbeteringen in Overijssel vorderen dus veel meer scherpzinnigheid van de ontwerpers. Wij aarzelen dan ook niet te erkennen, dat er in het boek, hetwelk wij nu voor ons hebben, veel meer oorspronkelijks voorkomt, dan in de beide groote folio deelen, welke de Heer Staring over de Zutphensche riviertjes geschreven heeft.

Eer wij eene beschrijving geven van de wateren in de landstreken, met welke wij ons voornamelijk hebben bezig te houden, zal het welligt niet ongepast zijn, dat wij kortelijk opgeven de regels, die algemeen moeten gevolgd worden bij het verbeteren van kleine en slecht gevoede riviertjes.

Die regels zijn verschillend, naarmate men de verbetering der afwatering of der scheepvaart bedoelt. Sommigen zijn van meening, dat de laatste aan de eerste, in alle mogelijke gevallen, moet opgeofferd worden. Doch voor eene goede afwatering moet gezorgd worden in het belang van den landbouw, dat te naauw met dat der scheepvaart verbonden is, dan dat er ooit sprake kan wezen, het eene aan de bevordering van het andere op te offeren. Beide verdienen gelijke behartiging, ook om hun onderling verband; en het hangt geheel af van plaatselijke omstandighe den, wat meer of minder in het oog moet gehouden worden. Wij gaan daarom van de vooronderstelling uit, dat de verbeteringen zoowel de afwatering als de

scheepvaart bedoelen.

Voor de afwatering is het goed, den bodem tamelijk diep te leggen, hetgeen ook, met betrekking tot de vaart, meer vóór- dan nadeelig is. Doch zulk eene uitdieping vindt in allen gevalle spoedig hare grens, uit hoofde der kosten, daartoe benoodigd.

Voor den afvoer van water is eene sterke en gelijkmatige helling van het bed aan

te prijzen, hoewel deze, uit den aard der zake, niet altoos te verkrijgen is. Voor de

vaart op eene vrij afstroomende rivier zal zulk eene helling van den bodem, mits

niet al te sterk, geen nadeel veroorzaken. Anders is het gelegen, wanneer men, uit

hoofde van gebrek aan water, genoodzaakt is tot het aanleggen van stuwen. Alsdan

zal eene horizontale lig-

ging van den bodem der verschillende panden voordeelig zijn. Wanneer echter in elk pand, beneden elke stuw, slechts water genoeg zij, zal het brengen van den bodem onder eene kleine helling, voor de vaart geheel onverschillig wezen en alleen finantiële bezwaren ontmoeten.

Moeijelijk evenwel zal het altijd zijn, den bodem van opgestuwde wateren in goeden staat te houden, daar de stuwen in dit opzigt zeer nadeelig werken. Zij zijn voor de scheepvaart een noodzakelijk kwaad, en moeten, in allen gevalle, slechts kleine waterverschillen keeren, en ingerigt zijn om, bij afkomende hooge vloeden, zoo volledig mogelijk te worden opgeruimd. Voor de afwatering zijn zij, uit den aard der zake, schadelijk, daar zij het vrij afloopen van het water beletten. Indien echter de opstuwingen beneden de oevers blijven, dan kunnen zij der afwatering niet zoo buitengewoon hinderlijk zijn. De belangen van den landbouw, anders zoo naauw aan eene goede afwatering verbonden, kunnen soms door hoogere opstuwingen worden bevorderd, wanneer het water, op geschikte tijden, over de oevers kan heenloopen en zoo doende een vruchtbaar slib over de landen verspreiden. Dit vloeijen der landen, weinig bij ons bekend, is elders, met name in Duitschland, België en Italië, zeer gebruikelijk en levert daar goede uitkomsten op.

Er bestaat evenwel eene soort van stuwen, welke in alle opzigten nadeelig werken;

wij meenen de molenstuwen. Bij opstuwingen voor de scheepvaart zijn kleine vervallen een vereischte; voor molenstuwen heeft men groote waterverschillen noodig. Meer nog dan de scheepvaartstuwen benadeelen zij dus de afwatering, en tasten ook den bodem nog sterker aan. De watermolens zijn dus een ongeluk voor onze kleine riviertjes, en tevens zeer moeijelijk om op te ruimen. Men heeft geenszins het regt ze, zonder schadeloosstelling, op te breken, en de onteigening is doorgaans vrij kostbaar. Al wat men tot verbetering doen kan, is de molenstuw, buiten kosten van den bezitter, te verruimen en voor den afvoer van hoog opperwater beter in te rigten. Ook moet men, als op het stroompje zal gevaren worden, den molenaar voor zijn verloren water eene geldelijke vergoeding geven, en daardoor een eind maken aan de afpersingen, waaraan anders de schippers zijn blootgesteld. De watermolens hebben onze kleine riviertjes in zulk een toestand

De Gids. Jaargang 15