HOOFSTUK 3
DIE VERDERE UITBOUING VAN DIE INFRASTRUKTUUR VAN
VANDERBIJLPARK
3.1 MEDIESE DIENSTE
3.1.1 DIE VANDERBIJLPARK MEDIESE BYSTANDSFONDS
Dr. Van der Bijl het baie vir die gesondheid van die werknemers omgegee. Hy het van die standpunt uitgegaan dat die werkgewer se belang by die werknemers nie net beperk kon word tot werksure nie. Dit het in 1945 gelei tot die stigting van die Vanderbijlpark Mediese Bystanclsfonds.
Die Bystandsfonds moes vir dr. Van der Bijl iets meer gewees het as die gewone fondse waar dokters en tandartse geraadpleeg kon word. Daar sou byvoorbeelcl ook gekonsentreer word op die voorkomende geneeskuncle en gereelde mecliese ondersoeke van die lid en sy gesin. Dit was vir dr. Van der Bijl 'n goeie beleid en ook goedkoper om die rnense in goeie gesondheid te hou, eerder as om te wag totdat hulle siek is, en hulle dan gesond te wil rnaak.390
Mnr. J.E.K. Tucker is as die eerste voorsitter en mnr. E.C. Oldridge as die eerste ondervoorsitter van die Bystandsfonds aangewys. Die algemene sekretaris was mnr. L. Theron.391 Die Uitvoerende Komitee wat saamgestel is, het al die sake van die fonds hanteer. Die eerste kantore van die Bystandsfonds was in die Faraday House, waar Vesco ook hulle kantore gehad het, gehuisves. Later het dit verskuif na die kliniekgebou in Goodyearstraat in CW 6.392
Enige persoon wat in Vanderbijlpark woonagtig was, kon lid word van die Vanderbijlpark Mediese Bystandsfonds.393 Afgesien van Yskor- en Vesco-werknemers
390 H.J. van der Bijl, "The creation and planning of Vanderbijl Park non-european residential areas··, pp.559-5GO.
391 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 10, 26 November 1945.
392 F.J. Smit, Onderhoucl, 8 Oktober 1991, (kassel in besit van die skrywer).
393 H.J. van der Bijl, "The creation and planning of Vanderbijl Park non-european residential areas". p.560.
Foto no. 33: Die hospitaal in aanbou.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad. Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
is ander instansies se werknemers, nadat aansoeke om lidmaatskap ontvang is, pe-riodiek toegelaat om lede van die Mediese Bystandsfonds te word. So is claar in November 1945 besluit dat werknemers van Vikor, Yskor Ontspannings- en Geselligheidsklub, Yskor Utiliteitswinkels (Eclrns.) Bpk. en Fowler Tarspraying Company Ltd. lede van die Mecliese Bystandsforids kon worcJ.394 Met verloop van tyd is ander instansies se werknemers as lede van die Mediese Bystandsfonds toegelaat, byvoorbeeld Amcor, Vikor Eiendomsrnaatsakppy, Dorman Long (Africa) Ltd., Bou I ton and Paul of South Africa (Pty.) Ltd., Acrow Engineering (Pty) Ltd., Gladwills Electric House, Eligwa Timbers (Pty) Ltd. en The Methodist Church of South Africa.
lnwoners wat nie van die dienste van die Mediese Bystandsfonds gebruik gemaak bet nie, moes die dokters en tandartse in Vereeniging besoek. Teen ongeveer die begin van 1950 het die eerste privaat dokters hulle in Vanderbijlpark gevestig, by name dr. Carel de Wet en dr. Opperman, wat vennote was. Hier was nog nie 'n pri-vaat tandarts nie. Later het dr. Du Plessis, 'n tandarts van Vereeniging, deeltydse dienste in die spreekkamers van dr. De Wet in die Westcliffe-gebou gelewer.39s
3.1.2 HOSPITAAL
Na die stigting van die Vanderbijlpark Mediese Bystandsfonds is daar besluit dat daar
'n hospitaal wat deur die Mediese Bystandsfonds bedryf sou word, gebou moes word.396 Na onderhandelinge met die Provinsiale Administrasie, is daar egter in 1949 besluit dat die Provinsiale Administrasie die hospitaal sou oorneem en van Vesco
sou huur.397 Die hospitaal sou op 'n latere stadium deur hulle gekoop word.398
Die hele hospitaalkompleks sou uit 'n algernene hospitaal met 500 beddens. 'n kraaminrigting, 'n hospitaal waar aansteeklike siekte behandel kon word, administratiewe geboue. verpleegsterstehuis. ensovoorts, bestaan. Aanvanklik sou daar 'n 30- tot 40-bedhospitaal gebou word, wat die eerste deel van die hospitaalkompleks sou wees, en dit sou dan later omskep word in n
394 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 10. 26 November 1945.
395 J.M. Henning. Onderhoud, 10 April 1991, (kassel in besit van die skrywer).
396 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 32, 3 May 1948.
397 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 37, 25 January 1949.
398 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 50, 1 June 1950.
kraarninrigting.399 Voordat die gebou voltooi is, is daar besluit om die gebou te
ver-groot om ook voorsiening te maak vir kraamgevalle.400 Die mediese toerusting in die
hospitaal is oorsee deur mnr. Oldridge en dr. Vander Merwe, Yskor se hoof mediese beampte, aangekoop.'01
Na die voltooiing van die hospitaal in 1949, was daar 'n totaal van 88 beddens. Die aangrensende verpleegsterstehuis het bestaan uit 50 slaapkamers, 2 sitkamers en 'n eetkamer. Daar was ook woonstelle vir die matrone en die inwonende dokter. Die grondvloer van die oostelike vleuel is ingerig vir die behandeling van buitepasiente. Verder was daar 'n rnoderne operasiesaal, 'n x-straalafdeling, 'n kraarnafdeling en 'n afgeskorte kindersaal.'02
Op 22 April 1950 is die hospitaal arnptelik cfeur dr. F. Meyer aan die adrninistrateur van Transvaal, dr. William Nicol, oorhandig. Terselfdertyd het dr. Nicol aangekondig dat 'n hospitaalraad, bestaande uit nege lede, in die lewe geroep word.403
Dit was nie norrnale praktyk dat 'n dorpsbestuur of -instansie 'n hospitaal oprig en dan aan die Provinsiale Administrasie oorhandig, soos dit wei hier die geval was nie. Die rede hiervoor was dat in die meeste gevalle waar dit op hierdie manier gedoen is, daar 'n groat tekort aan verpleegpersoneel was. Vesco het die versekering gegee dat hy sal toesien dat daar voldoende getroude vrouens beskikbaar sou wees om as verpleegsters diens te doen. Op grand hiervan het die Provinsiale Administrasie toegestem dat Vesco die hospitaal kon oprig.•o•
3.1.3 KLINIEK
Voor die stigting van die Vanderbijlpark Mediese Bystandsfonds is mediese dienste deur die Yskor Mediese Bystandsfonds verskaf. Vesco het toestemming gekry dat
399 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 11. 22 January 1946.
•oo Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 33. 8 June 1948.
401 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 34, 6 August 1948.
•oz Anon .. "The Vanderbijl Park hospital opened by the Administrator of the Transvaal", /scor News. val. 15, no. 5. May 1950, p.391.
403 Anon .. "The Vanderbijl Park hospital opened ... ". p.389.
404 The Vaal Tribune. 27 April 1950: report.
Foto no. 34: Die Vanderbijlpark Mediese Bystandsfonds en Kliniek in CW 6, 1947/48. Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling
sy werknemers ook lid van die fonds kon word.405 'n Huis in Lindestraat het as spreekkamer gedien waar dokters van Vereeniging diens gedoen het. Na die stigting van die Mediese Bystandsfonds is 'n mediese en tandheelkundige kliniek by Marconistraat 5 geopen.406
In September 1946 het die Vescoraad besluit dat 'n kliniek op perseel 359, wat aan Carnot- en Cortstraat in CW 6 grens. opgerig moes word. Daar sou in die kliniek voorsiening gemaak word vir spreekkamers vir dokters en tandartse, 'n herstel ka-mer, asook adrninistratiewe kantore. Vesco sou die gebou laat oprig en dan aan die Vanderbijlpark Mediese Bystandsfonds verhuur.'07
Teen 1949 was die kliniek te klein om aldie mediese en ander personeel te huisves. en die geclagte het ontstaan orn die huidige kliniek in 'n rnecliese kliniek te ornskep en clan geclesentraliseerde tanclheelkunclige klinieke op te rig. Die eerste van hierclie distrikstandheelkundige klinieke is in Becquerelstraat in CW 2 opgerig.'08 Die kliniek
in CW 6 is ook uitgebrei om voorsiening te maak vir 'n babakliniek en immuniseringslokaal:'09 'n Patologiese laboratoriurn sou ook aangebou word.''0 Die koste aan hierdie uitbreidings het £8,135 beloop.411
In 1952 het die bestuur van die Mediese Bystandsfonds besluit om weer aile mecliese en tanclheelkundige dienste te sentraliseer. Die tandheelkundige kliniek in CW 2 sou dan nie meer gebruik word nie. Verdere uitbreidings en aanbouings sou aan die kli -niek in CW 6 aangebring word om aldie personeel te huisves asook om voorsiening te maak vir 'n radiologiese afdeling. Dit sluit die administratiewe personeel ook in wat van die kantore in Vesco se administratiewe gebou gebruik gemaak het. Die aanbouings wat gemaak sou word, het 'n mecliese blok van vier verdiepings en 'n tandheelkundige blok van twee verdiepings ingesluit.412 Die perseel in CW 6 en die
405 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 2, 9 February 1945.
-1os P.R. Nell, Die geskiedenis van Vanderbijlpark ... , p.6.
407 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 18, 10 September 1946. 408 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 40. 1 June 1949.
409 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 48, 30 March 1950.
410 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 49, 4 May 1950.
411 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 59, 4 May 1951. m Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 68, 31 July 1952.
Foto no. 35: Die Hendrik van der Bijl Laerskool in CW 5.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad. Openbare Biblioteek. Fotoversameling.
geboue sou aan die Mediese Bystandsfonds vir £16,946 verkoop word. 'n Lening van £70,000 is aan die Mediese Bystandsfonds toegestaan om die koop van die perseel en gebou en aldie aanbouings en uitbreidings te finansier.413
3.2 OPVOEDKUNDIGE INRIGTINGS
Die enigste skoal wat in die omgewing was, was die skoal met dieselfde naam op die plaas Vyffontein. Dit is opgerig op grand wat deur die Vereeniging Estates Limited aan die Unieregering vir die doe! beskikbaar gestel is.414 Vyffontein was 'n
Afrikaansmediumskool en die Engelse leerlinge moes na die Engelsmediumskool in Vereeniging gaan.415
Die eerste skoal wat in Vanderbijlpark opgerig is, was die Hendrik van der Bijl Laerskool in CW 5, 'n dubbelmediumskool, wat vir 450 leerlinge antwerp is. Die skoal is reeds op 30 Julie 1946 in gebruik geneem en amptelik op Saterdag 25 Oktober 1946 deur die administrateur van Transvaal, genl. J.J. Pienaar, geopen. Die eerste hoof was mnr. A.S. Nel. Die skoal op Vyffontein het opgehou funksioneer en die leerlinge is oorgeplaas na die nuwe laerskool waarvan die inskrywingstal toe dit betrek is, 110 was. Teen Januarie 1947 was daar slegs 131 leerlinge.416 Die grand waarop die
Vyffonteinskool gestaan het, is deur Vesco van Vereeniging Estates Limited gekoop.417
In Januarie 1948 begin die skoal met 'n inskrywingstal van 289 leerlinge. Gedurencle hierdie jaar het die getalle so vinnig gegroei, dat die standerd 5-en standerd 6-seuns vanaf 6 September 1948 by die Tegniese Kollege klas gekry het.418
Omdat die leerlinggetalle so vinnig toegeneem het, is in 1948 toestemming deur die Provinsiale Administrasie gegee dat 'n tweede laerskool in CW 2 opgerig kon word!'9
413 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 69. 19 September 1952.
414 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 4, 23 April 1945.
415 P.R. Nell. Die geskiedenis van Vanderbijlpark ... , p.S.
4 16 Hendrik van der Bijl Laerskool. Vanderbijlpark, Skooljoernaal, 1946-1958.
417 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 4, 23 April 1945.
41 8 Hendrik van der Bijl Laerskool, Vanderbijlpark, Skooljoernaaf, 1946-1958.
41 9 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 31, 2 March 1948.
In Januarie 1949 was die inskrywingstal by die skoal 603 leerlinge en die jaar is
af-gesluit met 963 leerling8 en 29 personeellede.420
In 1949 het die Provinsiale Administrasie ook die tender aanvaar vir die oprigting van
'n derde laerskool in CW 6.421 Vanwee die drinQende beho8fte aan nog laerskole en
om tyd te bespaar, is dieselfde planne wat vir die bou van die Hendrik van der Bijl
Laerskool gebruik is, ook vir die bou van die derde laerskool, nl. Totius Laerskool
gebru ik.422
Aan die begin van 1950 tree die nuwe Taalordonnansie rakende die onderwys. waarin
daar voorsiening gemaak word vir moedertaalonderwys en enkelmediumskole. in
werking. Met die aanvang van die eerste kwartaal in 1950, word die Engelssprekende
leerlinge opdrag gegee om by die Oliver Lodge Primary School in CW 2 aan te meld.
Baie van die ouers was hieroor nie tevrede nie, en na 'n protesvergadering is beslu it
om 'n afvaardiging na die Onderwysclepartement te stuur. Die uiteinde van die saak
was dat die skoal as 'n dubbelmediumskool sou bly voortbestaan en dat die
Engelssprekencle ouers wat dit so verkies, hulle kinders in die skoal kon hou. Dit het
daarop neergekom dat daar meer leerlinge in die skoal aanwesig was as waarvoor
daar ruimte beskikbaar was.423
Op 17 Januarie 1950 is die eerste leerlinge by Oliver Lodge Primary School ingeskryf.
Toe die skoal geopen het, was daar 11 personeellede en 313 leerlinge. Die waa
r-nemende hoof in daardie stadium was mnr. M.C. Pretorius. Vanaf die begin van 1951
is mnr. Cosford as die eerste hoof aangestel.40' 4
Alhoewel die Totius Laerskool nog nie heeltemal voltooi was nie, is toestemming
verleen dat die skoolgebou betrek kon word. Mnr. S.I.W. Roos. onderhoof van die
Hendrik van der Bijl Laerskool, het op 20 Januarie opdrag van die
Onderwysdepartement gekry om die nuwe Afrikaanse Laerskool op 23 Januarie 1950
te open en as waarnemende hoof op te tree. Op die eerste dag was daar 230 le
er-linge teenwoordig. Teen 27 Januarie het die getalle na 290 opgeskuif en claar was 9 onderwysers werksaam. Op 15 Februarie is die eerste ouervergadering gehou en
•<o Hendrik van der Bijl Laerskool, Vanderbijlpark, Skooljoernaal, 1946-1958.
421 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 40, 1 June 1949.
m M. van Zyl, Onderhoud, 3 April 1991, (kassel in besit van die skrywer).
423 Totius Laerskool, Vanderbijlpark, Skooljoernaal, 1950-1952.
m Oliver Lodge Primary School, Vanderbijlpark, School Journal, 1950-1951.
op Maanci<Jg 1 Mei is die eerste skoolkommissie verkies. Die skoal het aan die einde van die 1950 skooljaar met 'n leerlingtal van 601 gesluit. Mnr. Salmon Roos is vanaf 16 Januarie 1951 as die eerste permanente skoolhoof aangestel.425
Nadat die skoal vir die eerste kwartaal van 1951 geopen het. het die getalle vinnig gegroei. Teen 29 Januarie het die leerlingtal alreeds op 723 te staan gekom. Die groei was so geweldig dat daar op 16 Oktober begin moes word met die aanbou van vier nuwe klaskamers. Teen die einde van die vierde kwartaal het die skoal met 831 leerlinge gesluit. Op 18 Januarie 1952 begin die skoal met 'n leerlingtal van 904 en sluit daardie jaar met 1008 leerlinge af.426
Vesco het die skole opgerig en dan aan die Provinsiale Administrasie verhuur.
.
Na 'n sekere tydperk is die skole deur die Provinsiale Adrninistrasie van Vesco gekoop.427Vanwee die toeloop van leerlinge na die skole en die groat tekort aan skole. het Vesco in 1950 ook besluit om 'n vierde en vyfde laerskool se oprigting te finansier.
Die Provinsiale Administrasie het die aanbod aanvanklik aanvaar tot groot verligting van die Vereenigingse Skoolraad.'28 Later het hulle toe tog nie die tenders vir die vierde en vyfde laerskool aanvaar nie en het hulle Vesco ook in kennis gestel dat hulle gebruik om skole op staatseiendom te bou en dan aan die Provinsiale Administrasie te verhuur, onwettig is en dat die skole self deur die Provinsiale Acln1inistrasie via tenders wat aangevra sou word, opgerig sou word!29 Dit was om die rede dat die lwop van die derde laerskool so gou moontlik in 1951 afgeha11clel
Nadat die tenders deur die Provinsiale Administrasie goedgekeur is. is daar toe begin bou aan die vierde en vyfde laerskole, nl. Frikkie Meyer Laerskool en Laerskool Wording wat onclerskeidelik in 1953 en 1954 voltooi is. Daar is op 28 Julie 1953 met klasse by die Frikkie Meyer Laerskool begin en die getal ingeskrewe leerlinge was
m Totius Laerskool. Vanderbijlpark. Skooljoernaal, 1950-1952.
426 Totius Laerskool, Vanderbijlpark. Skooljoernaal, 1950-1952.
477 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 37. 25 January 1949.
•zs Vereeniging Museum. F.A.V. Day newspaper cuttings. 17 February 1950 - 9 January 1951, ref. no. 03/2668, Rand Daily Mail. 28 October 1950: report.
429 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 60, 6 June 1951.
•1o Vesco, Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 61. 30 August 1951.
459. Die waarnernende hoof was mnr. M.P.C.M. Uckerman. Vanaf Junie 1954 het
mnr. J.C WOst as hoof opgetree. Die skoal is op 4 Desember 1954 tydens die skoal
se eerste funksie nl. 'n kermis. amptelik deur dr. F. Meyer geopen. Met die
arnrtelike opening was daar reeds 532 ingeskrewe leerlinge.431
In Vanderbijlpark was daar nog nie 'n hoerskool nie, en in 1949 het die Vereenigingse
Skoolraad Vesco versoek om 'n hoerskool in CW 6 Uitbreiding 1 op te rig.432 Baie
leerlinge moes na Vereeniging toe gaan om hoerskoolopleiding te ontvang. Die skoal
sou deur Vesco gebou word en aan die Provinsiale Administrasie verhuur word.433
Die perseel waarop die hoerskool opgerig sou word. is aan die
Onderwysdeparternent vir £1,000 verkoop."34 Omdat dit toe bekend geword het clat
dit onwettig is om die gebou aan die Provinsiale Adrninistrasie te verhuur, het die
Onclerwysdepartement die hele saak van die oprigting van die skoal self onderneern.
Omdat die behoefte vir hoerskoolopleiding so groat was, is daar op 17 Januarie 1950
begin om sekondere klasse tot standerd 8 aan die Hendrik van der Bijl Laerskool aan
te bied.435
Die Vanderbijlparkse Hoerskool het in 1951 as dubbelmediumskool tot stand gekom,
en klasse is aangebied in tydelike geboue op die terrein van die Oliver Lodge Primary
School. Daar is tien tydelike klaskamers gebou. Die leerlinge in die sekondere
klasse by die Hendrik van der Bijl Laerskool, asook die leerlinge in die standerd
6-klasse by die Totius Laerskool en die Oliver Lodge Primary School sou alma!
oorskuif na die nuwe hoerskool:'~6 Die klasse het amptelik op 16 Januarie 1951 begin.
Die dubbelmediurn hoerskool het voortbestaan tot aan die einde van 1952. Mnr. J.F.
Lombaard was die eerste hoof van die hoerskool. Mnr. J.T. van Wyk het vanaf 1952
waargeneem as hoof totdat hy in 1953 as hoof van die Vanderbijlparkse Hoerskool
aangestel is.
431 Frikkie Meyer Laerskool. Vanderbijlpark, Skooljoernaal, 1953-1954.
4 32 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 42. 12 August 1949.
m Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 45. 6 December 1949.
4 3·1 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 46, 31 January 1950.
435 Hendrik van der Bijl Laerskool. Vanderbijlpark, Skooljoernaal. 1946-1958.
416 Vereeniging Museum. F.A.V. Day newspaper cuttings. 17 February 1950 - 9 January 1951, ref. no. 03/2668, Rand Daily Mail, 8 December 1950: report.
Op 7 Januarie 1953 het die arnptelike opening van die Vancferbijlparkse Hoerskool, 'n Afrikaansrnediumskool, plaasgevind. Die opening het in die Nederduitse Hervormde of Gereformeerde Kerk, Moedergemeente plaasgevind. Met die opening van die nuwe Afrikaansmecfiurn hoerskool was daar 428 leerlinge. Die skoal is voorlopig in die geboue van die latere Laerskool Wording gehuisves. Die Engelsmeclium hoerskool het voortgegaan met hulle klasse by die Oliver Lodge Primary School. Die hoeksteenlegging van die nuwe Afrikaanse hoerskool het op 5 Junie 1953 plaasge-vind. Op 7 April 1954 is daar met klasse in die nuwe geboue van die hoerskool begin, alhoewel al die geboue nag nie voltooi was nie. Na die onttrekking van die hoerskool uit hulle tyclelike vesting, het die Laerskool Wording in 1954 tot stand gekom.437
In 'n paging om die getalle van die skole wat reeds so oorvol was meer eweredig te versprei, het dr. Carel de Wet, Vanderbijlpark se verteenwoordiger by die Skoolraad, voorgestel dat die Hendrik van der Bijl Laerskool 'n Afrikaansmedium skoal word. Die Engelssprekencfe leerlinge van die skoal moes dan na die Oliver Lodge Primary School oorgeplaas word, terwyl hulle plekke dan deur leerlinge van die Totius Laerskool ingeneem sal word.438
Bogenoernde voorstel van dr. De Wet het baie teenstand van die ouers van die Hendrik van der Bijl Laerskool gekry. Dit was vera! die Engelssprekende ouers wat hierteen beswaar gemaak het.~39 In 'n opnarne wat onder die ouers gemaak is, vvas 975 ouers ten gunste daarvan dat die skoal 'n dubbelrnedium skoal bly, terwyl slegs
drie ouers daarteen gekant was. Die Skoolraad was egter ten gunste van dr. De Wet se voorstel en het reeds besluit om by die Onderwysclepartement aan te beveel dat die skoal 'n Afrikaansmediumskool word.-uo Die Onderwycldeparternent het toe be -sluit dat die skoal vanaf Januarie 1953 'n Afrikaansrnediurn skoal sou word. Ongeag
versoeke van die ouerkomitee het die Skoolraad nie hulle vorige besluit en aanbe-veling in heroorweging geneem nie.w Dit was vera! die ouers van die Hendrik van
der Bijl Laerskool en die Oliver Lodge Prirnary School wat teen die aanbeveling
ge-kant was. terwyl die ouers van die Totius Laerskool en die Vanderbijlparkse
417 Vanderbijlparkse Hoerskool. Vanderbijlpark. Skooljoernaal. 1951-1954.
418 Rand Daily Mail, 23 June 1952: report.
419 M. Nash. Onderhoud. 29 April 1991, (kassel in besit van die skrywer).
440 Rand Daily Mail, 26 June 1952: report.
441 Rand Daily Mail, 17 August 1952: report.
Hoersl<aol, asook sornrnige van die ouers van die Hendrik van der Bijl Laerskool weer
ten gunste van die besluit was.'142
Die verandering van die Hendrik van der Bijl Laerskool na 'n Afrikaansmediurnskool het egter eers in Januarie 1958 'n werklikheid geword, want in Januarie 1953 het die
skoal geopen met 'n leerlingtal van 925, waarvan 308 Engelsprekende leerlinge was
en 617 Afrikaanssprekend. Eers op 15 Januarie 1958 het die skoal geopen as 'n
Afril<aansmediumskool met 'n inskrywingstal van 565 leerlinge.443
Reeds so vroeg as 1947 het Vesco besluit dat die inwoners 'n kornitee moet benoern
wat die onderhoud en bestuur van 'n kleuterskool moes behartig. 'n Stuk groncl sou
beskikbaar gestel word waarop 'n gebou opgerig kon word wat dan sou dien as 'n
kleuterskool. Die gebou sou aan die komitee verhuur word.444 In Mei 1948 is 'n tak
van die Kleuterskoolvereniging gestig en 'n plaaslike komitee is aangewys.145 Later
is claar besluit om eers 'n huis te De Foreststraat 67, CW 5, as 'n kleuterskool in te
rig en aan die Kleuterskoolkornitee te verhuur.446 Die Teddy Bear Kleuterskool het in
Augustus 1948 begin funksioneer. Teen September 1949 was daar reeds 40 kinders.
terwyl 30 op 'n waglys was. Teen hierdie tyd was die Vanderbijlpark
Kleuterskool-vereniging reeds goed gevestig. Die Onderwysdeparternent het oak die kleuterskool
goedgekeur terwyl die Provinsiale Administrasie dit vir subsicliecloeleindes as 'n
kleuterskool erken het.447 Daar was nie werklik sprake van 'n subsidie wat aan die
betrokke kleuterskool betaal sou word nie, maar die Provinsiale Administrasie rnaak
'n toekenning aan die oorkoepelende Kleuterskoolvereniging wat dit dan op sy beurt
weer verdeel onder die verskillende kleuterskole wat onder hom ressorteer.448
Daar kon egter nog nie met die bou van die kleuterskool, soos aanvanklik beplan is.
begin word nie. omdat die Kleuterskoolvereniging nag nie genoegsarne fondse gehad
442 Rand Daily Mail, 9 September 1952: report.
443 Hendrik van der Bijl Laerskool. Vanderbijlpark, Skooljoernaal, 1946-1958.
4M Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 23, 29 April 1947.
445 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 32, 3 May 1948.
448 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 32, 3 May 1948 .
.w7 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board Meeting no. 43, 23 September 1949.
44~ Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 54, 2 November 1950.
Foto no. 36: Die Teddy Bear Kleuterskaal in CW 2.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Bibliateek, Fataversameling.
Foto no. 37: Die Tegniese Kollege in CW 3.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad. Openbare Bibliateek, Fataversameling.
het nie . .IA9 Omdat daar so 'n groot behoefte was, en die huidige kleuterskool te klein was om in die aanvraag te voorsien. is daar in 1951 besluit om die huis te Rutherford Boulevard 61 (CW 2) wat vroeer as 'n telefoonsentrale gebruik is, in 'n kleuterskool te omskep.-'50
Omdat Vanderbijlpark as 'n nywerheidsdorp ontwikkel is, was die behoefte vir die opleiding van vakleerlinge groot. In 1947 is 'n perseel van 9,15 akker vir 'n Tegniese Kollege opsy gesit. Dit sou aan die Kollege-owerhede teen £250 per akker verkoop word:'~1 Daar is in 1948 met na-uurse klasse vir vakleerlinge by die Hendrik van der Bijl Laerskool begin om tydelik in die behoefte van die opleiding van vakleerlinge te voorsien. Op 3 Augustus 1948 is die Vanderbijlparkse Tegniese Kollege in gebruik geneem.'52
3.3 KERKE
Die inwoners van Vanderbijlpark moes in Vereeniging kerkdienste bywoon indien dit nie in 'n huis in Vanclerbijlpark gehou kon word nie. Nadat die Hendrik van der Bijl Laerskool voltooi is, het verskeie gemeentes in klaskamers kerkdienste gehou. Se-dert 1948 is daar ook deur sommige gemeentes van twee tydelike geboue in CW 6 gebruik gemaak om kerkdienste te hou."53
By die uitleg van woongebiede is genoegsame voorsiening vir kerkpersele gemaak. In November 1945 is daar besluit om aan die Nederduits Hervormde of Ger efor-meercle Kerk Vereeniging-Wes (later bekend as die Nederduits Gereformeerde Kerk), 'n kerkperseel vir £1000 te verkoop. Kerkpersele sou aan ander gemeentes teen dieselfde bedrag verkoop word.454 Soos wat die dorp uitgebrei het. het al meer en meer kerkgenootskappe aansoek gedoen om kerkpersele te koop. Naclat n cleputasie van sekere kerkgenootskappe mnr. Oldridge in 1947 besoek het. het die Vescoraad besluit clat die kerke wat teen September aansoek gedoen het om persele te koop, dit teen die helfte van die prys wat dit kos om die kerkperseel te ontwikkel
449 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 55, 1 December 1950.
450 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of a special Board meeting. 11 July 1951.
451 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 24, 27 May 1947.
m P.R. Nell. Die geskiedenis van Vanderbijlpark ... , p.S.
4~3 P.R. Nell. Die geskiedenis van Vanderbijlpark ... , p.8.
454 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 10, 26 November 1945.
kon koop. Kerke wat daarna nog aansoek doen. sou die voile prys wat clit kos om
die perseel te ontwikkel moes betaal."55 In Oktober 1948 is besluit dat die ke
rl<ge-nootskapre wat aansoek gedoen het om kerkpersele te koop, dit teen 'n koste van
£1.0.0. plus oordragkostes kon doen. Enige ander perseel wat hulle dan nog wou
koop, moes hulle koop teen die voile ontwikkeli~gskoste van die perseel. 'n Bepaling
was egter dat die perseel binne vyf jaar nadat dit oorgedra is, ontwikkel moes word.
anders sou dit teruggeneem en die koopsom terugbetaal word.456
Die kerkgenootskappe moes oordragkostes gebaseer op die waarde van die perseel betaal al kos die perseel net £1.0.0. In Januarie 1949 is besluit dat kerkgenootskapre
wat aansoek gedoen het om 'n perseel te koop, dit as 'n geskenk sou ontvang.
Oorclragkostes hoef dus nie betaal te word nie. Die kostes vir wateraansluiting.
elektrifisering, riolering. ens., moes cleur die kerke self gedra word en dit sou di e-selfcie wees as vir cfie gewone publiek. As daar nog ander rersele was wat die kerke
wou koop, moes hulle die voile ontwikkelingskoste van die perseel betaal. Die
voorwaarde was dat die perseel binne vyf jaar ontwikkel moes word!57 Verdere
aansoeke om persele is deur die Vescoraad op meriete beoordeel. Dit het dus ge -beur dat 'n sekere kerkgenootskap aansoek gedoen het om 'n perseel, maar dat dit
nie toegestaan is nie, omdat daar in Vanderbijlpark nie 'n aanvraag vir die betrokke
kerkgenootskap was nie."58
Op 11 Junie 1949 het die gemeente Vanderbijlpark van die gerneente van die Nede
r-duits Gereforrneerde Kerk Vereeniging-Wes afgestig. Die eerste gewone kerkraads
-vergadering is op 16 Junie 1949 in die Hendrik van der Bijl Laerskool gehou en die
eerste predikant van die gerneente was ds. A.B. Schoernan wat op 26 Augustus 1950 in die gerneente bevestig is. Die eerste gebou wat die gemeente laat oprig het. was die kerksaal waar die gerneente toe hulle eredienste gehou het en wat op die naweek
van 1-2 September 1951 ingewy is. Dit was eers op 2 Desember 1961 dat die
kerkgebou as geheel ingewy is.
Bogenoerncle gerneente het geweldig uitgebrei en die kerkraad het op 26 Januarie 1952 besluit clat Vanderbijlpark-Wes en Vanclerbijlpark-Noord moes afstig .. 59 Op 31
455 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 28, 21 October 1947.
•ss Vesco. Vanderbijlp:o~rk. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 36. 26 October 1948.
457 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 38, 15 March 1949.
•s@ Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 43. 23 September 1949.
459 Nederduitse Gereformeerde Gemeente Vanderbijlpark. Kwarteeufees, 11 Junie 1974, pp.11-13.
Maart 1952 het die voorsitter van die ringskomrnissie. ds. G.D. Worst. die afstigting
waargeneem.-'60 Die gemeentes wat afgestig het, moes egter die kerkpersele wat hulle wou gehad het teen ontwikkelingskoste aankoop, omdat daar volgens beleid net
een perseel aan 'n kerkgenootskap geskenk kon word. Die Vanderbijlpark-W es-gemeente het toe die perseel op die h_oek van McColm Boulevard en
Stephensonstraat in CW 5 gekoop. Omcfat hulle nie genoeg geld gehad het nie. het Vesco hulle tegernoet gekom en bepaal dat 'n deposito van £1000.0.0. gegee rnoes word en die balans kon oor 'n tydperk van 5 tot 10 jaar afbetaal word teen 6% rente per jaar. Die rente kon egter met 1% verhoog word nadat drie maande kennis van sodanige verhoging gegee is.461
Die Nederduits Hervorrncle Kerk in Vanderbijlpark het in 1950 van die
Vereeniginggerneente afgestig en het 474 lidmate gehad.";2 Voor die afstigting is
kerkdienste op Sondaernicfdae deur ds. Ras van die Vereeniginggerneente by die Hendrik van der Bijl Laerskool gehou.463 Die gemeente Vanderbijlpark is arnptelik op 18 Maart 1950 in twee klaskarners van die Laerskool Totius gestig. Omdat daar nog
nie 'n kerkgebou was nie, is kerkdienste in die klaskamers van onder andere die
Laerskool Totius en die Tegniese Kollege gehou. In 1950 is ds. F. van Oosten as die eerste predikant van die gemeente bevestig.•sJ
Lidrnate van die Gereformeerde Kerk het ressorteer onder die Gereformeerde Kerk
op Vereeniging. Teen 1946 was daar net drie huisgesinne in Vanderbijlpark wat
lidmate van die Gereformeercle Kerk was en hulle het geressorteer onder die wyk Roodstuine in Vereeniging. Die aantal lidrnate het egter in so 'n mate aangegroei
soclat dit nodig was om die wyk in drie afsonderlike wyke te verdeel. Aangesien die
liclmate van die Vanclerbijlpark-wyke vinnig toegeneem het, is daar voorgestel clat die wyke afstig en hulle eie gemeente vorm. Die afstigting het op 21 April 1951 geskied.
Die kerkraad van die Gereformeerde Kerk Vereeniging het vroegtydig reeds by Vesco
aansoek gedoen om 'n kerkperseel op Vanderbijlpark. Alhoewel die perseel nog nie
460 Nederduitse Gereformeerde Gemeente Vanderbijlpark. Kwarteeufees. 11 Junie 1974, p.1.
•s1 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 68. 31 July 1952.
462 Nederduitsch Hervormde Kerk Vereeniging. 75ste Herdenking, p.45.
463 F. Erasmus. Onderhoud, 4 April 1991, (kasset in besit van die skrywer).
464 L. Pruis e.a., Geskiedenis van die gemeente Vanderbijlpark vanaf 1950 tot 19 ... (ongep. verslag. Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Gemeente Vanderbijlpark. s.j. ). p.1.
HOOFSTUK 3
uitgekies is nie, is die perseel aan die nuwe gemeente van Vanderbijlpark oorgeclra. Daar was 183 lidmate wat met die afstigting na die nuwe gemeente oorgegaan het.
Na die afstigting het die gemeente van Vanderbijlpark in kombinasie met die ge -meente in Vereeniging gestaan en die ooreenkoms kon hernu word. Hierdeur is sekere clienste aan die gemeente op Vanderbijlpark verskaf. Die eerste preclikant wat in die gemeente bevestig is, was dr. S.J. du Plessis.'55 In 1952 het die Gere
for-meerde Kerk van Vanderbijlpark die perseel op die hoek van Becquerel- en Lodgestraat in CW 2 as geskenk van Vesco ontvang.466
Die eerste rnis van die Rooms Katolieke Kerk in Vanderbijlpark is in September 1947 cleur Vader MacNahoe in die Hendrik van der Bijl Laerskool gehou. Aanvanklik het die gemeente uit ses gesinne bestaan. Teen ongeveer 1959 was daar reeds 375 gesinne. Lewis Construction het in Junie 1948 ou kantore aan die kerk geskenk wat as die eerste kerkgebou gedien het. Op 16 April 1950 is die kerksaal voltooi. Dit sou dien as kerk totdat 'n permanente kerkgebou opgerig kon word.467
Afgesien van die reeds genoernde gerneentes, het ander kerkgenootskappe soos die Metodiste Kerk , die Presbiteriaanse Kerk en die Anglikaanse Kerk hulle ook in Vanderbijlpark gevestig. In baie gevalle het die gemeentes eers 'n kerksaal opgerig waar kerkdienste voorlopig gehou kon word. Daarna is aandag aan die oprigting van die kerkgebou gegee. So is die kerksaal van die Metodiste Kerk amptelik in Oktober 1950 geopen.468
Wat die Anglikaanse Kerk betref, was daar teen 1948 reeds 100 gesinne op Vanderbijlpark wat aan die Anglikaanse Kerk op Vereeniging behoort het. Die getalle het spoedig aangegroei tot 200 gesinne en daar is toe in 1949 besluit om 'n aparte gemeente vir Vanderbijlpark te skep. Die eerste predikant vir die
Vanderbijlparkgemeente was eerwaarde E.H. Richardson wie se dienstydperk op 17 April 1950 begin het. Eerwaarde Richardson is op 8 Mei 1950 deur die Biskop van die Anglikaanse Kerk in sy amp bevestig.459 Die Presbiteriaanse Kerk in
•ss W.J. van der Merwe, Gedenkboek: Gereformeerde l<erk Vereeniging, 1927-1967, pp.44-46.
466 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 70. 27 October 1952.
467 Church of St. Francis of Assisi. What! Me sacrifice?. geen bladsynommers.
468 Vereeniging Museum. F.A.V. Day newspaper cuttings, 17 February 1950- 9 January 1951, ref. no.
03/2668. Rand Daily Mail, 30 October 1950: report.
469 Church of St. Mary and St. John, The growth of a parish. 1902-1962, geen bladsynommers.
Foto no. 38: Speeltoerusting in 'n park in CW 2.
Bron: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek. Fotoversameling.
Foto no. 39: Emfulenipark.
Bron: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
Vanderbijlpark het eintlik sy beslag gekry tydens 'n vergadering wat op 20 Julie 1948 by die Hendrik van der Bijl Laerskool gehou is. Die eerste kerkdienste is ook in die skoal gehou en later is kerkdienste by die Oliver Lodge Primary School gehou.•70
3.4 SPORT- EN ONTSPANNINGSFASILITEITE
Wanneer dorpsgebiede uitgele word, word daar oop spasies gereserveer. Daar was twee soorte oop spasies, nl. die wat ekstern en dan die wat intern by dorpsgebiede is. Die eksterne oop spasies was die hoof oop spasies vir geleentheidsontspanning soos Emfulenipark, Emfuleni Gholf- en Buiteklub, Yskor Ontspannings- en Geselligheidsklub en die openbare sportgronde in CW 6 Uitbreiding 1. Die oop spasies wat intern by die clorpsgebiede is, is formele parke waar claar Idem gele word op blomme en borne, speelareas vir voorskoolse kinders en speelgronde vir skoolgaande kinders.471
3.4.1 EMFULENIPARK
Omdat Vanderbijlpark oor 'n pragtige rivierfront van ongeveer 5 myl beskik. het Vesco besluit om dit te ontwikkel in 'n plek waar gesinne kon gaan ontspan. Die gedagte was om die gebied as 'n voel- en wildreservaat te ontwikkel. Duisende borne van versl<illende soorte is aangeplant om die park verder te verfraai. Die naam Emfulenipark beteken "park langs die rivier''.172
In 1949 is die piekniekfasiliteite verder uitgebrei en daar is besluit dat geen toe-gangsgeld van die publiek gevra sou word nie.473
Die Vaalrivier het die geleentheid gebied vir die beoefening van watersport. Roei, waterski en kragbote was die gewildste bedrywighecle. In 1948 is toestemming ver-leen vir die vestiging van 'n bootbouindustrie en roeifasilileite langs die Vaalrivier.474 Rivercraft (Pty) Ltd. het vir vyf jaar 'n huurkontrak verkry met die opsie om dit vir 'n
470 Vaai-Weekblad (spesiale bylaag), 20 November 1964: berig.
471 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 66, 1 May 1952.
472 H.J. van der Bijl, "The creation and planning of Vanderbijl Park non-european residential areas". p.599.
•n Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 38, 15 March 1949.
474 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 35, 21 September 1948.
Foto no. 40: 'n Uitsig oor die Vaalrivier. Die gholfbaan en SW 5 is aan die linkerkant
sigbaar.
Bron: Vanderbijlpark Stadsraad. Openbare Biblioteek. Fotoversameling.
verclere vier jaar en elf maande te huur. Hulle sou egter nie vergoed word vir enige verbeterings wat hulle op die perseel aanbring nie, maar sou toegelaat word om soclanige verbeterings te verwyder as die huurooreenkorns verstryk, rnits hulle vooraf toesternming by Vesco gehad het om die verbeterings aan te bring.475
Op 4 September 1949 het die Eligwa-klub tot stand gekorn.476 'n Perseel by
Emfulenipark is van Vesco gehuur waarvandaan hulle die klub se aktiwiteite bedryf het. Gereelde renbootregattas is deur die klub op die Vaalrivier gehou.477
3.4.2 SPORTGRONDE
'n Sportterrein het vanwee die uitbreicling van die dorp 'n dringende behoefte ge -word. In 1948 is daar beplan om 'n burgersentrurn bestaancle uit 'n openbare verga-dersaal, biblioteel<, ontspanningsentrum en swembacl in CW 6 Uitbreiding 1 te bou.•78
Die koste van die bou van die swernbad en die nodige geboue sou £31,650 beloop.479 Die totale beraarnde koste vir die oprigting van die sportfasiliteite, was £62,000.•~o
Omdat Yskor 'n groot saal wou oprig wat tot die beskikking van die publiek sou wees, is die bou van die openbare vergadersaal uitgestel.481 Die swembad sou aan die
Gesondheidskornitee verhuur word, terwyl die ander sportfasiliteite aan klubs ver-huur sou word.
Voorsiening is gernaak vir sokker, rugby, hokkie, krieket, tennis, atletiek, jukskei en rolbal. Daar is klubhuise opgerig vir tennis en rolbal, terwyl kleedkarners ook vir die sokker, rugby, hokkie en krieket opgerig is. Die hele sportterrein is omhein.4~2 Op 25
475 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 37. 25 January 1949.
476 The Vaal Tribune, 7 September 1949: report.
m Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 47. 24 February 1950.
478 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco Accession, Minute of Board meeting no. 35, 21 September 1948.
479 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 43, 23 September 1949.
480 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 40, 1 June 1949.
481 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of board meeting no. 41, 30 June 1949.
•az Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 56, 1 February 1951.
Foto no. 41: Aktiwiteite op die rolbalbaan.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotovers::~meling.
Foto no. 42: Die swembad in CW 6.
Bron: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek. Fotoversameling.
Februarie 1950 is die swembad arnptelik deur dr. Meyer geopen en aan mnr. Cecil Olcfridge, voorsitter van die Gesondheidskomitee. oorhandig.m
Die besitreg van die sportterrein het egter probleme gegee. Toe daar in 1949 met die bou van die sportfasiliteite en swernbad begin is, is daar besluit dat die sport-grande aan die Gesondheidskomitee vir 'n tydperk van 10 jaar verhuur sou word met die opsie om dit vir 'n verdere 10 jaar te huur. Die Gesondheidskornitee het die reg gehad om ter eniger tyd die sportgronde te koop.•e• Die Provinsiale Adrninistrasie was egter van rnening dat die Gesondheidskomitee nie die sportgronde rnoes huur nie, maar dat dit deur Vesco aan die Gesondheidskomitee geskenk rnoes word. Hiervoor was Vesco nie te vinde nie, aangesien I1UIIe die rnening gehuldig het dat die
voorsiening van srortfasiliteite die plig van die Gesondheidskomitee was."85
In 1951 het Vesco besluit die grand moet eerder aan die Gesondheidskomitee ver-koop word vir ongeveer £60,000 eerder as om dit te skenk aangesien daar reeds 401,7 morg grand aan die Gesondheidskomitee geskenk is.4~6 Nadat nog kleedkarners,
twee sokkervelde en 'n rolbalbaan gebou is en 'n parkeerterrein aangele is, het die
prys opgeskuif na £70,000."87 Na onderhandelings met die Provinsiale Sekretaris het die gedagte om die sportgronde van Vesco te koop. 'n al grater moontlikheid geword.m Die koopkontrak het later egter deur die mat geval toe die Provinsiale
Ouditeur bevind het die kooptransaksie was onwettig. Die besit van die sportgronde
het weer na Vesco teruggeval.
Dit was in 1955 dat die Vescoraad besluit het dat die sportterrein en onts
pannings-gronde as Cecil Oldridge Park bekend sou staan .. 89 Eers in 1959 het die Vescoraad
besluit om die sportterrein, insluitend die swembacl, gratis aan die stadsraad oar te
dra.
•~1 Anon .. "Opening of the Vanderbijl P<1rk swimming bath"', /scar News val. 15, no. 3. March 1950, p 190.
484 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 45, 6 December 1949.
485 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 57. 8 March 1951.
•ss Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 60. 20 June 1951.
m Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute cf Board meeting no. 61, 30 August 1951.
•qa Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 62. 11 October 1951.
m Rand Daily Mail, 16 May 1955: report.
Foto no. 43: Die amptelike opening van die Emfuleni Gl1olf- en Buiteklub op 5 Maart 1949.
Bran: Vanderbijlpark Staclsraad, Openb<Jre Biblioteek. Fotoversameling
__ ... ~ ... ~ -Foto no. 44: ··-~ .t.
·.-..~
.' :!.::f...i
..:•.t•-..
.
.
. .
. -.
'"
I -1Uitsig oor die gilolfbaan met die eerste iluise in SW 5 op die voorgrond.
Bran· Vanderbijlpark Stadsraad. Openbare Biblioteek. Fotoversameling
3.4.3 EMFULENI GHOLF- EN BUITEKLUB
Reeds in 1945 is die bou van 'n gholfbaan deur Vesco goedgekeur.490 Die ontwerper
van die gholfbaan van 18 putjies was mnr. R. Grimsdell.491 Die twee name wat oorweeg is vir die gholfbaan. was Emfuleni en Eligwa, maar uiteindelik is daar besluit om die naam Emfuleni te gebruik.4~2
In 1948 is die Emfuleni Gholf- en Buiteklub gestig en die gholfbaan is aan die klub verhuur. Die totale area wat aan die klub verhuur sou word, was 270 akker. Mnre. E.C. Oldridge en P.R. Nell en dr. D. du Plessis is deur die Vescoraad benoern orn in die bestuurskomitee van die klub te diE~n. Daar is oak bepaal clat een van die
be-noernde lecle in clie klub se finansiele subkornitee rnoes clien.493
Omdat die klub nag nie oar genoeg fondse beskik het nie. het Vesco aan hu lie £3,000 geleen om hulle in staat te stel om onmiddellike uitgawes te dek en die l<lub te bedryf.•94 'n Klubhuis is ook teen 'n bedrag van £4,250 opgerig.'95 Die gholfbaan
en klubhuis is amptelik op 5 Maart 1949 deur mnr. J.E.K. Tucker geopen. Die klubhuis is in 1950 vergroot om voorsiening te maak vir 'n snoekerkamer en addisionele kroegfasiliteite.'96 Om in die verdere behoeftes van die klub te voorsien, is twee tennisbane teen 'n bedrag van £500 gebou.497 Die swart jeugdiges van die Entembeni-hostel in SW 5. het as jaggies opgetree.498
490 Vesco, Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 6, 2 July 1945.
491 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Bo<Jrd meeting no. 7. 20 and 21 August 1945.
492 Vesr;o, Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 13. 26 March 1946.
m Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 35. 21 September 1948.
494 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 37. 25 January 1949.
495 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 38, 15 March 1949.
498 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 48. 30 March 1950.
497 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 48. 30 March 1950.
498 M. Nash. Onderhoud, 29 April 1991, (kassel in besit van die skrywer).
Foto no. 45: Die Yskor Ontspannings- en Geselligheidsklub, 1945.
Bron: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
,_' ""!.
~- .:, .. ~ r A··,
--1.. .-_ ··"':!"'·# ,-, • .,
Foto no. 46: Die Yskor Ontspannings- en Geselliglleidsklub, 1947.
Bron: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
3.4.4 YSKOR ONTSPANNINGS- EN GESELLIGHEIDSKLUB
Die Yskor Ontspannings- en Geselligheidsklub, wat in CW 5 Uitbreiding 1 gelee is.
het in die behoeftes van al die werknemers van Yskor voorsien. Aangesien claar in
die beginjare nie vir ancler lecle van die publiek ontspanningsgeleenthede was nie.
is hulle ook toegelaat om van die fasiliteite gebruik te maak.'99 In 1952 is die tem~in
verder uitgebrei om in die toenemende behoeftes te voorsien.500'n Bedrag van
£25,735.0.0. is ook clieselfcle jaar deur Yskor vir uitbreidings en verbeterings
goecJge-keur. 501
Op 29 Augustus 1945 is die klub amptelik in gebruik geneem. Daar is vir sport- en
ancler ontspanningsfasiliteite voorsiening gernaak. Die behoefte wat daar by die pu
-bliek aan 'n publieke saal was, is cleur die saal van die klub gevul. Tot 1949 is 'n
rolprentvertoning een keer per week in die saal gehou, en daarna is dit in die eetsaal
van die Enkelkwartiere gehou.502
Omdat baie mense wat na Vanderbijlpark toe gekom het van die jonger garde was,
moes claar vir hulle ontspanningsgeleenthede geskep word. Sosiale klubs is gevorm
en funksies soos danse, vleisbraai en selfs besoeke aan Johannesburg is vir hulle
gereel. Daar is ook stokperdjieklubs gestig waaraan hulle kon behoort.503
Dit is verstaanbaar clat daar in die beginjare nog nie baie ontspanningsgeleenthede
in die clorp self was nie. Voordat hier 'n bioskoor was, het die mense na die
bioskoor op Vereeniging gegaan. Daar is ook, soos reeds vermeld, by die
Enkel-kwartier se eetsaal filmvertonings gehou en op Woensdae-aancle is claar gedans. Van
die jongrnense het selfs Vereeniging toe gestap om daar te gaan koffie drink. Orndat
dit 'n hele paar myl se slap was, is die hulp van die polisie in Vereeniging partykeer
gevra om lwlle met vangwaens terug te bring. Daar is selfs uitstappies na die
Mimosatuine in Parys onderneem om daar te gaan ontspan.50"
499 F.A.V. Day, Vanderbijlpark, p.57.
5oo Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute or Board meeting no. 69. 19 September 1952.
5o1 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute or Board meeting no. 70. 27 October 1952.
502 P.R. Nell, Die geskiedenis van V:flnderbijlpark .... p.6.
so3 D.V. Sussens. Onderhoud. 25 Julie 1991, (kassel in besit van die skrywer).
504 F. Erasmus, Onderhoud, 4 April 1991, (kasset in besit van die skrywer).
HOOFSTUK 3
Foto no. 47: Die Enkelkwartiere (Pioneer House).
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotovers.qmeling.
~·!
... ;:,:--·-.: "'":"
-
~ :..-·
~ '·.
')' .·
Foto no. 48: Die Park Hotel.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
3.5 DIE VERDERE VOORS/ENING VAN WOONGERIEWE
In die snelgroeiende Vanderbijlpark was daar 'n behoefte aan woongeriewe vir ongetroude mans. Teen 1946 is daar begin met die bou van enkelkwartiere in CW 5 wat in hierclie behoefte moes voorsien. Die gebou sou aan die Yskor Utiliteitwinkels
verhuur worcl.505 'n Bedrag van £1.500 is ook bewillig vir die uitle van tuine. rylane
en 'n parkeerarea.506 Daar is in 1952 besluit dat die enkelkwartiere bekend sou staan
as Pioneer House.507 Voordat hierdie naam toegeken is, het dit bloat as die
Enkel-kwartiere bekend gestaan.50~
Om nog verder in die behoefte te voorsien, het die Akkommoclasiekomitee wat uit
verteenwoordigers van Yskor. Vikor en Vesco bestaan het, versoek dat nag 'n gebou
wat as enkelkwartiere kon clien, opgerig rnoes word. Die bestaande enkelkwartiere
kon glad nie meer verder uitgebrei word nie.509 In plaas claarvan om die beoogcle
hostel op 'n woonperseel te bou, is daar besluit om dit eerder op 'n hotelperseel te
bou soda! wanneer Vesco van die gebou ontslae wou raak, dit makliker sou wees om
'n clranklisensie te bekom.510 Die hostel wat in CW 6 Uitbreiding 1 opgerig sou word,
sou ook nie deur Vesco bestuur word nie, maar deur die Yskor Utiliteitswinkels.
Vesco sou egter verantwoordelik wees vir die bedryfskoste van die hostel wat as die
Park Hotel bekend sou staan. Voorsiening is ook gemaak vir die uitle van tuine en
die aanbou van 'n toegangspad en parkeerarea.511 Op 2 Februarie 1950 is die Park
Hotel geopen.5 ' 2 Vir die diens wat die Yskor Uliliteitswinkels as bestuurders van die
Park Hotel lewer, sou hulle £1,000 per jaar betaal worcl.513
sos Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 19. 26 November 1946.
5os Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 35, 21 September 1948.
5o7 Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 71. 5 December 1952.
soB F. Erasmus. Onderhoud, 4 April 1991, (kassel in besit van die skrywer).
5os Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 28, 21 October 1947.
s1o Vesco, Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 34. 6 August 1948.
511 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 4'1. 24 February 1950.
512 Vesco, Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of the si:<th annual general meeting, 11 July 1951.
sn Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 53. 5 October 1950.
Foto no. 49: Die Van Riebeeck Hotel.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
Kart na die opening van die Park Hotel is daar besluit om dit in 'n gelisensieerde
hotel te ornskep en om by die Dranklisensieraad om 'n clranklisensie aansoek te
cloen.514 Besware van die polisie se kant oor die wenslikheid van so 'n lisensie, het
daartoe gelei dat die aansoek teruggehou is tot die volgende jaar.m
Vesco wou die Park Hotel hierna tydens 'n openbare veiling op 25 Oktober 1951 ver-koop. maar die reserweprys wat v<Isgestel is, is nie behaal nie en die hotel is van die
veiling onttrek. Die feit dat daar nie 'n dranklisensie was nie, het grootliks daartoe
bygedra dat die reserweprys nie behaal is nie. Yskor Utiliteitswinkels is ordrag gegee om vir 'n dranklisensie aansoek te cloen.516 Daar is egter besluit om die Park
Hotel aan South African Breweries Limited te verhuur. Hulle sou aansoek doen om
'n clranklisensie, maar die onkoste sou deur Vesco gedra word. omdat Vesco die eienaar van die lisensie sou wees en nie die huurder nieY' Ondanks die feit dat vyf
kerke beswaar aangeteken het, asook 'n petisie wat deur 2.063 inwoners onderteken is, is 'n dranklisensie in Desernber 1952 aan die Park Hotel toegestaan.518
Om die tekort aan huisvesting verder te verlig, is die Van Riebeeck Hotel deur privaat inisiatief opgerig en op 4 Oktober 1950 geopen.519
Op 23 Junie 1947 het die Vanderbijlpark Hostelvereniging tot stand gekom.52n Die doel
van hierdie vereniging was om 'n hostel in CW 4 op te rig waar veral die
laagbesoldigde vakleerlinge kon tuisgaan. Omdat die Nasionale Behuising- en
Plannekommissie sub-ekonomiese lenings slegs aan utiliteitsmaatskarpye verskaf,
is aanvanklik besluit dat Vesco die hostel sou oprig en aan die Hostelverenioing verhuur. Vesco sou ook aansoek doen om die nodige fondse via die Gesondhe
ids-komitee te bekom.521 Die Hostelvereniging het reeds op 1 Julie 1947 by die Derarte
-s1< Vesco. Vanderbijlpark, Vesco <lccession, Minute of Board meeting no. SO, 1 June 1950.
5 15 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 54. 2 November 1950.
516 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 63, 19 November 1951.
m Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 69, 19 September 1952.
51~ Rand Daily Mail. 12 December 1952: report.
519 P.R. Nell, Die geskiedenis van Vanderbijlpark ... , p.8.
s2o Sentrale .1\rgiefbew<l<lrplek (SAB). Pretoria, Departement van Volkswelsyn (VWN), band 490, SW
69/108: letter from the Senior Social Welfare Officer to the Secretary for Social Welfare, 28 June 1949.
521 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 26. 22 July 1947.
Foto no. 50: Die Vakleerlinghostel.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad. Openbare Biblioteek. Fotoversameling
ment van Volkswelsyn aansoek om finansielesteun. in die vorm van subsidies.
gedoen.527
In 1950 is die Vanderbijlpark Hostelvereniging kragtens Artikel 21 van clie Maatskappywet geregistreer wat dan ook die v.erkryging van 'n lening baie verge-rnaklik het.523 In April 1951 het die Hostelvereniging weer aansoek orn finansiele
steu n by die Departernent van Volkswelsyn gedoen.524
Die grand, nl. gedeelte 22 van die plaas Vanderbijlpark no. 107, waarop die hostelgebou opgerig sou word, is van Vesco gekoop. Die koopsom van die 4.2201 morg grand was £4,000.525 Nadat daar aansoek gedoen is, het die Hostelvereniging 'n 90% lening van die Nasionale Behuising- en Plannekommissie via die Gesond -heidskomitee verkry. Yskor het via Vesco die ancler 10% aan die Hostelvereniging geleen, terwyl 'n verclere £10,000 oak aan hulle geleen is waarmee hulle meubels en ander toerusting aangekoop het.526
Daar is oorspronklik beplan clat hierdie hostelskema vir 324 inwoners en ongeveer agt tot tien personeel huisvesting sou verskaf. Dit sou uit clrie aparte woonkornplekse bestaan, wat elk 108 inwoners plus personeel sou huisves.527 Omdat daar so 'n groat
tekort aan behuising was. is daar besluit om die een vleuel van die hostelkompleks volleclig te voltooi sodat ongeveer 158 vakleerlinge gehuisves kon word. Hierdie ge-deelte is teen die micldel van 1952 voltooi.52~
Om in die behuisingsbehoeftes van dir~ ongetroude senior werknemers te voorsien. het die Akkommodasiekornitee besluit om 'n paar huise beskikbaar te stel waar
522 SAB, Pretoria, VWN, band 490, SW 69/108: letter from the Secretary for Social Welfare to the
Secretary to the Tree1sury, 4 December 1951.
m SAB. Pretoria, Dep<1rtement van Handel en Nywerheid (HEN), band 2294. 437/1112/346: letter from the Secretary for Commerce and Industries to the Registrar of Companies. 27 September 1950.
fi2< SAB, Pretoria, VWN. band 490, SW 69/108: letter from the Secretary for Social Welfare to the
Secret<~ry to the Treasury, 4 December 1951.
525 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 64. 31 January 1952.
szs Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 71, 5 December 1952 ..
m SAB, Pretoria, VWN, band 490, SW 69/108: letter from the Senior Social Welfare OfFicer to the
Secretary for Social Welfare. 28 June 1949.
528 SAB, Pretoria, VWN, band 490. SW 69/108: letter from the Senior Soci'll Welfare Officer to the Secretary for Social Welfare. 26 June 1951.
HOOFSTUK 3
Foto no. 51: Woonstelle wat in CW 5 opgerig is.
Bran: Vi:!nderbijlpark Stadsraad. Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
losies verskaf kon word wat van 'n hoer gehalte was as die by die enkelkwartiere.
Die tariewe wat vasgestel is. was egter hoog vanwee die uitgawes wat aangegaan is
om die huise in losieskamers te omskep. AI die kamers is toe nie ten voile benut nie.
D<'tar is hierna besluit om die tariewe te verlaag en dat die verliese wat gely is. deur
die verskillende maatskappy wat by die Akkommodasiekornitee belang het. op 'n pro
rata-basis gedra sou word.529
Om verdere woongeriewe vir laer inkomstegroepe beskikbaar te stel, het die Yskor
Behuisingsutiliteitsmaatskappy verskeie woonstelle, soos die in CW 2, laat oprig. Die
huurgeld per maand sou tussen £6.10.0. en £9 wissel.510
3.6 DIE SIMBOOL VAN GROEI EN ONTWIKKEL/NG.
Om die groei en ontwikkeling van die dorp uit te beelcl. is mnr. Hennie Potgieter van
Pretoria genader om 'n standbeeld wat in brans gegiet is, te maak.53 ' Die standbeeld
moes 14 vt. hoog wees en op 'n voetstuk van 6 vt. staan.532 Die kostes hieraan
ver-bonde sou £3.500 beloop.533
Die standbeeld is in 1950 voltooi en in 1951 deur rnnr. Potgieter afgelewer.531 Die
bronsstandbeeld is gegiet na die voorbeeld van 'n beeldjie van 14 drn. hoog wat rnnr.
Potgieter in 1944 gemaak het en waardeur hy die wording van 'n nuwe Afrikanervolk
wou versinnebeeld. Die vrou van dr. F. Meyer het die beeldjie bekorn. Die beelrljie
is deur cfr. F. Meyer aan dr. Van cler Bijl gewys. Hy is cladelik daardeur beindruk
omdat hy claarin sy ideale en planne wat hy vir Vanclerbijlpark gehad het, ~1esien
het.515 Dit was nie lank daarna nie toe pryk die beeldjie op die lessenaar van dr. Van
der Bijl in sy kantoor in die Evkom-gebou.535
529 Vesco. V<1nderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 36, 26 October 1948.
510 The Vaal Tribune, 27 April 1949: report.
531 Vesco, Vanderbijlpark, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 29, 19 December 1947.
m Vesco. Vanderbijlpark. Vesco accession, Minute of Board meeting no. 39, 26 April 1949.
m Vesco, Vanderbijlpark. Vesco accession. Minute of Board meeting no. 41. 30 June 1949.
514 Vesco. Vanderbijlpark, Vesco accession. Minute of Board meeting no. 57, 8 March 1951.
535 Anon .. Onthulling Wording-standfJeeld (gedenkprogram. Vilnderbijlpark. 29 April 1983).
s1s Sunday Times, 19 August 1951: report.
Foto no. 52:
Foto no. 53:
Die amptelike onthulling van die Wording-standbeeld op 21 Augustus 1951. Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
Die Wording-standbeeld in CW 2.
Bran: Vanderbijlpark Stadsraad, Openbare Biblioteek, Fotoversameling.
Die staanplek van clie stanclbeelcl sou op perseel 496 (parkarea) in CW 2 wees.537 Dit was gelee by die Westcliffe-winkelsentrum en die kompleks sou as tydelike dorpsentrum ontwikkel word. Die naam "Wording" is deur mnr. Potgieter gekies
orncfat die standbeelcl die groei en strewe na volmaaktheid simboliseer. Die
stand-beeld is van 'n man wat uit die grand opstyg en_ met 'n uitgestrekte arm opkyk en na die lug reik. Terwyl die man se regterbeen vry is, is sy linkerbeen nog cleel van die grand waaruit hy voortgekom het.m
Op 21 Augustus 1951 is die standbeeld deur mnr. E.H. Louw. minister van
Ekonomiese Sake, voor 'n groat skare, waaronder 2,500 skoolkinders, onthul.539 Vir
mnr. Louw het die standbeeld nie net die wording van die dorp gesimboliseer nie. maar dit het oak die strewe na beter dinge en hoer waarcfes gesimboliseerY0
Omdat die Westcliffe-winkelsentrurn net die tydelike dorpsentrum sou wees, W8s die
gedagte dat die standbeeld later na die permanente dorpsentrum verskuif sou word.
Op die voetstuk onder die standbeeld is 'n bottel Rembrandt-brandewyn en 'n 1951 dubbeltjie (penniemuntstuk) geplaas.541 Die verskuiwing van die Wording-standbeeld
sou eers meer as dertig jaar later plaasvind toe dit op 26 Januarie 1983 na sy huidige
staanplek in die tuin voor die gebouekompleks van die staclsraad verskuif is. Hier is dit op 29 April 1983 vir die tweede keer onthul.542
m Vesco. Vanderbijlp;:)rk, Vesco accession, Minute of Board meeting no. 47. 24 February 1950.
538 Sunday Times. 19 August 1951: report.
539 Rand Daily Mail, 22 August 1951: report.
s<~o Anon . '"Wording' te Vanderbijlpark onthul", Yskor NrJUs. vol. 16. no. 9. September 1951, p. 783. s.11 Anon .. '"Wording' te Vanderbijlpark onthul". p.78J.
542 Anon .. Onthulling Wording-standbeeld (gedenkprogram. Vanderbijlpark. 29 April 1983).
