Dīwān 2.0

Dīwān 2.0

Een onderzoek naar

de verhouding van Saoedische bloggers

tot het overheidsdiscours

over vrouwen in Saoedi-Arabië

Inhoud

Inleiding__________________________________________________________________ 5 Hoofdstuk 1 | Context en inhoud van het Saoedische overheidsdiscours over vrouwen _____ 7 1.1. Context: hoofdlijnen van de moderne geschiedenis van Saoedi-Arabië ____________ 7

1.1.1. Ontstaan__________________________________________________________ 7 1.1.2. Olie en oppositie ___________________________________________________ 8 1.1.3. Golfoorlog ________________________________________________________ 9 1.1.4. Saoedi-Arabië na 11 september 2001 __________________________________ 10

1.2. Het overheidsdiscours over vrouwen in Saoedi-Arabië________________________ 11

1.2.1. Institutionalisering van segregatie: ‘de Saoedische vrouw’ als categorie_______ 12 1.2.2. Hervormingsdiscours na 9/11: vrouwen als publiek probleem_______________ 13 1.2.3. Gevolg van het overheidsdiscours: een parallelle activiteitensfeer voor vrouwen 15

Hoofdstuk 2 | Blogs in de Arabische wereld en Saoedi-Arabië _______________________ 17 2.1. Blogs_______________________________________________________________ 17 2.1.1. Definitie en kenmerken _____________________________________________ 17 2.1.2. Oorsprong _______________________________________________________ 17 2.1.3. Hyperlinks _______________________________________________________ 18 2.1.4. Plaats en tijd _____________________________________________________ 18 2.1.5. Meningen________________________________________________________ 19 2.1.6. Publiek en interactie _______________________________________________ 20 2.1.7. Blogosfeer _______________________________________________________ 20

2.2. Blogs in de Arabische wereld____________________________________________ 20

2.2.1. Ontwikkeling_____________________________________________________ 20 2.2.2. De Arabische blogosfeer ____________________________________________ 21 2.2.3. Overheden _______________________________________________________ 22 2.2.4. Politieke invloed __________________________________________________ 23 2.2.5. Maatschappelijke invloed ___________________________________________ 24

2.3. Internet en blogs in Saoedi-Arabië________________________________________ 25

2.3.1. Internet in Saoedi-Arabië ___________________________________________ 25 2.3.2. Internet als discussieplatform ________________________________________ 26 2.3.3. De Saoedische blogosfeer ___________________________________________ 26 2.3.4. Bloggers en publiek discours in Saoedi-Arabië __________________________ 28

Hoofdstuk 3 | Beschrijving van de onderzochte blogs ______________________________ 31 3.1. Selectie en methode ___________________________________________________ 31 3.1.1. Selectie _________________________________________________________ 31 3.1.2. Methode_________________________________________________________ 32 3.2. Fouad al-Farhan ______________________________________________________ 33 3.2.1. De auteur ________________________________________________________ 33 3.2.2. Thema’s_________________________________________________________ 34 3.2.3. Links ___________________________________________________________ 37 3.2.4. Taalaspecten en verhouding tot publiek ________________________________ 38 3.2.5. Reacties _________________________________________________________ 39

3.3. Saudi Jeans __________________________________________________________ 41

3.3.3. Links ___________________________________________________________ 44 3.3.4. Taalaspecten en verhouding tot publiek ________________________________ 45 3.3.5. Reacties _________________________________________________________ 46

3.4. Saudi Woman ________________________________________________________ 48

3.4.1. De auteur ________________________________________________________ 48 3.4.2. Thema’s_________________________________________________________ 49 3.4.3. Links ___________________________________________________________ 51 3.4.4. Taalaspecten en verhouding tot publiek ________________________________ 51 3.4.5. Reacties _________________________________________________________ 52

3.5. Íulmun aÌÃaru_______________________________________________________ 54

3.5.1. De auteur ________________________________________________________ 54 3.5.2. Thema’s_________________________________________________________ 55 3.5.3. Links ___________________________________________________________ 56 3.5.4. Taalaspecten en verhouding tot publiek ________________________________ 57 3.5.5. Reacties _________________________________________________________ 58

Inleiding

In december 2007 maakten media wereldwijd melding van de arrestatie van een Saoedische blogger, Fouad al-Farhan, door de Saoedische autoriteiten. Zijn arrestatie volgde op de publicatie van een aantal teksten op zijn weblog, waarin hij het opnam voor een groep activisten die hadden gepleit voor hervormingen van het Saoedische politieke en maatschappelijke stelsel en daarom waren gevangengezet.

Na zijn eigen arrestatie begonnen medebloggers een solidariteitsactie op internet waarbij de Saoedische autoriteiten werden opgeroepen om Fouad vrij te laten. Na een detentie van een aantal maanden werd Fouad al-Farhan op 26 april 2008 weer vrijgelaten. Sinds 12 mei 2010 publiceert hij weer regelmatig op zijn nieuwe weblog.

De berichten rond Fouad al-Farhan wekten mijn interesse en riepen ook een aantal vragen op: Wie zijn deze bloggers die in het streng conservatieve Saoedi-Arabië hun nek uitsteken door zich kritisch te uiten tegenover de machthebbers? Waarop richt zich hun kritiek? Hoeveel invloed hebben ze eigenlijk en hoe worden ze door de overheid bejegend?

Ik begon mijn onderzoek met een verkenning van de Saoedische blogosfeer en een

inventarisatie van blogs die zich bezighouden met maatschappelijke onderwerpen. Uit deze inventarisatie kwam een lijst van blogs tevoorschijn, waarvan ik de vier populairste aan een kwalitatieve analyse heb onderworpen.

Om het onderzoek toe te spitsen heb ik ervoor gekozen om te kijken naar hoe de onderzochte blogs zich verhouden tot een thema dat prominent aanwezig is in de discussies over

hervormingen in de Saoedische maatschappij: vrouwen. Zo kwam ik tot de onderzoeksvraag die ik in deze scriptie zal proberen te beantwoorden: Hoe verhouden Saoedische bloggers zich tot het overheidsdiscours over vrouwen in Saoedi-Arabië?

maatschappelijke gevolgen daarvan. De introductie dient als schets van de context waarbinnen het overheidsdiscours, de vrouwen en de bloggers hun plekken innemen.

Het tweede hoofdstuk begint met een beschrijving van het relatief recente genre van de weblogs, of ‘blogs’. Daarna schets ik een beeld van de ontwikkeling en rol van blogs in de Arabische wereld, en in Saoedi-Arabië in het bijzonder.

Het derde hoofdstuk is een beschrijving van de vier bestudeerde blogs. Ik begin met een toelichting op de gebruikte methode voor selectie en analyse van de teksten op die blogs. Daarna volgt een uitgebreide weergave van de blogs, met aandacht voor zaken als auteur, thematiek, gebruik van hyperlinks, taalkundige aspecten en interactie met het lezerspubliek.

In het vierde hoofdstuk beschrijf ik nader hoe elk van de vier bestudeerde blogs zich verhoudt tot het overheidsdiscours over vrouwen, dat ik in het eerste hoofdstuk heb uiteengezet. Na dit hoofdstuk volgt de slotbeschouwing, waarin ik mijn belangrijkste bevindingen presenteer en terugkom op de onderzoeksvraag.

De titel van deze scriptie luidt ‘Dīwān 2.0’. Het dīwān verwijst naar de praktijk van het houden van publieke audiënties in het Ottomaanse rijk van de zeventiende eeuw, waarbij gewone burgers hun petities en klachten konden indienen bij de sultan.1 Met de toevoeging 2.0 zinspeelt deze titel op een nieuwe, virtuele fase van dīwān in de vorm van de

mudawwanāt (weblogs), die het onderwerp zijn van deze scriptie.

Ik wens u veel leesplezier!

Hoofdstuk 1 | Context en inhoud van het

Saoedische overheidsdiscours over vrouwen

In dit hoofdstuk beschrijf ik het Saoedische overheidsdiscours over de positie van vrouwen en de maatschappelijke gevolgen daarvan. Ik begin met een korte introductie in de moderne geschiedenis van de Saoedische staat. Daarna geef ik weer hoe de overheid door middel van seksesegregatie en hervormingsdiscours de positie van Saoedische vrouwen heeft beïnvloed. Ik volg hierbij de beschrijving van Amélie Le Renard in haar artikel ‘“Only for Women:” Women, the State, and Reform in Saudi Arabia’.2

1.1. Context: hoofdlijnen van de moderne geschiedenis van

Saoedi-Arabië

1.1.1. Ontstaan

De staat Saoedi-Arabië ontstond in de eerste drie decennia van de twintigste eeuw op het Arabisch schiereiland door een samenwerking tussen Ibn SaÝÙd, leider van de Nadjdstam, en de islamitische hervormingsbeweging van de wahhabieten. De religieuze geleerden van de wahhabieten (de zogeheten ÝulamÁÞ) verleenden Ibn SaÝÙd legitimiteit als politiek leider (imÁm) van de moslimgemeenschap. Door wahhabitische geestelijken gerekruteerde strijders (iÌwÁn) en religieuze instructeurs (muÔawwaÝa) hielpen hem bij de uitbreiding van zijn macht op het Arabisch schiereiland. In ruil voor de wahhabitische steun onderwierp Ibn SaÝÙd zich aan hun interpretatie van de sjarÐÝa, en steunde hij hen bij de verspreiding ervan.

In 1932 mondde de door de wahhabitische geestelijken gesteunde veroveringscampagne van Ibn SaÝÙd uit in de oprichting van het Saoedisch Koninkrijk van Arabië. In dit koninkrijk

2 _{Zie Amélie Le Renard, ‘“Only for women:” Women, the state, and reform in Saudi Arabia’, in: Middle East}

Journal 62: 4 (2008) p. 610-629.

3 _{Algemene werken over de moderne geschiedenis van Saoedi-Arabië zijn onder meer Madawi al-Rasheed, A}

deelden de twee samenwerkende partijen de macht. De politieke macht en het hoederschap van de heilige plaatsen Mekka en Medina werden toegekend aan het Saoedische koningshuis. In ruil daarvoor kregen de wahhabitische geestelijken het voor het zeggen op het gebied van rechtspraak, publieke moraal en onderwijs. Al in de beginjaren van de nieuwe staat werd de geestelijkheid door het koningshuis in de bureaucratie ingelijfd.4

1.1.2. Olie en oppositie

Niet lang na de vestiging van het koninkrijk werd er in de Saoedische bodem olie ontdekt. Deze vondst zorgde voor een enorme ontwikkeling in het tot dan toe geïsoleerde en nauwelijks ontwikkelde gebied. Ten eerste leidde ze tot een toestroom van buitenlandse bedrijven en werknemers die de oliewinning ter hand namen, en tot politieke betrekkingen met buitenlandse mogendheden als Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Ten tweede namen de overheidsinkomsten sterk toe. Met de oliegelden werden investeringen gedaan in bureaucratie, leger, infrastructuur, communicatiemiddelen, sociale en medische voorzieningen en onderwijs. De economie ontwikkelde zich, verstedelijking en bevolkingsgroei namen toe.5

In de jaren zeventig zette de modernisering van de Saoedische maatschappij dankzij de

exploderende olieprijzen in nog hoger tempo door. In deze periode begon ook de kritiek op de machthebbers – koningshuis en geestelijken – aan te zwellen, met name vanwege de spanning tussen de strenge interpretatie van de islam enerzijds en de moderniseringen, buitenlandse betrekkingen en de buitensporige levensstijl van sommige leden van het koningshuis anderzijds. Een groep ulamÁÞ en intellectuelen, die ÒaÎwiyyÙn (‘ontwaakten’) werden genoemd, begon op te roepen tot een herislamisering van de Saoedische politiek.

De toenemende spanningen in de maatschappij kwamen in 1979 tot uitbarsting met rellen onder de sjiitische bevolking, en belangrijker nog de bezetting van de Grote Moskee te Mekka door een groep radicaal-islamitische activisten. De bezetters eisten het aftreden van de koning en terugdringing van westerse invloeden in de Saoedische maatschappij. Ze kritiseerden de

4 _{Ibn SaÝÙd heette voluit ÝAbd al-ÝAzÐz ibn ÝAbd al-RaÎmÁn Àl SaÝÙd. Hij leefde van 1881-1953. Een van zijn}

voorvaderen, MuÎammad ibn SaÝÙd, sloot in 1744 een pact met de geestelijke MuÎammad ibn ÝAbd al-Wahhab (1703-1792). Deze laatste was een islamitische hervormer, die de islam wilde zuiveren en streefde naar het invoeren van een strikte interpretatie van de sjarÐÝa. Hij is de grondlegger van het wahhabisme, de islamitische stroming die het alleenrecht heeft in Saoedi-Arabië. Zie voor een overzicht van de vroege geschiedenis van Saoedi-Arabië de eerste twee hoofdstukken van Al-Rasheed 2010: 13-68.

5 _{Voor een uitgebreide beschrijving van de invloed van de olievondst op de Saoedische maatschappij, zie}

officiële ulamÁÞ omdat die zich in hun ogen te onderdanig opstelden ten opzichte van het koningshuis.6

De reactie van de overheid was tweeërlei. Allereerst werden opstandige elementen hard aangepakt. Vervolgens deed het koningshuis – om de eigen positie als beschermers van de ware islam veilig te stellen – een reeks concessies aan de ÒaÎwiyyÙn. Er werd geld gestoken in religieuze instellingen en moskeeën, het islamitisch gehalte van het onderwijs werd

opgeschroefd, de segregatieregels werden aangescherpt en de bevoegdheden van de religieuze politie werden uitgebreid. Ook werd er geld uitgetrokken voor het steunen van jihadstrijders die naar Afghanistan werden gestuurd om daar tegen de Sovjets te vechten.7

1.1.3. Golfoorlog

De Golfoorlog van 1990-’91 vormde de aanleiding voor een nieuwe ronde van protest tegen de Saoedische overheid. Door middel van petities aan koning Fahd uitten ÒaÎwiyyÙn hun onvrede over de door de officiële ulamÁÞ gelegitimeerde toelating van Amerikaanse troepen op heilig Saoedisch grondgebied. Ze riepen op tot hervormingen ter versterking van het islamitisch karakter van het koninkrijk. Daarnaast uitten nu ook liberalen hun wensen van meer politieke en sociale vrijheden. Net als eind jaren zeventig reageerde de overheid met een aantal toezeggingen van politieke en sociale hervormingen om de critici tegemoet te komen, en met keiharde repressie tegen de meest invloedrijke oppositiegroep, de ÒaÎwiyyÙn.

Prominente ÒaÎwiyyÙn zoals Salman al-Awdah en Safar al-Hawali werden gevangengezet. Na hun vrijlating in 1999 staakten ze hun kritiek op het koningshuis en hielden ze zich voortaan slechts nog met maatschappelijke zaken bezig. Anderen zoals MuÎammad al-MasÝarÐ en SaÝad al-FaqÐh weken uit naar Londen, om daar hun verzet tegen het regime voort te zetten.8

Een deel van de islamitische critici van het regime gaf na de golf van repressie in de jaren negentig de hoop op dat de overheid op een vreedzame manier aan hun eisen zou

6 _{Toby Craig Jones, ‘Religious Revivalism and Its Challenge to the Saudi Regime’, in: Mohammed Ayoob en}

Hasan Kosebalaban (red.), Religion and politics in Saudi Arabia. Wahhabism and the state, Boulder 2009, p. 110-111; Al-Rasheed 2010: 138-143.

7 _{Met de religieuze politie doel ik op eenheden van de in 1926 te Mekka opgerichte hayÞat al-Þamr biÞl-maÝrÙf}

waÞl-nahy Ýan al-munkar , in het Nederlands: het Comité ter Gebieding van de Deugd en ter Verbieding van het Verwerpelijke. In het Engels wordt vaak de afkorting CPVPV gebruikt, die staat voor Committee for the Promotion of Virtue and the Prohibition of Vice. Zie ook Moaddel 2007: 212; Jones 2009: 110-111.

8 _{Ironisch genoeg leidden juist de concessies aan de islamitische sector na 1979, en met name de investeringen in}

tegemoetkomen. Zij riepen op tot een heilige oorlog (jihÁd) tegen het Saoedische regime en tegen de Amerikaanse troepen die in de bakermat van de islam aanwezig waren. Een van deze

jihÁdiyyÙn was Osama bin Laden, die in de jaren negentig Saoedi-Arabië ontvluchtte en zich vestigde in Afghanistan. Van daaruit organiseerde hij een terreurcampagne met aanslagen in diverse landen, met als meest opvallende de aanslagen in New York en Washington op 11 september 2001.

1.1.4. Saoedi-Arabië na 11 september 2001

De elfde september van 2001 vormde een breekpunt in de moderne Saoedische geschiedenis. De aanslagen op die dag leidden wereldwijd tot een nieuw politiek klimaat, dat ook zijn weerslag had op Saoedi-Arabië. Er ontstond een internationaal debat over het hoe en waarom van 9/11, waarin ook de vraag werd gesteld hoe het kwam dat zowel de leider van Al-Qaida als het merendeel van de kapers die deelnamen aan de aanslagen de Saoedische nationaliteit had. Hoewel de Saoedische overheid aanvankelijk ontkende dat het Saoedisch-wahhabitische staatsbestel ook maar iets te maken had met het ontstaan van islamitisch terrorisme, leidden de aanslagen niet alleen internationaal maar ook in Saoedi-Arabië zelf tot een hernieuwde roep om hervorming van het Saoedische systeem.9

Degenen die nog ontkenden dat Saoedi-Arabië iets met islamitisch terrorisme van doen had, werden wakker geschud toen in 2003 de jihad ‘thuiskwam’. Tussen mei 2003 en 2005 pleegde een groep die zich Al-Qaida op het Arabisch schiereiland noemde, aanslagen op diverse doelen in Saoedi-Arabië, waaronder in Riaad. In de media werd door sommige columnisten het wahhabisme verantwoordelijk gesteld voor de aanslagen. Ook klonk er in de media kritiek op de neiging van de Saoedische overheid om te ontkennen dat internationaal terrorisme een Saoedisch probleem was. De overheid reageerde met repressie tegen degenen die kritiek leverden. Daarnaast ontwikkelde ze een nieuw discours, waarin terrorisme en extremisme werden bestreden en waarin hervormingsgezindheid, matiging, tolerantie en dialoog werden aangemoedigd.10

9 _{Zie o.a. Al-Rasheed 2010, 226-227; Amr Hamzawy, ‘The Saudi labyrinth: is there a political opening?’ in:}

Marina Ottaway en Julia Choucair-Vizoso (red.), Beyond the façade. Political reform in the Arab world, Washington 2008, p. 188-189; Stéphane Lacroix, ‘Between islamists and liberals. Saudi Arabia’s new “islamo-liberal” reformists’, in: Middle East Journal 58: 3 (2004) p. 346.

10 _{Al-Rasheed 2010: 222-233; Le Renard 2008: 617; Nimrod Raphaeli, ‘Demands for reforms in Saudi Arabia’,}

Als onderdeel van het overheidsbeleid werd op instigatie van kroonprins Abdullah een serie Nationale Dialogen georganiseerd. Speciaal door de overheid geselecteerde intellectuelen en professionals – ulamÁÞ, academici, schrijvers en journalisten – mochten open discussiëren over maatschappelijke, religieuze en culturele vraagstukken die door de overheid van tevoren werden vastgesteld. Na afloop van de discussies brachten de deelnemers dan een aantal niet-bindende adviezen aan de koning uit. Het doel van de Nationale Dialogen was tweeërlei: ten eerste wilde de overheid door middel van openbaar debat het imago van Saoedi-Arabië in buitenlandse media verbeteren; ten tweede wilde het de verschillende groepen in de maatschappij inlijven in de strijd tegen terrorisme.

Saoediërs reageerden aanvankelijk enthousiast op de Nationale Dialoogsessies. De

mogelijkheid van een openbaar debat was nieuw in Saoedi-Arabië, en naar aanleiding van de sessies werd in media en op internet verder gediscussieerd. Al snel nam het enthousiasme echter af omdat de overheid de debatten in hoge mate naar haar hand zette. De Nationale Dialogen bleken een middel om een moderne variant van paternalistisch heerserschap neer te zetten. Ze gaven de deelnemers enige speelruimte, maar aan het eind van elke sessie dienden de deelnemers hun trouw te betuigen aan het koningshuis. De aanbevelingen over

maatschappelijke onderwerpen werden ‘bestudeerd’ maar bleven zonder concrete gevolgen. Politieke discussies, bijvoorbeeld over een hervorming van het koningshuis, werden begroet met intimidatie.11

1.2. Het overheidsdiscours over vrouwen in Saoedi-Arabië

Een van de onderwerpen die na de aanslagen van 11 september 2001 aan bod kwamen in de discussies in en over Saoedi-Arabië, was de positie van Saoedische vrouwen. Al decennialang vormt de vrouwenkwestie in Saoedi-Arabië een heet hangijzer. Veel Saoedi’s beschouwen het overheidsbeleid met betrekking tot vrouwen als een belangrijke indicator voor de toewijding van het koningshuis aan islam en traditie. Ook vanuit het Westen werd kritiek geuit op de vermeende achterstelling van vrouwen in het koninkrijk. De Saoedische overheid spande zich daarom in om het beeld van Saoedische vrouwen in het Westen te verbeteren. In deze

11 _{Al-Rasheed 2010: 242-248; Gwenn Okruhlik, ‘State power, religious privilege, and myths about political}

paragraaf volgt een overzicht van de inhoud en werking van het overheidsdiscours over vrouwen gedurende de afgelopen decennia.

1.2.1. Institutionalisering van segregatie: ‘de Saoedische vrouw’ als categorie

De Saoedische maatschappij kent een traditioneel systeem van ruimtelijke scheiding van de seksen: segregatie. Om hun reputatie en daarmee de familie-eer te beschermen, worden vrouwen afgeschermd van mannen die geen familie van hen zijn. Gevolg is dat de publieke sfeer vanouds wordt bevolkt door mannen – vrouwen zijn merendeels te vinden in de private sfeer.

Als gevolg van oplopende olieinkomsten nam in de jaren 1960 de welvaart in Saoedi-Arabië sterk toe. Dit had voor vrouwen twee gevolgen: de hoeveelheid werk voor vrouwen nam af, en tegelijk kwam er meer geld beschikbaar om meer segregatie in de publieke ruimte te kunnen bekostigen. Dankzij de Saoedische overheid kreeg segregatie een wettelijke basis. Koning Faisal zorgde dat het vrouwenonderwijs op poten werd gezet. En eind jaren 1960 werd er een verbod ingesteld op gemengde werkplekken en werden er in toenemende mate aparte werkplekken voor vrouwen ingericht.12

Het overheidsbeleid dat zorgde voor een uitbreiding van de ruimte waarbinnen vrouwen zich konden bewegen en ontplooien, leidde er tegelijk toe dat ‘de Saoedische vrouw’ als categorie werd vastgesteld. De overheid werd beïnvloed door de opvattingen van de ÒaÎwiyyÙn, die vonden dat de ideale Saoedische vrouw vroom en deugdzaam moest zijn, bescheiden, goed opgeleid, financieel verzorgd door haar man en toegewijd aan haar gezin. Ze moest worden afgeschermd van vreemde mannen, zeker de gastarbeiders die vanwege de groeiende olie-industrie in steeds groter getale in Saoedi-Arabië te vinden waren.13

Door de maatregelen van de overheid is vandaag de dag de publieke sfeer in hoge mate opgedeeld in mannenruimtes, familieruimtes en vrouwenruimtes. De introductie van moderne communicatiemiddelen als internet en video conferencing heeft gezorgd voor een verdere beperking van rechtstreeks contact tussen mannen en vrouwen. De overheid stimuleerde de

Ýabaya als symbool van de stedelijke Saoedische identiteit. De allesverhullendeoverkleding

fungeert als een soort capsule waarin vrouwen zich ongezien van de ene vrouwenruimte naar de andere kunnen bewegen.14

Sinds de jaren 1960 is de positie van Saoedische vrouwen in toenemende mate afhankelijk gebleken van politieke en economische factoren. Het vrouwenbeleid van de overheid heeft ervoor gezorgd dat vrouwen steeds vaker de huiselijke sfeer verlaten en de vrouwelijke publieke sfeer betreden. Voor toestemming voor het betreden van de publieke sfeer blijven ze afhankelijk van hun wettelijke vertegenwoordiger (de walÐ, doorgaans hun vader of

echtgenoot).15

1.2.2. Hervormingsdiscours na 9/11: vrouwen als publiek probleem

Na de aanslagen van 11 september 2001 in New York en in Saoedi-Arabië zelf in 2003, startte de overheid een hervormingsdiscours dat erop gericht was de nationale eenheid te versterken. Groepen uit de samenleving die met bepaalde problemen te maken hadden, werden in het kader van dit discours uitgenodigd om deel te nemen aan initiatieven van de overheid. Een van die groepen, de categorie van ‘de Saoedische vrouw’, werd onderwerp gemaakt van de derde Nationale Dialoogsessie, in juni 2004.

De derde Nationale Dialoog werd gehouden in Medina. De deelnemers – de helft mannen, de helft vrouwen – waren regeringsleden, ulamÁÞ en intellectuelen, allen afkomstig uit de

stedelijke elite. Als titel voor de dialoogsessie kozen de organisatoren voor ‘Vrouwen: hun rechten en plichten’. De debatten gingen hoofdzakelijk tussen voor- en tegenstanders van meer maatschappelijke deelname door vrouwen. Aan het eind van de dialoogsessie werd een negentiental aanbevelingen aangeboden aan kroonprins Abdullah en na bespreking met zijn instemming gepubliceerd.16

De aanbevelingen bevestigden als primaire taak van de vrouw haar rol in het gezin. Daarnaast benadrukten ze het recht van vrouwen om te werken, binnen de grenzen die Koran, soenna en de consensus van islamitische geleerden daaraan stellen. Verder vroegen de

14 _{Le Renard 2008: 615-616.} 15 _{Le Renard 2008: 617.}

16 _{Le Renard 2008: 617-619. De mannelijke deelnemers boden de aanbevelingen aan kroonprins Abdullah aan,}

dialoogdeelnemers in hun aanbevelingen om een uitbreiding van het aantal instellingen specifiek voor vrouwen. Desgevraagd gaven veel vrouwelijke dialoogdeelnemers te kennen dat ze teleurgesteld waren in de resultaten. Alleen de aanbevelingen die in het straatje van de overheid pasten, werden overgenomen. Het feit dat er openlijk, ook in de media, over

vrouwenkwesties gesproken kon worden werd gewaardeerd, maar op concrete gevolgen durfden ze niet te hopen.17

De belangrijkste uitkomst van de derde Nationale Dialoog was dat ‘de Saoedische vrouw’ als categorie bevestigd en versterkt werd. Vrouwen werden in de debatten erkend als specifieke groep met specifieke problemen, waar door de overheid specifiek beleid op moest worden gemaakt.

Een aantal vrouwen uit de elite werd uitgekozen om ‘de Saoedische vrouw’ in

overheidsinstellingen te vertegenwoordigen. Deze vertegenwoordiging was echter in hoge mate symbolisch – de vrouwen werden immers niet verkozen en konden aan hun positie geen rechten ontlenen. Een voorbeeld is de benoeming van enkele vrouwen als adviseurs voor de Shura Council, het Saoedische parlement. Deze vrouwen werden ingezet als

vertegenwoordiging van Saoedi-Arabië in het buitenland, en ze mochten desgevraagd advies geven aan de Shura Council. Hun werkelijke invloed op de raad bleek nihil; hun advies werd alleen gevraagd over onderwerpen als bruidsschatinflatie, het openen van

relatiebemiddelingsbureaus en zelfs over borstvoeding, en ze hadden geen stem in de uiteindelijke besluitvorming.18

Nu vrouwen als categorie symbolisch vertegenwoordigd zijn, horen volgens de overheid alle vrouwen zich vertegenwoordigd en gehoord te voelen. Dit past in het overheidsdiscours van de afgelopen jaren, dat erop gericht was een aantal gemarginaliseerde groepen uit de

samenleving in te lijven in de staat, en daarmee de eigen legitimiteit te vergroten. De overheid presenteert de ingelijfde vrouwen in de media als rolmodellen van ‘de Saoedische vrouw’. In werkelijkheid identificeert maar een klein deel van de vrouwen in Saoedi-Arabië zich met hun vertegenwoordigsters uit de elite.19

17 _{Le Renard 2008: 619.}

18 _{Le Renard 2008: 619-620. De Shura Council is overigens zelf ook weinig invloedrijk. De raad bestaat uit 150}

leden, die allen worden benoemd door de koning. Ze mogen wetsvoorstellen indienen bij de koning, die zelf kan bepalen of hij ze al dan niet overneemt.

1.2.3. Gevolg van het overheidsdiscours: een parallelle activiteitensfeer voor vrouwen

Als gevolg van het overheidsdiscours over vrouwen is de afgelopen decennia in Saoedi-Arabië parallel aan de mannelijke publieke sfeer een eigen publieke sfeer voor vrouwen ontstaan. Deze publieke sfeer bestaat uit een grote verzameling ruimtes in het publieke domein die alleen voor vrouwen toegankelijk zijn.

De eerste sector waarin een grote vrouwelijke ruimte ontstond, was die van het onderwijs. Ook in het liefdadigheidswerk, vaak stichtingen van Saoedische prinsessen, konden vrouwen een plek vinden. Met de oprichting van godsdienstfaculteiten voor vrouwen verloren mannen hun monopolie over de religieuze sfeer. Sinds de jaren 1980 is het aantal werkplekken voor vrouwen toegenomen, hoewel dit vanwege de vele restricties veel tijd, geld en geduld kost. Intussen omvat het vrouwendomein ook eigen ruimtes voor consumptie, ontspanning, cultuur en media.20

De autonomie van deze vrouwelijke sfeer moet noch worden onderschat, noch overdreven. Speciale vrouwenplekken geven vrouwen de gelegenheid tot het ontplooien van activiteiten op allerlei gebieden. Binnen de grenzen van hun eigen sfeer zijn vrouwen redelijk autonoom. Veel vrouwen verdedigen om die reden een versterking en uitbreiding van de

segregatieregels. Toch zijn ze uiteindelijk onderworpen aan beslissingen van boven, allereerst vanuit de manneninstituties waar ze deel van uitmaken, en daarnaast van de regels en wetten die de staat hun oplegt.21

Hoofdstuk 2 | Blogs in de Arabische wereld en

Saoedi-Arabië

Dit hoofdstuk begint met een omschrijving van het fenomeen ‘blog’. Daarna schets ik een beeld van de ontwikkeling en rol van blogs in de Arabische wereld in het algemeen. Ten slotte beschrijf ik de ontwikkeling en rol van blogs in Saoedi-Arabië.

2.1. Blogs

2.1.1. Definitie en kenmerken

Een blog is een regelmatig ververste pagina op het internet, met daarop berichten die voorzien zijn van een tijdsaanduiding, de meest recente bovenaan. De berichten kunnen zijn

opgebouwd uit tekst, plaatjes, geluidsfragmenten en filmpjes. Wat blogs onderscheidt van andere tekstgenres is het gebruik van hyperlinks, die de lezer doorverwijzen naar andere pagina’s op het internet. De meeste blogs zijn sterk persoonlijk getint en hebben een vast lezerspubliek. Ze vormen door middel van onderlinge verwijzingen netwerken met andere blogs, de zogeheten ‘blogosfeer’. De auteur van een weblog wordt een ‘blogger’ genoemd.22

2.1.2. Oorsprong

Het concept van weblogs (of kortweg: blogs) werd ontwikkeld in de tweede helft van de jaren negentig van de vorige eeuw door website-ontwikkelaars. De eerste blogs waren een soort catalogi van pagina’s op het internet, bestaande uit hyperlinks met bij elke link een korte beschrijving van de inhoud van de betreffende pagina; de nieuwste links stonden bovenaan. De eerste blogs waren bedoeld om interessante websites onder de aandacht te brengen van internetgebruikers.

In 1999 kwam er software beschikbaar die het mogelijk maakte om zonder kennis van programmeertaal een eigen weblog te maken. Dit leidde vanaf 2001 tot een explosieve groei van het aantal blogs, tot een totaal van vier miljoen in 2004 en meerdere tientallen miljoenen actieve blogs in 2010. Inhoudelijk ontwikkelden blogs zich van verzamelingen links tot een

22 _{Greg Myers, The discourse of blogs and wikis, Londen 2010, p. 2, 16; Samar Al-Roomi, ‘Women, blogs, and}

breed scala aan persoonlijke pagina’s met dagboeknotities, politieke commentaren, recepten, recensies, en zo voorts.23

2.1.3. Hyperlinks

Een kenmerk dat blogs onderscheidt van andere tekstgenres is het gebruik van hyperlinks. Deze hyperlinks verwijzen vaak naar andere blogs, websites of de mainstream media. Het doel van de verwijzingen is het geven van meer informatie, het ondersteunen van een uitspraak, iemand ergens de eer van geven, het aansporen tot actie, het oplossen van een raadsel, het geven van een ander standpunt om te contrasteren met de eigen tekst, of gewoon gevat zijn. Met name het linken naar andere blogs is belangrijk; het wordt gezien als de munteenheid van de blogosfeer. Blogs verschillen onderling sterk in de hoeveelheid links die ze gebruiken; sommige lijken nog sterk op de eerste weblogs met veel links en weinig tekst, andere bestaan vrijwel geheel uit tekst en maken slechts sporadisch gebruik van links. Het gebruik van links zorgt voor een hoge mate van intertekstualiteit. Bloggers borduren voort op teksten van anderen en geven hun eigen reacties erop.24

2.1.4. Plaats en tijd

Blogs zijn niet locatiegebonden. De pagina’s zijn weliswaar ergens ter wereld op een server fysiek opgeslagen, maar dit zegt niets over de locatie van de blogger. Vaak nemen blogs een soort plaatsloosheid aan, wanneer de locatie van de blogger niet relevant is voor de betekenis van het blog. Het noemen van de eigen locatie kan functioneel worden gebruikt, bijvoorbeeld om contrast aan te brengen, een vergelijking te maken of om een uitspraak te rechtvaardigen. Manieren om de plaats van een blog aan te geven variëren van expliciet (vermelding op de profielpagina van de blogger of verwijzingen in de tekst naar fysieke locaties) tot meer

impliciet (gebruik van woorden als ‘hier’, ‘daar’, ‘wij’ of ‘bij ons’; taalkeuze en taalgebruik).

Tijd is nadrukkelijk aanwezig in een blog: door het tijdsstempel en de volgorde van de berichten is elk bericht exact te plaatsen in de tijd. Toch zitten bloggers niet vast aan deze plaatsing van hun tekst in de tijd. Ze kunnen een eigen plaats in de tijd construeren door het gebruik van tijdsaanduidingen (‘nu’, ‘vandaag’, ‘in deze periode van de geschiedenis’), door werkwoordgebruik (verleden, tegenwoordige of toekomende tijd) of door verwijzingen naar

23 _{Myers 2010: 16v.}

historische gebeurtenissen of naar de toekomst. De tijdsconstructie van een blog kan dienen om nadruk te leggen op de actualiteit van een tekst, om hypothetische uitspraken te doen, of om de tekst in een historisch perspectief te plaatsen. Door hun dynamische karakter zijn blogs veel minder tijdgevoelig dan andere media als televisie of kranten.25

2.1.5. Meningen

De blogosfeer is het domein van de persoonlijke meningen; iedereen kan zijn mening

publiceren via een eigen blog. Veel bloggers geven aan dat ze bloggen omdat ze willen delen wat ze meemaken, om een uitlaatklep te hebben, om contact te leggen met gelijkgezinden of soms om invloed uit te oefenen op publieke opinie of politieke besluitvorming.

Bloggers zijn vaak voorzichtig in het presenteren van hun meningen en gebruiken allerlei signalen om aan te geven hoe ze zich verhouden tot hun verhaal. Dit kan bijvoorbeeld door het gebruiken van grammaticale en lexicale constructies (zoals modale werkwoorden en bijwoordelijke bepalingen) of stijlfiguren (zoals indirecte rede, retorische vraag, ironie). Deze signalen geven informatie over hoe de tekst moet worden opgevat.

Een zwakke plek van blogs is de feitelijke (on)betrouwbaarheid. De motieven en identiteit van een blogger zijn vaak niet na te gaan. Doordat bloggers naar elkaar verwijzen heeft de blogosfeer de neiging om het eigen geluid te versterken, ook als het gaat om halve waarheden of onwaarheden. Een veel voorkomende manier om feitelijke uitspraken te ondersteunen is het linken naar een andere bron op het internet. In veel andere gevallen baseren bloggers hun uitspraken op persoonlijke ervaringen of aannames. De gezaghebbendheid van een blog wordt vaak afgemeten aan de hoeveelheid andere blogs die ernaar doorverwijzen.

Een sterke kant van blogs is dat eventuele fouten gemakkelijk te herstellen zijn. Het is gebruikelijk dat de oorspronkelijke tekst blijft staan, maar dat eventuele nieuwe informatie wordt toegevoegd door middel van een update of het plaatsen van een nieuw bericht.26

25 _{Myers 2010: 48-76.}

2.1.6. Publiek en interactie

Succes betekent voor veel bloggers het vinden van een publiek, hoe groot of klein ook, dat hun berichten leest en erop reageert. Taalkeuze en taalgebruik geven een indicatie van wat voor publiek een blogger voor ogen heeft. Bloggers hebben verschillende taalkundige middelen voorhanden om hun lezers te betrekken, bijvoorbeeld door hen rechtstreeks aan te spreken of indirect aan ze te refereren, door vragen te stellen of oproepen te doen

(bijvoorbeeld om door te klikken naar een andere website), door een denkbeeldige conversatie met ze aan te gaan of door zich beleefd op te stellen naar de lezer toe. Vaak hebben deze middelen niet tot doel om een zo breed mogelijk publiek te bedienen, maar eerder om een trouwe en vertrouwde kring van lezers te creëren.

De mogelijkheid om direct te reageren op een blog is net als het linken een kenmerk waarin blogs zich onderscheiden van veel andere tekstgenres. Het biedt de lezer de gelegenheid om commentaar (‘comments’) achter te laten dat op de internetpagina verschijnt onder het oorspronkelijke bericht. Op populaire blogs loopt het aantal reacties in de tientallen, soms honderden per bericht. Lezers reageren op het oorspronkelijke bericht, maar ook op elkaars reacties. Het is niet ongebruikelijk dat ook de auteur van het bericht via de reacties

‘doorpraat’ met de lezers.27

2.1.7. Blogosfeer

De blogosfeer is de verzameling van alle bestaande weblogs en hun onderlinge verbindingen. Deze blogosfeer valt uiteen in een enorme hoeveelheid kleinere ‘subsferen’, netwerken van bloggers die met elkaar in verband staan doordat ze onderling naar elkaar verwijzen of via een ander blog met elkaar verbonden zijn. De blogosfeer is dan ook niet op te vatten als één grote publieke sfeer, maar beter als meerdere sferen, elk met eigen thema’s, een eigen publiek en eigen discussies, zonder per se gebonden te zijn aan een nationaal of internationaal publiek.28

2.2. Blogs in de Arabische wereld

In de jaren negentig werd – met enige vertraging ten opzichte van het Westen – ook in landen in de Arabische wereld het internet geleidelijk aan geïntroduceerd. Vanwege de slechte

27 _{Myers 2010: 77-94.}

infrastructuur en lage economische ontwikkeling van veel landen was het bereik van dit nieuwe medium in de beginjaren laag. De eerste blogs in de Arabische wereld werden geschreven door een kleine groep overwegend westers geöriënteerde, jonge,

computertechnisch onderlegde mensen, die blogden in het Engels. Mede gestimuleerd door aandacht vanuit het Westen begonnen ze ook te schrijven over politieke, maatschappelijke en economische onderwerpen.

In 2004 werd het door technische ontwikkelingen gemakkelijker om in het Arabisch te bloggen. Dit zorgde ervoor dat er sinds 2004 duizenden Arabischtalige blogs bij kwamen. De Arabische term voor blog werd mudawwanah. De blogs kregen een steeds groter

lezerspubliek en begonnen vanaf 2005 ook aandacht te ontvangen van gevestigde Arabische media. Het aantal bloggers dat op dit moment in de Arabische wereld actief is, is moeilijk in te schatten, maar hun getal loopt in de tienduizenden.29

2.2.2. De Arabische blogosfeer

Het merendeel van de bloggers in de Arabische wereld is jong, afkomstig uit de stedelijke middenklasse en relatief hoger opgeleid. Het aantal mannen en vrouwen is ongeveer gelijk verdeeld. De meeste blogs worden geschreven in het Arabisch, met Engels en Frans als meest voorkomende alternatieven. Een minderheid van de bloggers blogt anoniem – anonieme bloggers zijn vaker vrouwen dan mannen.

Door de toename van het aantal bloggers sinds 2004 is het aanbod veel breder geworden dan in de begintijd met zijn Engelstalige, westers geöriënteerde blogs. Zo is er bijvoorbeeld in Egypte een groter subcluster van zeer actief bloggende moslimbroeders en een cluster van seculiere hervormingsgezinden. Onderzoek naar de onderlinge connecties tussen Arabische blogs leert dat de Arabische blogosfeer is onder te verdelen in nationale clusters, die onderling slechts losjes met elkaar zijn verbonden. De meeste blogs zijn gevuld met persoonlijke

29 _{Ahmed El Gody, ‘New media, new audience, new topics, and new forms of censorship in the Middle East’, in:}

observaties over het leven van de auteur. Bloggers die over politiek schrijven, behandelen met name binnenlandse onderwerpen; het enige politieke onderwerp dat in de gehele Arabische blogosfeer ter sprake komt is Palestina. Andere veelbesproken onderwerpen zijn religie en mensenrechten.30

De drijfveren van Arabische bloggers om te gaan bloggen variëren sterk, van persoonlijke expressie of artistieke oefening tot het opbouwen van een netwerk of het uitdragen van een boodschap. Veel bloggers waren voor ze gingen bloggen actief op de drukbezochte

discussiefora op het internet. Ze keerden de fora met hun ruwe omgangsvormen de rug toe om via een blog hun eigen geluid beter te kunnen laten horen.31

Mediawetenschapper Marc Lynch geeft een indeling van politieke bloggers in de Arabische wereld in een drietal categorieën: activisten, brugbloggers en publiekesfeerbloggers. De activisten gebruiken hun blogs voor het verspreiden van hun boodschap en het organiseren van politieke acties. De brugbloggers proberen in het Engels hun land uit te leggen aan de buitenwereld. En de publiekesfeerbloggers zijn niet betrokken bij een politieke beweging maar leveren in hun blogs wel kritiek op binnenlandse politieke en maatschappelijke issues. Hoewel veel bloggers in meer dan een categorie te vatten zijn, kan de indeling van Lynch nuttig zijn om de verschillende rollen die bloggers aannemen te begrijpen.32

2.2.3. Overheden

Veel overheden in de Arabische wereld baseerden de beslissing om internet in hun land te introduceren voornamelijk op economische overwegingen. De eventuele maatschappelijke gevolgen ervan werden sterk onderschat. Tot in de jaren negentig hadden overheden in de Arabische wereld een nagenoeg volledige controle over de media. Media werden

gecensureerd en pasten zelfcensuur toe. Dit overheidsmonopolie op informatie werd doorbroken door de opkomst van een aantal nieuwe communicatiemiddelen, waaronder – naast satelliettelevisie en mobiele telefoons – het internet. Het internet werd door activisten,

30 _{Hofheinz 2005: 81-82; Etling 2009: 3-4; Lynch 2007.} 31 _{Al-Roomi 2007: 147; Hofheinz 2007: 76-77.}

32 _{De indeling komt uit Lynch 2007. Kritiek op zijn indeling bijvoorbeeld bij Hamdy (2009: 95) en Isherwood}

(Tom Isherwood, ‘A new direction or more of the same?’, in: Arab Media & Society 6 (2008),

minderheden en maatschappelijke groeperingen vanaf het begin gebruikt als platform om hun stem te laten horen en zich te organiseren. Dit leidde tot het ontstaan van een nieuwe publieke sfeer in landen in de Arabische wereld.33

Arabische overheden troffen wel maatregelen om de nieuwe informatiestroom aan banden te leggen. Het internet wordt in meerdere of mindere mate gefilterd, en in alle landen van de Arabische wereld worden handel en wandel van de burgers op internet in de gaten gehouden door veiligheidsdiensten. Politiek activisten die zich op internet roeren werden en worden in sommige landen (bijvoorbeeld Syrië, Tunesië, Egypte, Saoedi-Arabië) gearresteerd en gevangengezet. Deze overheidsmaatregelen zorgen ervoor dat mensen in veel landen voorzichtig zijn in wat ze op internet zetten. Toch laten met name oppositiegroepen en activisten zich weinig aan dit handelen van de overheid gelegen liggen; sommigen betogen dat het, omdat de overheid toch al weet hoe ze erover denken, ook niet meer uitmaakt als ze hun mening op internet zetten.34

2.2.4. Politieke invloed

Er zijn redenen om aan te nemen dat bloggers politiek gezien weinig invloedrijk zijn: het is slechts een relatief kleine groep met een relatief klein publiek, die ook nog eens te maken heeft met allerlei beknottende overheidsmaatregelen. Toch heeft deze kleine groep de laatste jaren regelmatig de aandacht op zich weten te vestigen, met als voorlopig hoogtepunt de gebeurtenissen in Tunesië en Egypte tijdens de eerste maanden van 2011. De eerste media-aandacht voor bloggers uit de Arabische wereld kwam met de Amerikaanse invasie in Irak, toen er vanuit het Westen grote interesse was voor een aantal Irakese bloggers die in het Engels verslag deden van de gebeurtenissen in hun land. Vanaf 2004 begonnen ook de gevestigde media in de Arabische wereld steeds vaker geluiden uit de Arabischtalige blogosfeer op te pikken en over te nemen.35

Dat blogs in de Arabische wereld aan politieke relevantie wonnen blijkt uit een aantal gebeurtenissen waarbij ze een rol speelden. In Egypte vormden blogs vanaf 2005 een

33 _{Lynch, Marc, Voices of the new Arab public. Iraq, Al-Jazeera, and Middle East politics today, New York}

2006, p. 37; Hofheinz 2005: 78-79; Lynch 2007; El Gody 2007: 217-219. Het begrip publieke sfeer is hier op te vatten als het abstracte geheel aan discussies die publiekelijk in een maatschappij plaatsvinden over onderwerpen van gemeenschappelijk belang. Zie Lynch 2006: 32.

belangrijk platform van de Kefaya-beweging, die protesten organiseerde tegen een nieuwe regeertermijn voor president Mubarak. Deze protesten groeiden uit tot een

miljoenenbeweging en leidden uiteindelijk tot zijn aftreden. Verder wisten Egyptische blogs de aandacht van nationale en internationale media te vestigen op gevallen waarbij vrouwen in Cairo op straat onzedelijk werden betast, en op gevallen van mishandeling van arrestanten door de Egyptische politie. Blogs speelden ook een rol in de protestacties na de moord op premier Rafik al-Hariri in Beiroet in 2005 (de zogeheten Cederrevolutie, die mee tot gevolg had dat Syrische troepen zich terugtrokken uit Libanon) en het aan de kaak stellen van corruptie rond de verkiezingen in Bahrein van 2005. Blogs speelden bij al deze

gebeurtenissen hoofdzakelijk een informerende en groepsvormende rol; voor het

daadwerkelijke mobiliseren van mensen werd vooral gebruikgemaakt van sms, mond-tot-mondreclame en nieuwe internetplatforms als Twitter en Facebook.36

2.2.5. Maatschappelijke invloed

Behalve dat calculerende politici soms reageren op kritiek van bloggers, blijken blogs een bredere invloed uit te oefenen op samenlevingen in landen in de Arabische wereld.

Gevestigde media nemen regelmatig thema’s over die door bloggers onder de aandacht worden gebracht – meer dan eens thema’s die tot dan toe niet besproken werden. Blogs vormen zo een alternatieve publieke sfeer, naast die van de door overheden gecontroleerde gevestigde media.

Blogs en andere functies van het internet hebben ook effect op de manier waarop jongeren in de Arabische wereld opgroeien. Ze komen meer dan vorige generaties in aanraking met andere meningen en wereldbeelden. Onderwerpen die gewoonlijk taboe waren (zoals seks, religie en politiek), worden op blogs en discussiefora uitgebreid bediscussieerd. Daarnaast benutten veel jongeren internet als platform voor zelfexpressie. Veel prominente bloggers zijn zeer benaderbaar; ze geven interviews, beantwoorden mails van lezers en verschijnen in tv-programma’s. Op deze manier kunnen ze een rolmodel vormen voor de jongere generatie door wie ze gelezen worden.37

36 _{Hamdy 2009: 93, 102; Lynch 2007; Al-Roomi 2007: 146; El Gody 2007: 221; Philip Seib, ‘New media and}

prospects for democratization’, in: Philip Seib (red.), New media and the new Middle East, New York 2007, p. 11.

2.3. Internet en blogs in Saoedi-Arabië

Internet was al vanaf 1994 beschikbaar in Saoedi-Arabië, aanvankelijk alleen voor

academisch onderzoek. In 1996 stelde de Saoedische overheid een commissie in die de voors en tegens van publieke internettoegang tegen elkaar moest afwegen. Belangrijke

aandachtspunten voor de commissie waren de eventuele gevolgen van internet voor de

nationale veiligheid en de gevolgen op cultureel en religieus gebied. De commissie adviseerde de overheid om internettoegang algemeen beschikbaar te stellen. Het belangrijkste argument daarvoor was te voorkomen dat Saoedi-Arabië geïsoleerd zou raken in de globalisatietrend. Om ‘ongepaste’ materialen te kunnen filteren en het internetgebruik van burgers te kunnen observeren, werd geadviseerd om te kiezen voor één centrale internettoegang. De ministerraad nam de adviezen van de commissie over in 1997 en twee jaar later, in januari 1999, werd het internet opengesteld voor het Saoedische publiek.

De verantwoordelijkheid voor de coördinatie van internetdiensten kwam te liggen bij de King Abdulaziz City of Science and Technology (KACST). Alle internetverkeer werd geleid via één centraal punt (de Internet Service Unit of ISU), dat door KACST werd beheerd. Via deze ene internettoegang werd het internet verspreid onder commerciële internetaanbieders, die het weer doorgaven aan hun abonnees.

Websites met moreel of politiek gevaarlijk materiaal werden via de ISU geblokkeerd voor gebruikers in Saoedi-Arabië. Daarnaast werden internetaanbieders bij wet verplicht om alle internetverkeer van hun klanten te registreren en te bewaren. Deze gegevens kunnen door de overheid gebruikt worden om het online gedrag van haar burgers in de gaten te houden. Ten slotte werd een aantal richtlijnen bekendgemaakt die internetgebruikers stimuleerden tot zelfcensuur: geen porno of gokken; geen activiteiten die de sociale, culturele, politieke, economische en religieuze waarden van Saoedi-Arabië overschrijden; niemand irriteren, bedreigen, of geruchten verspreiden die een ander kunnen schaden.38

Aanvankelijk bleef het aantal internetgebruikers in Saoedi-Arabië zeer beperkt. Het merendeel van de gebruikers was hoger opgeleid en afkomstig uit het gegoede deel van de

38 _{Zie Khalid M. Al-Tawil, ‘The internet in Saudi Arabia’, in: Telecommunications policy 25: 8/9 (2001) p.}

bevolking – de kosten voor een internetaansluiting waren aanvankelijk hoog. In de loop van het eerste decennium van deze eeuw nam de groei van het aantal gebruikers steeds verder toe. Eind 2009 beschikte 32 procent van de huishoudens over breedbandinternet. Het aantal internetgebruikers was in dat jaar opgelopen tot bijna 10 miljoen, ongeveer 38 procent van de bevolking en tien keer zoveel als in 2001.39

2.3.2. Internet als discussieplatform

Tot de jaren negentig had de Saoedische staat het monopolie op informatie – alle media waren in handen van de overheid. Het monopolie hielp de overheid met het oefenen van centraal gezag en het neutraliseren van politieke oppositie. Het staatsmonopolie werd aanvankelijk al omzeild door de ÒaÎwiyyÙn, die via bandopnames van preken hun boodschap verspreidden. In de jaren negentig deden daarnaast nieuwe communicatiemiddelen hun intrede: satelliet-tv, mobiele telefoons en internet. Met de intrede van deze nieuwe media en

communicatiemiddelen werd het speelveld voor publieke discussie vergroot. Er ontstond een alternatieve publieke sfeer, waar met name de jongere generatie van gedachten wisselde over onderwerpen die via de gebruikelijke kanalen nog niet bespreekbaar waren.40

Populaire kanalen voor het voeren van discussies werden vanaf 1999 gevormd door de vele internetfora en chatrooms. Uit een onderzoek uit 2003 blijkt dat ruim de helft van de Saoedische internetgebruikers op dat moment gebruikmaakte van een of meer van de

tientallen internetfora. De fora boden ruimte voor interactie over een reeks van onderwerpen op het gebied van religie, politiek, actualiteit, sport en entertainment.41

2.3.3. De Saoedische blogosfeer

Net als in andere landen in de Arabische wereld werden de eerste blogs in Saoedi-Arabië bijgehouden door jonge, computertechnisch onderlegde mensen uit de stedelijke midden- en hogere klasse. Ze schreven hoofdzakelijk over technische onderwerpen, veelal in het Engels. Vanaf 2004 groeide met het aantal internetgebruikers in Saoedi-Arabië ook het aantal blogs

39 _{Cijfers afkomstig van de Communications and Information Technology Commission, ICT Indicators in the}

Kingdom of Saudi Arabia (2009), geraadpleegd via www.citc.gov.sa (7-8-2010).

40 _{Jones 2009: 114-115; Al-Rasheed 2010: 273. Jones typeert de nieuwe situatie als een ‘market of competing}

ideas, ideologies and personalities’. Belangrijke alternatieve stemmen als die van de ÒaÎwi-predikers Salman al-Awdah en Safar al-Hawali werden gereduceerd tot enkelingen onder velen.

41 _{Yeslam al-Saggaf, ‘The effect of online community on offline community in Saudi Arabia’, in: The Electronic}

sterk, met name de Arabischtalige. Vanwege de ruwe omgangsvormen op de fora wendden sommige mensen zich tot blogs als platform voor zelfexpressie. De introductie van Arabische versies van blogwebsites als Wordpress en Blogger zorgde dat bloggen in het Arabisch snel populairder werd.

Door de toename van het aantal blogs in Saoedi-Arabië heeft het momenteel van alle

Arabische landen de op één na grootste blogosfeer, na Egypte. Het blogtype dat het grootste deel van de Saoedische blogosfeer beslaat, is dat van de persoonlijke dagboeken. Over plaatselijke politiek en plaatselijke leiders wordt in de Saoedische blogosfeer veel minder gesproken dan in andere delen van de Arabische wereld. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de overheid korte metten maakt met mensen die kritiek uiten op het koningshuis. Een aanvullende verklaring kan zijn dat bijna de helft van de Saoedische bloggers vrouw is, relatief meer dan in de meeste andere landen van de Arabische wereld. Vrouwen mengen zich minder dan mannen in discussies over politiek.42

De Saoedische blogosfeer is grofweg in te delen in twee groepen: een Engelstalige groep en een Arabischtalige groep. De Arabischtalige blogs vormen de grootste groep. Deze groep is verder onder te verdelen in persoonlijke dagboeken en een aantal losjes met elkaar verbonden clusters die zich bezighouden met thema’s als technologie, economie, religie, etcetera. Een populair cluster is dat van de maatschappelijk geëngageerde bloggers, die commentaar leveren op onderwerpen die spelen in de Saoedische maatschappij.

De Engelstalige groep bestaat voor een deel uit Saoedi’s die in het Engels bloggen over uiteenlopende onderwerpen. Redenen die ze geven om in het Engels te bloggen zijn om de taal te oefenen, om een internationaal publiek te bereiken, of omdat Engelstalige blogs minder scherp in de gaten worden gehouden door de overheid. Het andere deel van de Engelstalige blogs wordt geschreven door westerse expats, die het thuispubliek en andere geïnteresseerden op de hoogte houden van hun belevenissen en hen deelgenoot maken van hun observaties over de Saoedische maatschappij.

42 _{Etling e.a. 2009: 3, 24-25; Teitelbaum 2002: 233-234; Yeslam al-Saggaf, ‘Saudi females on Facebook: an}

2.3.4. Bloggers en publiek discours in Saoedi-Arabië

Het ontstaan van een actieve Saoedische blogosfeer betekende een nieuwe impuls voor de sociale dynamiek en discussie over politieke en maatschappelijke onderwerpen in het Saoedisch koninkrijk. Bloggers schrijven over actuele onderwerpen en zetten soms

onderwerpen op de maatschappelijke agenda die door staatsmedia genegeerd worden. Een voorbeeld is de aandacht die binnen de Saoedische blogosfeer werd gevestigd op een reeks overstromingen in Jeddah in november 2009, waarbij meer dan honderd mensen om het leven kwamen, met name in de armere wijken van de stad. Bloggers zochten de oorzaak van de overstromingen in de corruptie van de plaatselijke overheid. Onder druk van de ophef op internet stelde de overheid een onderzoek in dat uiteindelijk leidde tot een rechtszaak tegen een aantal verantwoordelijken.43

Hoewel er in het afgelopen decennium meer openheid is gekomen in het voeren van maatschappelijke discussies in Saoedi-Arabië, kan het overschrijden van bepaalde ‘rode lijnen’ nog steeds leiden tot maatregelen van de overheid. Openlijke kritiek op het

koningshuis of een roep om afschaffing ervan is een duidelijk taboe. Kritiek op het religieus establishment, en met name de samenwerking tussen koningshuis en religieus establishment is ook riskant.44

Meerdere blogs zijn in de afgelopen jaren – meestal tijdelijk – geblokkeerd geweest. Een aantal bloggers werd zelfs gearresteerd. In november 2007 werd een van populairste

Saoedische bloggers van dat moment, Fouad al-Farhan, gearresteerd. Hij voerde op zijn blog campagne voor de vrijlating van een aantal activisten die waren gearresteerd omdat ze een petitie hadden ingediend waarin ze opriepen tot politieke hervormingen. Na een aantal

maanden gevangenschap werd hij weer vrijgelaten, nadat hij had beloofd dat hij voortaan een goede Saoedische burger zou zijn.

De manier waarop de overheid optreedt tegen bloggers is een indicatie dat ze de invloed van bloggers serieus neemt. Een groep hervormingsgezinde Saoedi’s is dankzij nieuwe media als blogs, Twitter en Facebook steeds zichtbaarder en populairder geworden. Een recente stap van de overheid in haar pogingen om de uitingen van bloggers onder controle te houden, is

43 _{Bunt 2009: 141. Zie voor de nasleep van de overstromingen in Jeddah bijvoorbeeld het artikel ‘Saudi king}

orders trials in Jeddah flood disaster’, Al-Arabiya News, 28 februari 2011, geraadpleegd via http://www.alarabiya.net/articles/2010/05/10/108211.html (27-3-2011).

een voorstel tot instelling van een registratieplicht voor iedereen die online wil publiceren. Naast het nemen van repressieve maatregelen probeert de overheid ook bloggers te betrekken bij overheidsinitiatieven. Een treffend voorbeeld hiervan is de deelname van Fouad al-Farhan aan een informatiebijeenkomst over nieuwe overstromingen in Jeddah in januari 2011, op uitnodiging van de gouverneur van Mekka, prins Khalid al-Faisal. Het voorbeeld illustreert hoe – onder invloed van de zogeheten Arabische lente van 2011 – de overheid is begonnen de opinievormende invloed van bloggers op waarde te schatten.45

45 _{Zie Joshua Teitelbaum, ‘Saudi Arabia and the King’s dilemma’, Advancing a Free Society, 16 maart 2011,}

Hoofdstuk 3 | Beschrijving van de onderzochte

blogs

In dit hoofdstuk geef ik een beschrijving van de vier blogs die ik in het kader van dit

onderzoek bestudeerd heb. Per blog behandel ik de auteur, de thema’s die aan de orde komen, het gebruik van hyperlinks en Twitter, taalkundige aspecten en de reacties. Ik begin met een uiteenzetting over de selectie en de gehanteerde onderzoeksmethode.

3.1. Selectie en methode

Om te komen tot een hanteerbare selectie van blogs die relevant zijn voor dit onderzoek naar de Saoedische blogosfeer heb ik allereerst een aantal criteria opgesteld waaraan de te

bestuderen blogs moeten voldoen:

o Het moet gaan om een op zichzelf staand blog, o dat wordt geschreven door één persoon,

o die uit Saoedi-Arabië afkomstig is en in Saoedi-Arabië verblijft, o relatief invloedrijk is

o en met enige regelmaat schrijft over onderwerpen die in de Saoedische context maatschappelijk relevant zijn.

Vervolgens heb ik een groslijst samengesteld van blogs die aan deze criteria voldoen. De blogs op deze lijst vond ik door middel van het doorzoeken van verschillende blogsites (Blogger.com, Wordpress.com) en blogverzamelsites (Technorati.com,

Globalvoicesonline.org), vermeldingen in andere media en literatuur, en niet in de laatste plaats door het bezoeken van Saoedische blogs, en persoonlijke communicatie met een aantal Saoedische bloggers.

populairste blogs heb ik geselecteerd voor nader onderzoek. Teneinde een tekstcorpus te creëren dat binnen het kader van dit onderzoek te bestuderen is, heb ik alle teksten genomen die de auteurs tussen 1 mei en 30 juni 2010 op hun blogs hebben geplaatst, en de reacties daarop.46

3.1.2. Methode

Voor een grondige analyse van structuur en betekenissen van het tekstcorpus heb ik de blogteksten ingevoerd in MAXQDA, een programma voor het uitvoeren van kwalitatieve analyses. In dit programma heb ik de teksten voorzien van coderingen, ondergebracht in verschillende categorieën. Van tevoren bedachte categorieën waren: thema’s, gebruik van hyperlinks, taalkundige aspecten (grammatica, stijlfiguren, aanspreekvorm, structuur, etc.) en verhouding tot publiek. Gaandeweg het coderen heb ik hieraan nog een categorie toegevoegd: reacties.

De beschrijving van de blogs in het vervolg van dit hoofdstuk is een weergave per blog van het beeld dat naar voren komt uit de gecodeerde teksten. De beschrijving volgt de gebruikte categorieën, voorafgegaan door informatie over de auteur en het uiterlijk van het blog.47

Bij verwijzingen naar de verschillende blogberichten geef ik in de noten van elk bericht de titel van het bericht en de datum van verschijning. Omwille van de leesbaarheid maak ik in de regel geen gebruik van de webadressen. Deze zijn in de context van de onderzochte blogs ook overbodig; op de blogs zijn de berichten aan de hand van datum en titel gemakkelijk terug te vinden. Alle genoemde berichten van de vier onderzochte blogs zijn eind augustus 2011 voor het laatst geraadpleegd, tenzij anders aangegeven.48

46 _{De vier populairste blogs die aan de selectiecriteria voldeden waren, in volgorde van hun notering in de}

Alexa-ranglijst: Fouad al-Farhan, Íulmun aÌÃaru, Saudi Jeans en Saudi Woman. Andere invloedrijke Saoedische blogs/bloggers, die niet aan de criteria voldeden, zijn Essam al-Zamel, Ibrahim al-Qahtani, Al-Ghaslan, som1.net en Majid al-Hamdan.

47 _{Voor een beknopte inleiding op de onderzoeksmethode van de kwalitatieve tekstanalyse, zie Sharon Lockyer,}

‘Textual Analysis’, in: The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Methods, 2008, geraadpleegd via http://www.sage-ereference.com/research/Article_n449.html (3-8-2010). Het programma MAXQDA is te downloaden via http://www.maxqda.com/downloads/demo.

48 _{Een voorbeeld van dit soort functionele annotatie van blogberichten is te vinden in Greg Myers, The discourse}

3.2. Fouad al-Farhan

3.2.1. De auteur

De auteur van alfarhan.ws is Fouad al-Farhan, een Saoedische dertiger uit Jeddah die grote bekendheid kreeg door zijn arrestatie op 10 december 2007. De aanleiding voor zijn arrestatie was zijn blog, waarop hij onder meer opriep tot vrijlating van een groep hervormingsgezinden uit Jeddah, een lijstje had geplaatst van Saoedi’s die hij ‘niet graag zou ontmoeten’ en zijn hoop had uitgesproken op het aftreden van het hoofd van de rechterlijke macht en de minister van Justitie. Een aantal bevriende bloggers begon een actie op internet om hem vrij te krijgen, een actie die er in elk geval in slaagde om het verhaal van Fouad al-Farhan bij de wereldpers onder de aandacht te brengen. Op 26 april 2008 werd hij weer vrijgelaten, na het

ondertekenen van een excuusbrief.50

In het motto boven aan de beginpagina van zijn blog omschrijft hij zichzelf als een ‘niet-goede Saoedische burger’ (muwÁÔin saÝÙdÐ Èayr ÒÁliÎ). Hij zet zich hiermee af tegen het plaatje van een ‘goede Saoedische burger’ (muwÁÔin saÝÙdÐ ÒÁliÎ) zoals de paternalistische overheid die graag ziet: iemand die zijn leven leidt zonder zich te bemoeien met politiek en publieke aangelegenheden – daar zorgt de overheid immers wel voor. De excuusbrief die hij moest ondertekenen om te worden vrijgelaten uit de gevangenis begon met de zin: ‘Ik beloof dat ik een goede Saoedische burger zal zijn.’ Door de keuze van dit motto voor zijn blog wil

49 _{Tussen 1 mei en 30 juni 2010 verschenen er 9 nieuwe berichten op www.alfarhan.ws. Het aantal reacties}

daarop varieerde tussen de 4 en 84.

50 _{De omstreden teksten van Fouad al-Farhan zijn te lezen op zijn oude blog, zie www.alfarhan.org. Volgens}

Fouad al-Farhan richting de overheid (en zijn andere lezers) de boodschap afgeven dat hij zijn strijd niet gestaakt heeft.51

Op zijn profielpagina staat een kort cv. Al-Farhan omschrijft zichzelf als een Saoedische blogger met interesse in jongeren en Saoedische publieke aangelegenheden. Hij studeerde marketing en computerkunde in de VS en runt nu in Jeddah een IT-bedrijf, samen met zijn broer. Hij is getrouwd en vader van twee kinderen. Er staat een aantal foto’s op zijn blog, waaronder één van hemzelf in casual (westerse) kleding en een andere foto waar hij op staat in thawb en met ÈuÔra, de traditionele Saoedische kledij.52

Over zijn motivatie om gaan te bloggen schrijft Al-Farhan dat hij streeft naar hervorming en verandering van de Saoedische maatschappij, om te zorgen dat ‘vrijheid, waardigheid, rechtvaardigheid, gelijkheid, volksraadpleging en de rest van de verloren islamitische waarden weer in ere worden hersteld’.53

Na zijn vrijlating in april 2008 heeft Al-Farhan een tijdlang een aantal andere

internetplatforms geprobeerd, maar uiteindelijk beschouwt hij bloggen als de beste manier van zelfexpressie en verbinding met de wereld en maakt hij zijn blogrentree op 12 mei 2010.54

3.2.2. Thema’s

Terugkerende thema’s in de berichten van Al-Farhan zijn politieke en maatschappelijke hervormingen, vrijheid van meningsuiting en sociale kwesties zoals extremisme, religieuze onverdraagzaamheid en de rol van vrouwen.

Hervormingen

Al-Farhan beschouwt politieke en maatschappelijke hervormingen als sleutel tot een groot aantal van de problemen waar Saoedi-Arabië mee te kampen heeft. Aan de basis van deze hervormingen ligt het omvormen van de absolute monarchie tot een constitutionele monarchie en daarmee de toekenning van grondrechten aan de burgers van Saoedi-Arabië. In de huidige

51 _{Toelichting van het motto gebaseerd op persoonlijke mailwisseling met Fouad al-Farhan (augustus 2010). Op}

zijn oude blog is een bericht te lezen waarin Al-Farhan beschrijft waarom hij geen modelburger meer wenst te zijn, zie www.alfarhan.org/archives/3.

52 _{Zie onder ‘ﻒﻳﺮﻌﺗ’, www.alfarhan.ws/?page_id=2.}

53 _{Zie het motto in de kopregel van zijn oude blog (www.alfarhan.org).}

situatie vormen Koran en soenna de grondwet en hebben overheid en ÝulamÁÞ (de aan het koningshuis gelieerde geestelijken) daarmee het alleenrecht op het uitvaardigen van wetten en regels. Een grondwet daarentegen zou de rechten en plichten van álle burgers garanderen. Al-Farhans ideaal is een burgermaatschappij waarin burgers met elkaar zijn verbonden in netwerken, betrokken zijn bij publieke aangelegenheden, invloed hebben op het bestuur en tolerant zijn ten opzichte van elkaars standpunten.55

Fouad al-Farhan waardeert dat er in Saoedi-Arabië de afgelopen jaren op een aantal gebieden al stappen zijn gezet om noodzakelijke hervormingen door te voeren: corruptiebestrijding, hervorming van het rechtsstelsel, ontwikkeling van het onderwijs, ruimere vrijheid van meningsuiting, het debat over de positie van vrouwen, verbetering van huisvesting en

infrastructuur. De punten waarop de Saoedische overheid volgens hem nog steeds tekortschiet zijn politieke hervormingen, hervorming van de gezondheidszorg en de bestrijding van

werkloosheid en armoede.56

Al-Farhan beschouwt contacten met het Westen als een positieve ontwikkeling, omdat hij het Westen ziet als inspiratiebron voor politieke hervormingen. Hij is blij met de grote

hoeveelheid jonge mensen in Saoedi-Arabië en juicht het grote aantal studenten dat in het buitenland studeert toe. Hij moedigt hen aan om in het buitenland het contact met de

maatschappij daar aan te gaan en kennis te maken met westerse waarden als de rechtsstaat en democratie, zodat ze als ze terugkomen ook werkelijk iets kunnen bijdragen aan de opbouw van een Saoedische burgermaatschappij.57

Vrijheid van meningsuiting

In zes van de negen onderzochte berichten refereert Al-Farhan aan het recht van burgers op vrijheid van meningsuiting (Îurriya al-taÝbÐr). Al-Farhan beschouwt vrijheid van

meningsuiting als een van de fundamentele rechten van Saoedische burgers. Met instemming citeert hij collega-publicist Al-Rotayyan, die schrijft over het recht van zijn kinderen om te mogen dromen en hun dromen te uiten.58

55 _{Zie ‘!لوﺎﻔﺘﻠﻟ ﻲﻧﻮﻋﺪﺗ ﺔﻳدﻮﻌﺴﻟا ﺎﻨﻨﻃو ﻲﻓ ثﺪﺤﺗ ﺔﻴﺑﺎﺠﻳإ رﻮﻣأ ةﺮﺸﻋ’, 14 mei 2010 en ‘ ؟ﻞﻄﺒﻟا ﺚﻌﺘﺒﻤﻟا مأ ،ﻪﺋﺎﺘﻟا ﺚﻌﺘﺒﻤﻟا ،ﻪﺸﺑﺪﻟا ﺚﻌﺘﺒﻤﻟا}

11

ﻦﻴﻳدﻮﻌﺴﻟا تﺎﺜﻌﺘﺒﻤﻟاو ﻦﻴﺜﻌﺘﺒﻤﻠﻟ ﺔﺤﻴﺼﻧ ’, 14 juni 2010.

56 _{Zie het bericht ‘ لوﺎﻔﺘﻠﻟ ﻲﻧﻮﻋﺪﺗ ﺔﻳدﻮﻌﺴﻟا ﺎﻨﻨﻃو ﻲﻓ ثﺪﺤﺗ ﺔﻴﺑﺎﺠﻳإ رﻮﻣأ ةﺮﺸﻋ! ’ van 14 mei 2010.}

Bloggen is voor Al-Farhan bij uitstek een manier om zijn persoonlijke mening te uiten en die ter discussie te stellen. Deze discussie is wat hem betreft inherent aan vrije meningsuiting. De samenleving die hij voor ogen heeft is een pluralistische samenleving, een democratie, waarin iedereens mening telt; Al-Farhan verdedigt dan ook niet alleen zijn eigen recht op vrijheid van meningsuiting, maar ook dat van anderen met wie hij het niet per se eens is. Daarbij dient wel op een rationele manier van gedachten te worden gewisseld; scheldpartijen en moddergooien vindt hij ongepast.59

Het politieke systeem in Saoedi-Arabië oefent druk uit op de vrijheid van meningsuiting. Al-Farhan laakt een plan van het ministerie van Informatie om een registratieplicht in te voeren voor alle bloggers en internetforums. Hij beschouwt dit als een verlaging van het plafond van de vrije meningsuiting en ziet het als een stap terug in de trend van de staat om juist meer open te staan voor burgerlijke vrijheden.60

Al-Farhan signaleert dat de vrijheid van meningsuiting de laatste jaren in Saoedi-Arabië steeds meer is doorgedrongen tot standaard media als kranten en televisie. Een aantal zaken blijven taboe en staan garant voor arrestatie: steun aan de oppositie in Londen, steun aan al-Qaida en het beledigen of uitschelden van vooraanstaande politici (of leden van het

koningshuis). Verder is er een schemergebied met zaken die de ene keer wel en de andere keer niet leiden tot overheidsmaatregelen.61

Maatschappelijke kwesties

Al-Farhan wijst extremisme af. Volgens hem kunnen de plannen van al-Qaida en de Londense oppositie voor het omverwerpen van het regime alleen maar leiden tot een grote puinhoop à la Irak (de oppositie) of Talibanpraktijken (al-Qaida). Hij schrijft over het geval van Ahmed Qasim al-Ghamdi, de voormalig voorzitter van het Mekkaanse Comité ter Gebieding van de Deugd en ter Verbieding van het Verwerpelijke (hayÞat Þamr biÞl-maÝrÙf waÞl-nahy Ýan al-munkar), die moest opstappen omdat hij publiekelijk zijn steun voor de seksesegregatie introk. De man werd door zijn stamleden geëxcommuniceerd, terwijl ze geen afstand namen van een aantal stamleden die actief zijn bij al-Qaida. Voor Al-Farhan is het onbegrijpelijk dat

59 _{Zie ‘ﻞﻀﻓﻷا رﺎﻴﺨﻟا ..ﻦﻳوﺪﺘﻟا’, 12 mei 2010, en ‘قدﺎﻴﺒﻟا ﻦﻴﻔﻘﺜﻤﻟاو ﻦﻴﻴﻤﻳدﺎآﻷا ﺾﻌﺒﻟ ﻞﺠﺨﻣو نﺰﺤﻣ لﺎﺜﻣ ..ﻲﺒﻴﺘﻌﻟا تﺎﻬﻨﺻ .د تﻻﺎﻘﻣ’,}

26 mei 2010.

60 _{Zie ‘؟ ﺮﻴﺒﻌﺘﻟا ﺔﻳﺮﺣ ﻲﻓ ﺎﻨﻘﺣ ﻰﻠﻋ يﺪﻌﺘﻠﻟ مﻼﻋﻹاو ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ةرازو ﻂﻄﺨﺗو يﻮﻨﺗ ﻞه : ﺮﻄﺨﻟا ﺲﻴﻗاﻮﻧ قﺪﺗو ﺎﻨﻈﻗﻮﺗ ﻲﻠﻔﻳﻮﻘﻟا نﺎﻤﻳإ’, 13 mei}

2010.