De W o lf Peter. 2 0 0 3 . N o o r een op lossing van het verzandingsprobleem ? 6 pp. In: Mees e t al. (eds). Feestzitting ter afsluiting van het ju b ile u m ja a r 5 0 ¡aar Zwin - Het Zwin: van gisteren n a a r m orgen. Knokke-H eist (B), 21 m a art 2 0 0 3 . Vlaams Instituut vo o r de Zee (VLIZ) - C o m p a g n ie Het Zoute. VLIZ Special P ublication, 13: O ostende , Belgium.
1
NAAR EEN OPLOSSING VAN HET VERZANDINGSPROBLEEM?
Peter de W o lf
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Waterwegen en Zeewezen, Afdeling Waterwegen Kust, Administratief Centrum, Vrijhavenstraat 3, B-8400 Oostende
Het Zwin
Het Zw in natuurreservaat strekt zich uit over een kustlengte van o ngeveer 2 ,3 km in het N ederlands-B elgisch grensgebied. O ng e vee r 2 km van deze kustlengte lig t o p Belgisch g ro n d g e b ie d , de rest o p N e derlands g rondgebied.
Het reservaat zelf heeft een o ppervlakte van 158 ha w a arvan 125 ha o p Belgisch en 3 3 ha o p N ederlands g ro n d g e b ie d . Het bestaat uit een d u inre g el met d a a ra c h te r zilte slikken en schorren.
V ó ó r de duinregel strekt zich een droogstrand uit m et een breedte van de orde van een h onderdtal meter. Bij zware storm kom t het w ater to t tegen de duinvoet.
Ter hoo g te van de B elgisch-N ederlandse grens is er een bres in de duinre g el over een lengte van ongeveer 2 5 0 m w a a rd o o r zeewater bij vloed het natuurreservaat kan binnendringen.
Het reservaat is een overblijfsel van de zee-inham m et de naam Z w in die vro e g e r Dam m e verbond m et de zee.
D o o r verzanding en in p o ld e rin g bleef in de 2de helft van de 19de eeuw niet veel meer over van deze zee-inham dan enkele dichtslibbende resten. D o o r de b ouw van de zgn.
Internationale D ijk in 1 8 7 2 kreeg het Zwin zijn h uidig e bescheiden o m vang [1], De Internationale D ijk begrenst het natuurreservaat landw aarts en zijdelings. Deze d ijk vorm t de zeew ering in deze kustzone en niet de duinen aan de zeezijde van het reservaat.
Binnen het natuurreservaat lig t een geul met een stelsel van geulvertakkingen w aarlangs zeew ater tw eem aal per dag d o o r de getijw erking het Z w in in- en uitstroom t. Het reservaat bevat o o k enkele kunstm atig a an g e le g d e vijvers. D o o r de bres in de duinregel en over het strand m eandert de Z w ingeul n a a r zijn m onding in zee.
Het Zw in is een i ntertijdegebied d a t bij norm aal getij slechts g ed e elte lijk o n d e r w ater loopt.
G ro te delen van het slikken- en schorrengebied kom en enkel o n d e r w ater bij springtij o f storm vloed en het ganse gebied lo o p t slechts een p a a r keer p e r ¡aar o n d e r w ater bij uitzonderlijke w aterstanden. In het gebied zijn er o o k tijd e lijke plassen en perm anente vijvers die veel zeevissen bevatten. Er is een grote va ria tie van de vegetatie met vooral zoutm innende planten en een g rote rijkdom aan b io to p e n v o o r vele soorten vogels.
De W o lf Peter. 2 0 0 3 . N a a r een oplossing van he t verzandingsprobleem ? 6 pp. In: Mees e t al. (eds). Feestzitting ter afsluiting van het ju b ile um jaa r 5 0 ja a r Zwin — Het Zwin: van gisteren na ar m orgen. Knokke-H eist (B), 21 m aart 2 0 0 3 . Vlaam s Instituut vo o r de Zee (VLIZ) - C o m p a g n ie Het Zoute. VLIZ Special Publication, 13: O o ste n d e , Belgium.
2
Het Zw in natuurreservaat heeft d a a rd o o r een hoge la n d s c h a p p e lijk en ecologische w a a rde . Het natuurgebied is u niek in België en is o o k in te rn a tio n a a l belangrijk.
Echter o o k m o rfo lo gisch is het Zw in een b ijzonder interessant g e b ie d . Het Zwin is immers een vo lle dig ontw ikkelde slufter m et getijge u l. In de Lage Landen is e r enkel op het eiland Texel nog een derge lijke slufter aanw ezig.
De verzanding van het Zwin
Een slufter is gekarakteriseerd d o o r zijn verg an ke lijkh e id. Z o n d e r m enselijk in g rijp e n zal het Z w in o n v e rm ijd e lijk v o lle d ig afgesnoerd w orden o p langere term ijn d o o r de o ntw ikkeling van een zeereep te r plaatse van de huidige bres en u iteind e lijk evolueren n aa r een systeem van zoetw aterm oerassen met rietvelden en w ilgenstruw elen en d u in - en b inne n du in graslan d en .
N ochtans bestaat in eerste instantie de wens langs N ederlandse en V laam se kant om het zout intertijdegebied en de b ijh o re n d e natuurw aarden zo lang m o g e lijk te behouden en zo m o g e lijk te ontw ikkelen.
V erm eldensw aard is d a t in 1 9 5 0 de B elgisch-N ederlandse Inte rn a tion a le Zw incom m issie werd o pg e ric h t die ais ta a k kreeg erop toe te zien d a t de natu urw a arde n van het Zwin m axim aal behouden bleven. In 1 9 8 7 w erd d o o r deze com m issie o o k een Technische W e rk g ro e p opgericht.
Er stellen zich h o o fdza ke lijk twee p ro ble m e n met het Zwin.
De stabiliteit van de getij-inlaat
De stab iliteit van een g e tij-in la a t kan gedefinieerd w o rden d o o r de verhouding P /Q w a a rin :
P (m3): g etijdeprism a (= ko m b ergin g ), de hoeveelheid zeew ater die bij een ja a rg e m id d e ld e g e tijc o n d itie in de vloedfaze het in tertijde g eb ie d kan intrekken.
Q (m3/ja a r): het resulterend bra nd in gstran sp ort van sedim enten.
De g e tij-in la a t is instabiel en zal zich o p term ijn sluiten ais de v e rh ou d ing P /Q kle in er is dan 2 0 .
V o o r het Zwin geldt:
P = 3 5 5 .0 0 0 m 3 [4], Het betreft hier geen ja a rg e m id d e ld e co n d itie , m aar een m eting bij springtij, w e lisw aa r bij kalm weer.
Q = 1 3 0 .0 0 0 m 3/ja a r. Deze w a a rde m oet w e llicht ais een m in im um v o o r het bra nd in gstran sp ort w o rden beschouw d [2],
De v e rh ou d ing P /Q w o rd t aldus m axim aal:
P /Q max - 3 5 5 . 0 0 0 /1 3 0 .0 0 0 - 3 < 2 0
De W o lf Peter. 2 0 0 3 . N a a r een oplossing van het verzandingsprobleem ? 6 pp. In: Mees et al. (eds). Feestzitting ter afsluiting van het ju b ile u m ja a r 5 0 ¡aar Zwin - Het Zw in: van gisteren na ar m orgen. Knokke-H eist (B), 21 m aart 2 0 0 3 . V laam s Instituut vo o r de Zee (VLIZ) - C om p agn ie Het Zoute. VLIZ Special Publication, 13: O ostende , Belgium.
3
De Z w in g e tij-in la a t is dus m o rfo lo g isch niet stabiel en zal zich zonder m enselijk ingrijpen o p te rm ijn o n v e rm ijd e lijk sluiten.
Een pro ble e m d a t hierm ede verband h o u d t is de neiging van de in la atg e ul om zich naar het oosten te verplaatsen o n d e r invloed van het la ngstransport dat een resultante in o o s te lijk e richting heeft. Dit vereist regelm atig ingrijpen om de geul terug n a a r het westen te verleggen o m d a t anders de geul naast het uiteinde van de N ederlandse duinregel zal kom en te liggen en die sterk zal eroderen.
V erm eldensw aard is d a t in 1 9 9 3 een ca m p ag n e in o p d ra c h t van A W Z -a fd e lin g W aterw egen Kust werd uitgevoerd om de sedim entbew egingen en in het b ijzonder o o k het za n d tra nsp o rt o p de v o o ro e v e rte r hoo g te van het Zw in te bestuderen [3],
De verzanding in hef Zwin
In het Zw in is e r via de in la atg e ul een resulterend inwaarts g ericht tra nsp o rt van zand en fijn e re deeltjes [4],
De ve rkla rin g h ie rv o o r is d a t de geul zeewaarts een drem pel ve rto o n t die pas overstroom d w o rd t w a n ne e r het zeew aterpeil bij vloed v o ld o e n d e hoog is gestegen. Dan stroom t evenwel in korte tijd een grote hoeveelheid w a ter het reservaat binnen. In de ebfaze stro om t het w a te r terug weg uit het reservaat, echter o ver een veel langere periode en met kleinere stroom snelheden dan tijdens de vloedfaze. N a elke getijcyclus blijft d a a rd o o r een deel van het zand en het slib die met de vloedstroom w erden bin ne n ge b ra cht, achter in het reservaat.
De zandsuppleties o p de stranden te K nokke-H eist en C adzand vergroten het a a n b od van zand.
O m deze verzanding tegen te gaa n werd in 1 9 9 0 d o o r de Technische W e rkg ro e p van de Inte rn a tion a le Z w incom m issie beslist stroom opw aarts van de m o n din g vo o rb ij de duinregel een p ro efzandvang te graven to t o p ong e vee r het peil TAW -2 ,0 0 . De ca p a cite it van deze p ro efzandvang was ongeveer 3 3 .0 0 0 m 3. De zandvang werd een eerste m aal geledigd in 1 9 9 1 , tevens w erd de ca p a cite it uitgebreid to t ong e vee r 9 0 .0 0 0 m 3 hetgeen het m axim ale h a a lb a re is rekening houdende m et de beschikbare ruim te. Leegm aken en o n d e rh ou d van de zandvang g eb e urde ondertussen o o k reeds in 1 9 9 2 , 1 9 9 4 , 1 9 9 7 en 2 0 0 1 .
Deze zandvang ve rtra ag t sterk de verzanding van de Z w ingeul en van de plassen en kreken w a a r de Z w ingeul in uitm ondt. De zandvang heeft echter w einig invloed o p de verzanding en a a n slib b in g van de schorren die bij springtij en storm vloed worden overspoeld.
A lhoew el de zandvang zich in het e colog isch minst kwetsbare gebied van het Zwin bevindt, bre ng t de n o o d za a k de zandvang leeg te halen en te ond e rh ou d en een regelm atig w eerkerende verstoring van het reservaat m et zich mee. D o o r de Technische W erkgroep werd dan o o k in 2001 aan de Inte rn a tion a le Z w incom m issie voorgesteld de zandvang va na f 2 0 0 2 niet m eer p eriod ie k uit te graven in afw achting van de uitvoering van structurele m aatregelen.
De W o lf Peter. 2 0 0 3 . N o a r een oplossing van het verzandingsprobleem ? 6 pp. In: Mees et al. (eds). Feestzitting ter afsluiting van het ju b ile u m ja a r 5 0 ¡aar Zwin - Het Zwin: van gisteren n a a r m orgen. Knokke-Heist (B), 21 m aart 2 0 0 3 . Vlaams Instituut vo o r de Zee (VLIZ) - C o m p agn ie Het Zoute. VLIZ Special Publication, 1 3: O ostende , Belgium.
4
Verm elden we nog d a t het W aterschap Zeeuw s-V laanderen en A W Z -a fd e lin g W aterw egen Kust een dynam isch kustbeheer toepassen v o o r de zeereep ter hoo g te van de Z w in m o n d in g . D it h o u d t in dat elke vorm van zeew ering te r h oo g te van de zeereep achterw ege w o rd t gelaten en gro otsch alige verzandings- en verstuivingsprocessen vrij spei krijgen [5],
Structurele aanpak van de problemen van het Zwin
O m de p ro ble m e n van het Zw in structureel aan te pakken werd d o o r de Internationale Zw incom m issie, o p voorstel van haar Technische W e rk g ro e p , gekozen v o o r een co m b in a tie van g ro o ts c h a lig e m aatregelen die vo o ra l de ko m b ergin g vergroten en de a fvo e r van sedim enten n a a r zee bevorderen
O n d e rzo ek van het effect van talrijke scenario's om de verzanding van het Zwin tegen te gaan o f te vertragen heeft imm ers a an g eto on d d a t v o o r het duurzaam in stand houden van het n a tu urge b ie d het Z w in, g rootschalige ingrepen de beste w a a rb o rg bieden.
Deze co m b in a tie van g ro otsch alige m aatregelen (een synthese van zgn. Kom Berging Extern o f KBE en K om B erging Intern o f KBI scenario's) w o rd t h ie ro n d e r o pgesom d [6,7 ].
Vergroting van de k o m b ergin g 'extern'
De exacte g ro o tte en begrenzing van de externe ko m b ergin g dienen nog bepaald te w orden. Deze m aatregel vereist o o k dat een nieuwe w aterkering w o rd t a angelegd.
Vergroting van de k o m b ergin g 'intern'
D it kan w o rden verw ezenlijkt d o o r grootschalig afgraven van hoog o pgeslibde delen in het huidige Zw in m et evenwel behoud van standplaatsen van zeldzam e plantensoorten.
Verhoging van de stroom snelheden van de ebstroom
■ D o o r het verbreden en verdiepen van de h o o fdg e ul en het a a n le g g e n van een nieuwe geul in de nieuwe kom bergingsgebieden.
■ D o o r extra spuiw erking d o o r het afw ateren van het p o ld e rw a te r langs het Zw in. Extra spuiw erking zal o p term ijn een b ijdrage leveren aan het o p e n h o u d e n van de hoofdgeul.
V erw acht w o rd t d a t extra spuiw erking o o k to t een to e n a m e van de natuurw aarden zal leiden wegens het ontstaan van een com plete zout-zoet gra dië n t. R andvoorw aarde vo or deze extra spuiw erking is wel een verbetering van de kw aliteit van het polderw ater.
De m aatregel kan leiden to t het herstel van een deel van de o orspron ke lijke natuurlijke afw atering van het p o ld e rw a te r via het Zwin en b ijd ra g e n to t een verbetering van de w a terhu ish ou d in g in de Zwinstreek. De realisatie van de m aatregel is evenwel a fh a n k e lijk van de resultaten van de studies inzake w a terhu ish ou d in g die heden aan beide zijden van de grens w orden uitgevoerd.
Extra spuiw erking zal de bouw van een nieuw p o m p g e m a a l vereisen. O f o o k de aanleg van een w aterbekken nodig is zal afhangen van de resultaten van de studies inzake w aterhu ish ou d in g.
De W o lf Peter, 2 0 0 3 . N a a r een oplossing van het verzandingsprobleem ? 6 pp. In: Mees et al. (eds). Feestzitting ter afsluiting van het ju b ile um jaa r 5 0 ¡aar Zwin - Het Zw in: van gisteren n a a r m orgen. Knokke-H eist (B), 21 m aart 2 0 0 3 . Vlaam s Instituut v o o r de Zee (VLIZ) - C o m p a g n ie Het Zoute. VLIZ Special P ublication, 13: O o ste n d e , Belgium.
5
Verm eiden we nog d a t de g rondspecie die vrijkom t d o o r v o o rn o e m d e m aatregelen in de m ate van het m o g elijke verw erkt zal w orden in de nieuwe w aterkering.
G e d a c h t w o rd t o o k aan a a n vu lle n d e m a a treg e le n :
■ zo m o g e lijk een beperking van het langstransport van zand in de om geving van de Z w in m o n d in g . H ie rd o o r kan de verhouding P /Q w o rden ve rh o o g d en dus de stabiliteit van de Zwin g e tij-in la a t w o rd en verbeterd.
■ in sam enhang met m a atregelen om het langstransport te beperken: een herlocalisatie van de Z w in m o n ding m eer w estelijk nabij het eerste stra nd h oo fd te Knokke-Heist kijkend va n a f de h uidig e Z w in m o n d in g . Een d e rge lijke m aatregel kadert d an in een dynam isch kustbeheer van de Z w in m o n d in g w a a rb ij de Z w in m o n d in g vrij spei w ordt g elaten, de Z w in m o n d in g niet regelm atig meer n a a r het westen m oet w orden terug g eleg d o f met vreem de m aterialen vastgelegd. N adeel is d a t de duinen aan Vlaam se kant w orden aangetast en d a t de orië nta tie van het geulenstelsel in het Zwin m oet w o rden gew ijzigd.
Deze twee m o g elijke a an vu lle nd e m aatregelen zullen in de lo o p van 2 0 0 3 d o o r het W a te rb o u w k u n d ig L aboratorium te B orgerhout m eer in detail bestudeerd w orden.
V o o ra le e r uitvoering van al deze m aatregelen kan o verw ogen w o rd e n , zal de im p a ct ervan in een grensoverschrijdend m ilie u -e ffe cte n ra p p o rt (MER) m oeten w orden onderzocht.
N aast de hierboven beschreven co m b in a tie van m aatregelen zuilen in d it MER in ieder geval o o k nog volgende alternatieven al dan niet in c o m b in a tie met extra spuiwerking w o rden uitgew erkt:
■ spontane o ntw ikkeling (nulscenario: er w orden geen m aa treg e le n genom en om de Z w ingeul open te houden en de verzanding tegen te gaa n zo da t n atu urlijke processen
hun gang kunnen gaan)
■ g ro otsch alig afgraven van het huidige Zwin en verbreden en verdiepen van de bestaande h o o fdg e ul zo nd e r ve rgroting van de ko m b ergin g 'e xte rn ' (hetzgn.
Kom Berging lntern-c scenario o f KBI-c scenario).
De resultaten van de studie van het W a te rbo u w ku nd ig Labo ra to rium en o o k de resultaten van de studies inzake w a terhu ish ou d in g zullen in het MER m oeten w o rd en m eegenom en.
H et voorgestelde pakket aan m aatregelen biedt de m o g e lijkh e id o m een overw egend zout in te rtijde g eb ie d zo lang m o g e lijk te behouden en te ontw ikkelen. Er m oet evenwel b e n a d ru kt w o rden d a t geen enkele structurele m aatregel o f co m b in a tie van m aatregelen de n atuurw aarden van het Zwin ais intertijdegebied v o o r a ltijd veilig kan stellen.
Het voorstel van de Technische W e rkg ro e p is het resultaat van co m p lex studiewerk. De m a atregelen dienden immers niet alleen onderzocht te w o rden v o o r w at betreft de w a te rb o u w k u n d ig e , technische, e cologische en b ud g etta ire aspecten, m a a r o o k v o o r wat betreft hun m aatschappelijke, p la no lo gische en b e stu urlijk-ju rid isch e h aa lb a arh e id , de m o g e lijkh e d e n v o o r de a fvo e r van polderw ater, de im p a ct op la n d b o u w en toerism e en
De W o lf Peter. 2 0 0 3 . N o a r een oplossing van he t verzandingsprobleem ? 6 pp. In: Mees e t al. (eds). Feestzitting ter afsluiting van bet ju b ile um jaa r 5 0 ¡aar Zwin - Het Zw in: van gisteren na ar m orgen. K nokke-H eist (B), 21 m aart 2 0 0 3 . Vlaam s Instituut v o o rd e Zee (VLIZ) - C om p agn ie Het Zoute. VLIZ Special Publication, 13: O ostende, Belgium.
6
recreatie, de inpasbaarheid in de bestaande toeristisch-recreatieve gebiedsvisie v o o r de Zwinstreek.
De Internationale Z w incom m issie d ie n t nu nog over de gekozen a a n p a k te rapporteren a an de N ederlandse en Vlaam se regeringen.
Referenties
1. De verzanding van het Zwin, door M. Ryckaert, Water nr.49 nov./dec. 1 989.
2. De aanzandingsmechanismen van het Zwin en de maatregelen om hieraan te verhelpen, door ir. P. Kerckaert, W ater nr. 49 nov./dec. 1 989.
3. Vooroever Zwin. Sedimentdynamica rapport KDN 94.005, door de N.V. Eurosense in opdracht van AWZ-afdeling Waterwegen Kust.
4. Natuurreservaat Het Zwin. Evolutie tot augustus 1993. M orfologie, hydrodynamica en sedimentologie, rapport O ost 93.401, door de N.V. Eurosense in opdracht van AWZ-afdeling Waterwegen Kust.
5. Ecosysteemvisie voor de Vlaamse kust, studie in opdracht van Aminal-afdeling Natuur, 1 996.
6. Hydraulische invloed van structurele ingrepen tegen de verzanding van het Zwin, door O . Van Kleef, P. De Wolf, P. De Laet, T. Verwoest, Tijdschrift Infrastructuur in het Leefmilieu, 4 /9 7 . 7. Verslag van de vergadering van 23 oktober 2002 van de Internationale Zwincommissie.
