Den Haag, maart 2005

(1)

(2)

Onder zoek mar kt wer king gr oot h andel smar kt gas maar t 2005

Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 2 van 68

Team: Met medewerking van:

Jaccomien van Beek Fieke Rijkers

Petra de Groene Gijsbert Zwart

(3)

INHOUDSOPGAVE

1

1.1 AANLEIDING EN DOEL VAN HET ONDERZOEK... 6

1.2 PLAN VAN AANPAK... 6

1.3 INDELING VAN HET RAPPORT... 8

1.4 STATUS DOCUMENT... 8

1.5 VERDERE CONSULTATIEPROCEDURE... 8

2 Aanpak monitoren gasmarkt 2.1 INLEIDING... 10

2.2 MONITORINGSKADER... 10

2.3 MARKTSTRUCTUUR...12

2.4 MARKTUITKOMSTEN...14

2.5 INTERPRETATIE VAN INDICATOREN...16

2.6 OVERZICHT VAN INDICATOREN...16

3 3.1 INLEIDING...19

3.2 MARKTPLAATSEN...19

3.3 AANTAL MARKTSPELERS... 22

3.4 JURIDISCHE EN FEITELIJKE TOEGANGSPROCEDURES...23

3.5 NON-DISCRIMINATIE... 24

3.6 ONTBUNDELING... 24

3.7 TRANSPARANTIE...25

3.8 CAPACITEIT...25

3.9 ECONOMISCH EFFICIËNTE ALLOCATIEPROCEDURES... 26

3.10 PRODUCTDIFFERENTIATIE... 29

3.11 CONCLUSIE AANWEZIGHEID INDICATOREN MARKTSTRUCTUUR IN NEDERLAND...31

4 4.1 INLEIDING... 34

4.2 GAS ONTVANGSTATION (GOS)... 34

4.3 TITLE TRANSFER FACILITY... 34

4.4 EUROHUB...41

(4)

5

5.1 INLEIDING...44

5.2 MARKSTRUCTUUR...44

5.3 MARKTUITKOMSTEN...46

5.4 BEHOEFTE AAN BELEIDSMAATREGELEN?... 47

7

(5)

Samenvatting

In dit informatie- en consultatiedocument zijn de resultaten neergelegd van het eerste monitoringsonderzoek van DTe naar de Nederlandse groothandelsmarkt gas. Aan de hand van dertien verschillende indicatoren wordt bekeken in hoeverre deze groothandelsmarkt voldoet aan de criteria van non-discriminatie, transparantie, daadwerkelijke mededinging en doeltreffende marktwerking. Hierbij is onderscheid gemaakt in de

marktstructuur (het “speelveld”) en de marktuitkomsten (de resultaten van het “spel”). In dit document wordt aan marktpartijen gevraagd of zij zich kunnen vinden in de door DTe gemaakte analyses en de voorgestelde maatregelen.

In dit document concludeert DTe dat een aantal elementen in de marktstructuur onvoldoende of negatief is. Zo zijn er twee marktplaatsen (GOS en Eurohub) die onvoldoende werken. Dit terwijl een zeer groot deel van het totaal verhandelde gas in Nederland op het GOS wordt afgeleverd. Daarnaast is er een te hoge

concentratiegraad op de markt, is de TSO economisch onvoldoende ontbundeld, is er onvoldoende transparantie in de wijze waarop het systeem wordt gebalanceerd, worden de ondersteunende diensten transport en kwaliteitsconversie niet efficiënt verdeeld en is er geen efficiënt balanceringsregime aanwezig. Wel ziet DTe een aantal elementen in de markstructuur dat als voldoende of positief kan worden beschouwd. Zo bevat de marktstructuur een weliswaar kleine, maar goede marktplaats (TTF), zijn er voldoende spelers op de markt, vormen de juridische en feitelijke procedures geen drempel tot toetreding, is er non-discriminatoire toegang tot de ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie, is de TSO voldoende juridisch ontbundeld, is er fysiek voldoende capaciteit aan gas en transport en een voldoende gevarieerd aanbod van contracten in transport.

Ten aanzien van de marktuitkomsten komt DTe tot de conclusie dat alleen het TTF zich positief ontwikkelt, maar nog achterblijft in vergelijking tot de ontwikkeling van buitenlandse marktplaatsen. De marktplaats Eurohub ontwikkelt zich zeer negatief omdat daar vorig jaar nagenoeg niet werd gehandeld. Op de marktplaats GOS is het doorverhandelen van gas niet mogelijk is. Aangezien het GOS als marktplaats wel het meest wordt gebruikt, heeft dit een belemmerend effect op de ontwikkeling van de totale groothandelsmarkt.

DTe betwijfelt of de markt de belangrijkste geconstateerde negatieve elementen in de marktstructuur zelf kan oplossen. Deze twijfel is in de eerste plaats gebaseerd op de ervaring dat in markten met een hoge

concentratiegraad veranderingen door de sterke marktpartijen vaak zo lang mogelijk worden tegen gehouden. In de tweede plaats leert de ervaring dat belangrijke ontwikkelingen in de Nederlands groothandelsmarkt gas in het verleden vaak door de overheid zijn geforceerd.

(6)

1 Inleiding

1. Met de liberalisering van de Nederlandse energiemarkt, is marktwerking in de energiesector geïntroduceerd. Doeltreffende marktwerking heeft de volgende voordelen voor de consument1_:

Efficiënter werkende bedrijven die lagere kosten in rekening brengen; Betere dienstverlening;

Meer gedifferentieerd productenpakket voor de consument.

2. Om er voor te zorgen dat deze voordelen ook worden behaald, dient zeker te worden gesteld dat marktwerking ook daadwerkelijk plaatsvindt. Eventuele factoren die marktwerking kunnen

belemmeren, moeten tijdig worden geïdentificeerd en weggenomen. Met de inwerkingtreding van de implementatie- en interventiewet2_{(hierna: I-wet) heeft de Dienst uitvoering en toezicht Energie} (hierna: DTe) de wettelijke taak gekregen om nauwlettend in de gaten te houden of de

energiemarkten transparant en niet-discriminatoir zijn en of er sprake is van daadwerkelijke mededinging en doeltreffende marktwerking (artikel 5, Elektriciteitswet 1998).

3. DTe geeft momenteel invulling aan deze wettelijke taak in 3 verschillende projecten: monitoring retailmarkt elektriciteit en gas, monitoring groothandelsmarkt elektriciteit en monitoring groothandelsmarkt gas. Dit document maakt onderdeel uit van het project monitoring groothandelsmarkt gas.

4. Doel van dit document is het geven van inzicht in de resultaten van het eerste monitoringsonderzoek van de Nederlandse groothandelsmarkt gas (hierna: groothandelsmarkt). Aan belanghebbenden wordt gevraagd om op de resultaten te reageren en aan te geven in hoeverre zij de analyses van DTe onderschrijven. DTe zal de gegeven reacties meenemen in het formuleren van eigen maatregelen en het opstellen van een advies aan de Minister van Economische Zaken (hierna: de Minister) over eventueel te treffen beleidsmaatregelen om de marktwerking op deze markt te stimuleren.

5. Ten behoeve van de analyse van de huidige situatie op de groothandelsmarkt voor gas heeft DTe op de volgende manieren informatie verzameld:

De publiek beschikbare gegevens zijn verzameld en bestudeerd;

1_{Zie hiervoor ook het Informatie- en consultatiedocument onderzoek ontwikkeling gasmarkt, DTe, juni 2004, blz 11 en 12.}

2_{Wijziging Elektriciteitswet 1998 en Gaswet in verband met implementatie en aanscherping toezicht netbeheer, Staatsblad 2004, nr.}

(7)

Er zijn bilaterale gesprekken gevoerd met actieve marktpartijen op de groothandelsmarkt; Er is een enquête verstuurd naar alle actieve marktpartijen op de groothandelsmarkt met het verzoek om bepaalde informatie te verstrekken (zie Bijlage 2);

Er is een informatieverzoek gestuurd naar de landelijke netbeheerder Gas Transport Services B.V.(hierna: GTS).

6. Voor een goede analyse van de vraag of de groothandelsmarkt voor gas voldoet aan de kenmerken van non-discriminatie, transparantie, daadwerkelijke mededinging en doeltreffende marktwerking, zou men echter niet alleen moeten kijken naar de huidige situatie op de groothandelsmarkt maar ook naar het ontwikkelingstraject. Mededinging en marktwerking zijn namelijk dynamische processen die zich niet goed door een momentopname laten bestuderen. Het is dan ook van belang om inzicht te krijgen in de vraag of de genoemde aspecten van de gasmarkt zich in positieve zin ontwikkelen of juist niet.

7. Idealiter wordt dit inzicht in het ontwikkelingstraject verkregen door hetzelfde onderzoek regelmatig – bijvoorbeeld jaarlijks - opnieuw uit te voeren3_{. Aangezien dit het eerste monitoringsonderzoek van de} groothandelsmarkt is, zou dit betekenen dat pas over één jaar iets over het ontwikkelingstraject kan worden gezegd. Omdat DTe het van belang acht om reeds in dit eerste onderzoek het

ontwikkelingstraject (gedeeltelijk) mee te nemen, zijn de volgende activiteiten uitgevoerd: In de enquête aan marktpartijen op de groothandelsmarkt zijn gegevens over meerdere jaren gevraagd;

Er is door The Brattle Group onderzoek uitgevoerd naar de ontwikkeling van 3 buitenlandse groothandelsmarkten voor gas, namelijk: de groothandelsmarkt op het National Balancing Point (NBP) in het Verenigd Koninkrijk (VK), de groothandelsmarkt op Henry Hub in de Verenigde Staten (VS) en de groothandelsmarkt op de Zeebrugge Hub in België. In dit onderzoek is gekeken naar zogenaamde sleutelfactoren die de ontwikkeling van deze marktplaatsen hebben bevorderd. In Bijlage 2 wordt nader ingegaan op dit onderzoek.

8. Om het ontwikkelingstraject in de toekomst beter in kaart te krijgen, is DTe van plan om dit onderzoek meerdere jaren achtereen te herhalen.

9. Tot slot wordt opgemerkt dat het onderzoeksbureau Frontier Economics in opdracht van DTe en de Nederlandse Mededingingsautoriteit (hierna: NMa) apart onderzoek heeft gedaan naar de

flexibiliteitsproducten die op de groothandelsmarkt worden aangeboden. De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd op de Internetpagina van DTe. In dit document wordt daarom niet nader op dit onderdeel van de groothandelsmarkt ingegaan.

3_{Een dergelijke aanpak is door DTe reeds gekozen bij de monitoring van de groothandelsmarkt elektriciteit waar inmiddels al twee}

(8)

10. Dit document is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 wordt de aanpak weergegeven op basis waarvan de monitoring van de groothandelsmarkt is uitgevoerd. Voor zowel de marktstructuur als de

marktuitkomsten worden indicatoren opgesteld waarmee getoetst kan worden in hoeverre op de groothandelsmarkt sprake is van transparantie, non-discriminatie, daadwerkelijke mededinging en doeltreffende marktwerking. De situatie en ontwikkeling op de groothandelsmarkt wordt vervolgens weergegeven aan de hand van deze indicatoren in hoofdstuk 3 (marktstructuur) en hoofdstuk 4 (marktuitkomsten). Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 een boordeling van de groothandelsmarkt gegeven. In de bijlagen is een aantal zaken nader toegelicht, waarnaar in het document wordt verwezen.

11. De standpunten en analyses van DTe in dit document zijn voorlopig van aard en kunnen naar aanleiding van reacties van respondenten worden aangepast. Het document bezit derhalve geen juridische status waardoor de directeur DTe of de directeur-generaal van de NMa aan de inhoud van dit document zou zijn gebonden.

12. In dit document wordt een aantal vragen gesteld. DTe verzoekt marktpartijen en andere

belanghebbenden om een reactie op deze vragen. Respondenten wordt gevraagd om antwoorden op vragen zoveel mogelijk te onderbouwen en toe te lichten. DTe zal de reacties meenemen in het formuleren van eventuele eigen beleidsmaatregelen en een advies aan de Minister.

13. Reacties op dit consultatiedocument dienen door DTe te zijn ontvangen en kunnen worden gezonden naar:

Dienst uitvoering en toezicht Energie

Onder vermelding van projectnummer 101991 Postbus 16326

2500 BH Den Haag

(9)

15. DTe zal de schriftelijke reacties van de respondenten in beginsel op zijn Internetpagina publiceren. Indien (bepaalde delen van) reacties van partijen vertrouwelijk zijn, wordt gevraagd om deze passages als zodanig te markeren.

Tabel 1. Overzicht verdere procedure Datum Mijlpaal 18 april 2005 Consultatiesessie bij DTe 22 april 2005 Einde schriftelijke reactie termijn

(10)

2 Aanpak monitoren gasmarkt

16. In dit hoofdstuk wordt aangegeven aan de hand van welke indicatoren DTe de groothandelsmarkt zal monitoren. Daartoe zal eerst in paragraaf 2.2 het monitoringskader worden toegelicht. Vervolgens wordt in paragraaf 2.3 ingegaan op de indicatoren voor het monitoren van de marktstructuur en in paragraaf 2.4 op de indicatoren voor het monitoren van de marktuitkomsten. In paragraaf 2.5 wordt aangegeven hoe de verschillende indicatoren moeten worden geïnterpreteerd. Het hoofdstuk eindigt met een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte indicatoren in paragraaf 2.6.

2.2

17. Zoals in hoofdstuk 1 is aangegeven, heeft DTe op grond van artikel 5 van de Elektriciteitswet 1998 de taak om nauwlettend in de gaten te houden of de energiemarkten (specifiek voor dit onderzoek de groothandelsmarkt gas) voldoen aan de volgende kenmerken:

non-discriminatie; transparantie;

daadwerkelijke mededinging; doeltreffende marktwerking.

18. Om op bovengenoemde kenmerken te kunnen toetsen, wordt in de eerste plaats gekeken naar het speelveld (marktstructuur) waarop de marktspelers actief zijn. Een goede marktstructuur kenmerkt zich door een “level playing field” met transparante en non-discriminatoire regels, voldoende gelijkwaardige spelers en de aanwezigheid van voldoende middelen (zoals transport en kwaliteitsconversie) om op de markt actief te kunnen zijn.

19. Indien het speelveld voldoet aan de kenmerken van een “level playing field”, kan het marktspel op goede wijze worden gespeeld. Dit kan vervolgens leiden tot doeltreffende marktwerking, een liquide markt en efficiënte prijzen (marktuitkomsten).

(11)

20. Is er sprake van een goede marktstructuur met efficiënte uitkomsten dan zal dit zich uiteindelijk vertalen in voordelen voor de consument. De consument zal deze voordelen merken door efficiënte prijzen, betere dienstverlening en een breed productaanbod. Daarnaast kunnen de marktuitkomsten invloed hebben op de oorspronkelijke marktstructuur. Dit gebeurt onder andere als marktpartijen op basis van de marktuitkomsten besluiten toe- of uit te treden. De markstructuur kan ook worden veranderd als de overheid hiertoe beleidsmaatregelen neemt.

21. In onderstaande figuur is de relatie tussen marktstructuur, marktuitkomsten en de voordelen voor de consument nader weergegeven4_.

Figuur 1 De relatie tussen marktstructuur, marktuitkomsten en voordelen voor de consument

4_{In de economische literatuur wordt in het zogenaamde “structure – conduct – performance” paradigma nog de schakel marktgedrag}

onderscheiden. Hierbij gaat het om een bestudering van het gedrag van individuele marktspelers. Zo wordt bijvoorbeeld gekeken naar toe- en uittreding, prijsgedrag en marketing- en reclameactiviteiten van marktspelers. In dit document wordt op verschillende plaatsen ook ingegaan op het gedrag van individuele marktspelers. Vanwege de leesbaarheid van dit document is dit niet in een apart hoofdstuk gezet.

Marktstructuur

Marktuitkomsten

Voordelen Consument: • Efficiënte prijzen • Betere dienstverlening • Breed productaanbod

Is er sprake van een “ level playing field” met transparante en non-discrmininatoire regels?

Is er sprake van een efficiënte en liquide markt?

Beleidsmaatregelen

(12)

22. Het belang van een goedwerkende groothandelsmarkt wordt in onderstaande figuur getoond. Hieruit blijkt dat ruim 40% van de gasrekening van een gemiddelde kleinverbruiker wordt bepaald door de inkoopkosten van een leverancier op de groothandelsmarkt. Dit betekent dat het effect van goed of slecht werkende groothandelsmarkt direct en significant merkbaar is in de uiteindelijke gasprijs voor de consument.

Figuur 2 Opbouw gasrekening voor een gemiddelde consument in 2004, [Bron: DTe]

23. Op grond van de consultatie in het kader van het onderzoek naar de ontwikkeling in de gasmarkt5_en studie naar de ontwikkeling van buitenlandse gasmarkten6_{, heeft DTe de hieronder genoemde} indicatoren voor de marktstructuur opgesteld. Per indicator wordt kort het belang er van toegelicht.

Marktplaatsen

24. Eén of meerdere marktplaatsen waar markpartijen tegen beperkte transactiekosten in gas kunnen handelen is een essentieel element van een goede markstructuur.7_{De markt zal uiteindelijk bepalen} aan hoeveel marktplaatsen er behoefte is. Voor de hoogte van de transactiekosten moet niet alleen worden gekeken naar de directe kosten (abonnementsgelden en tarieven voor verhandelingen), maar

5_{Informatie- en Consultatiedocument Onderzoek Ontwikkeling Gasmarkt, DTe januari 2004.} 6_{Zie Bijlage 1.}

7_{Dit blijkt onder andere ook uit de ontwikkeling van de gasmarkt in de VS waar de Federal Energy Regulatory Commission (FERC) een}

aantal mogelijke marktplaatsen in kaart bracht en maatregelen nam om deze marktplaatsen verder te ontwikkelen. Dit gebeurde in Order 636 van de FERC, zie hiervoor verder Bijlage 1.

Opbouw gasrekening voor een gemiddelde consument in 2004

(13)

ook naar de indirecte transactiekosten (o.a. kosten voor het zoeken van informatie en een wederpartij) die onder andere worden bepaald door de transparante werking van de marktplaats.

Aantal marktspelers

25. Indien er sprake is van een markt met weinig marktspelers kan effectieve concurrentie worden belemmerd. In een sterk geconcentreerde markt kunnen spelers bovendien makkelijker de marktuitkomsten eenzijdig of gezamenlijk beïnvloeden.

Juridische en feitelijke toegangsprocedures8

26. Effectieve mededinging kenmerkt zich door toetreding van efficiënte spelers en uittreding van inefficiënte spelers. Juridische en feitelijke toegangsprocedures in de marktstructuur kunnen de natuurlijke toe- en uittreding (onnodig) bemoeilijken. Bovendien is het van belang dat er een snelle geschilbeslechtingsprocedure is door een onafhankelijke instantie. In een markt waarbij de voortgang van levering (leveringszekerheid) vaak essentieel is, kunnen langdurige toegangsprocedures een verstorende werking op de concurrentie hebben.

Non-discriminatie

27. Voor daadwerkelijke mededinging is het van belang dat de spelers onder non-discriminatoire voorwaarden toegang krijgen tot de noodzakelijke middelen. De tarieven en voorwaarden van de diensten transport, kwaliteitsconversie en balancering moeten derhalve non-discriminatoir zijn9_.

Ontbundeling

28. De Transmission System Operator (hierna: TSO) speelt in de groothandelsmarkt een centrale rol. In de eerste plaats is de TSO beheerder van het landelijke transmissienet en de middelen waarmee ondersteunende diensten worden aangeboden. Daarnaast beschikt de TSO vaak over informatie die essentieel is voor een goede werking van de markt, zoals bijvoorbeeld informatie over beschikbare transportcapaciteit. Vanwege deze centrale rol is het van belang dat er bij de TSO geen

belangenverstrengeling optreedt, zodat hij deze informatie ter beschikking stelt aan alle marktpartijen. Dit wordt gegarandeerd door de TSO te scheiden van productie- handels- en leveringsbedrijven.

Transparantie

29. Voor daadwerkelijke mededinging in een geliberaliseerde markt is het van belang dat alle

marktspelers gelijke toegang hebben tot relevante marktinformatie. Dit betreft informatie over de beschikbare capaciteit en de voorwaarden van de noodzakelijke middelen transport,

8_{Een voorbeeld van een juridische toegangsprocedure is een vergunningvereiste. Deze vereisten kunnen zo zwaar zijn dat slechts een}

beperkt aantal marktpartijen hieraan kan voldoen. Voorbeeld van feitelijke toegangsprocedures zijn kredietwaardigheideisen of boekingsystemen.

9_{Flexibiliteit wordt ook als noodzakelijk middel gezien. Zoals aangegeven in hoofdstuk 1 wordt hier apart op ingegaan in het rapport}

(14)

kwaliteitsconversie en balancering. Transparantie bevordert bovendien non-discriminatoire toegang tot deze middelen en een efficiënt gebruik van de middelen door de marktspelers.

Capaciteit

30. Een markt kan goed werken indien er voldoende beschikking is over de noodzakelijke middelen om het marktspel te kunnen spelen. Voor de groothandelsmarkt geldt dat er naast gas voldoende beschikking moet zijn over de ondersteunende diensten transport en kwaliteitsconversie.

Economisch efficiënte allocatiemechanismen

31. De middelen (zoals transport en kwaliteitsconversie) die nodig zijn om de groothandelsmarkt voor gas te betreden zijn vaak schaars. Het is daarom van belang dat deze middelen efficiënt worden ingezet. Een efficiënt allocatiemechanisme zorgt er voor dat de schaarse middelen terecht komen bij de partijen die er het meeste waarde aan hechten en dat het systeem op de meest kostenefficiënte manier wordt gebruikt10_.

Productdifferentiatie

32. Om het marktspel zo effectief mogelijk te kunnen spelen is het van belang dat de vorm en de wijze waarop de noodzakelijke middelen worden aangeboden zo goed mogelijk aansluiten bij de vraag van de spelers van het spel. In de praktijk betekent dit dat de noodzakelijke diensten in verschillende vormen en looptijden worden aangeboden.

33. Op grond van de liquiditeitsstudies Elektriciteit11_{en verschillende literatuur heeft DTe de hieronder} genoemde indicatoren voor marktuitkomsten opgesteld. Per indicator wordt kort het belang er van toegelicht. Aan de hand van indicatoren voor marktuitkomsten wordt gekeken of er sprake is van doeltreffende marktwerking en een liquide markt. Met een liquide markt wordt gedoeld op een markt die voldoende mogelijkheden tot handel biedt en waar individuele transacties slechts geringe invloed hebben op de marktprijs. Daarnaast kunnen in een liquide markt standaardtransacties over het algemeen snel worden uitgevoerd. Dat wil zeggen dat voor elke transactie snel een tegenpartij kan worden gevonden en dat een groot volume kan worden verhandeld.

Efficiënte prijzen

34. Er is sprake van efficiënte prijzen indien de prijzen de marginale kosten van gasproductie of die van het substituut (olie) reflecteren. Om een tweetal redenen is het voor DTe op dit moment niet

10_{Artikel 8 lid 2 van de Richtlijn 2003/ 55/ EG van de Europese Raad en het Parlement van 26 juni 2003 bepaalt kortweg dat de tarieven}

voor balanceringsdiensten de kostprijs moeten weerspiegelen.

(15)

mogelijk om te beoordelen of er sprake is van efficiënte prijzen op de groothandelsmarkt. In de eerste plaats heeft DTe momenteel geen inzicht in de marginale kosten van productie. In de tweede plaats wordt opgemerkt dat hoewel de gas en olieprijzen in Nederland naar elkaar tenderen, dit niet wordt veroorzaakt door arbitrage (zoals bijvoorbeeld in het VK en de VS) maar door een contractuele koppeling van deze prijzen12_{. Door het ontbreken van voldoende gegevens heeft DTe derhalve deze} indicator in het onderhavige monitoringsrapport nog niet onderzocht.

Verhandeld volume en transacties

35. Indien het verhandelde volume een veelvoud is van het fysiek geleverde volume in een markt is dit een teken dat er sprake is van een liquide markt en doeltreffende marktwerking. Dit duidt immers op een markt waar partijen elkaar makkelijk kunnen vinden en waarop individuele marktpartijen hun winst proberen te maximaliseren.

Volatiliteit van prijzen

36. Indien er sprake is van een niet-liquide markt zullen de marktprijzen voor een bepaald product sterker worden beïnvloed door individuele transacties. Dit resulteert in sterke fluctuaties in marktprijzen. Om de volatiliteit van de prijzen te analyseren is het van belang om de prijzen voor hetzelfde product te vergelijken. Zo geven prijsverschillen in dagcontracten van verschillende dagen geen informatie over de volatiliteit, omdat elke nieuwe dag kan worden gezien als een ander product.

Spreiding tussen aanbod- en vraagprijzen

37. In een liquide markt zullen geen grote verschillen blijven bestaan tussen de prijzen waartegen aanbieders bereid zijn te verkopen (laatkoers) en prijzen waartegen vragers bereid zijn te kopen (biedkoers). Omdat partijen elkaar makkelijker kunnen vinden en er voldoende concurrentie is, zullen zij de marktprijs steeds beter kunnen inschatten, waardoor aanbod- en vraagprijzen dichter bij elkaar komen. Een structurele toe- of afname van de spreiding tussen bieden laatkoersen kan een indicatie zijn dat de liquiditeit op de markt verslechtert respectievelijk verbetert.

Arbitragemogelijkheden

38. Er is sprake van arbitragemogelijkheden indien er prijsverschillen bestaan tussen substitueerbare producten. In markten met doeltreffende marktwerking zullen deze prijsverschillen door handel snel verdwijnen. Marktpartijen zullen immers ondergewaardeerde producten kopen en overgewaardeerde producten verkopen totdat beide producten gelijk geprijsd zijn. Er kan sprake zijn van arbitrage tussen verschillende producten op dezelfde marktplaats (b.v. arbitrage tussen olie en gas of lange- en korte termijncontracten) of tussen verschillende marktplaatsen. In dit document is de laatste vorm van arbitrage onderzocht.

(16)

2.5

39. Om aan de hand van bovengenoemde indicatoren voor markstructuur en marktuitkomsten een eindoordeel te kunnen geven over het niveau van marktwerking zijn drie zaken van belang. Ten eerste is het belangrijk te realiseren dat de meeste indicatoren niet te vangen zijn in één absolute grootheid waardoor ze lastig meetbaar zijn. Daarom wordt een groot aantal indicatoren geëvalueerd aan de hand van vergelijkingen met het buitenland en de perceptie van marktpartijen. Hierdoor ontstaat inzicht in de gewenste norm van de indicator. Vervolgens kan met trendanalyses worden aangegeven of de verschillende indicatoren zich richting de norm bewegen of juist er vandaan.

40. Daarnaast dient te worden bedacht dat niet alle indicatoren even zwaar wegen als maatstaf voor de mate van doeltreffende marktwerking. Om te achterhalen welke indicatoren als zogenaamde sleutelfactoren kunnen worden gezien, is de ontwikkeling van een drietal buitenlandse gasmarkten onderzocht. Op basis van dit onderzoek is DTe van mening dat de volgende 4 indicatoren als sleutelfactoren kunnen worden gezien13_:

Er zijn voldoende marktspelers en er is een lage concentratiegraad; Er is voldoende transparantie;

Er is voldoende fysieke capaciteit en back-up mogelijkheden om leveringszekerheid te bieden; Er zijn efficiënte allocatieprocedures; er is in het bijzonder een efficiënt balanceringsregime. 41. In het eindoordeel in hoofdstuk 5 zullen deze indicatoren derhalve zwaarder worden meegenomen. 42. Tot slot wordt opgemerkt dat een goede marktstructuur een voorwaarde, maar geen garantie is voor

doeltreffende marktwerking. Met andere woorden: er kunnen andere factoren aanwezig zijn waardoor het in Figuur 1 getekende mechanisme wordt verstoord. Een voorbeeld hiervan is langlopende contracten die partijen in de praktijk belemmeren om gebruik te maken van de mogelijkheden van marktwerking. Een ander voorbeeld is de omstandigheid dat marktspelers of de overheid ook andere doelen nastreven dan winstmaximalisatie of marktwerking (b.v. publieke belangen zoals

voorzienings- en leveringszekerheid).

2.6

43. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de in dit onderzoek gebruikte indicatoren voor de monitoring van de groothandelsmarkt gas.

(17)

Tabel 2. Indicatoren voor marktstructuur Indicator

1. Marktplaatsen

Er zijn marktplaatsen aanwezig waar marktpartijen tegen beperkte (transactie-)kosten kunnen handelen.

De marktplaats is makkelijk te betreden (o.a. redelijke abonnementskosten); Er zijn voldoende wederpartijen die elkaar makkelijk kunnen vinden en handelen; De marktplaats werkt transparant en non-discriminatoir;

Er worden verschillende producten op de marktplaats aangeboden. 2. Aantal marktspelers

Het aantal marktspelers en de concentratie van deze spelers is zodanig dat geen enkele aanbieder een dominante positie heeft.

Er zijn voldoende marktspelers; Er is een lage concentratiegraad. 3. Juridische en feitelijke toegangprocedures

De juridische en feitelijke toegangsprocedures vormen geen barrière voor toetreding tot de groothandelsmarkt.

De vergunningprocedures zijn voldoende helder en efficiënt;

De feitelijke toegangsprocedures (zoals boekingprocedures) voor transport en ondersteunende diensten worden ervaren als snel en eenvoudig;

Er is geschilbeslechting door een onafhankelijke instantie. 4. Non-discriminatie

De tarieven, voorwaarden en toegangsprocedures voor de ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie worden ervaren als non-discriminatoir.

5. Ontbundeling

De TSO activiteiten zijn op de volgende wijze gescheiden van productie- handels- en leveringsactiviteiten:

Juridisch; Economisch. 6. Transparantie

Er is voldoende transparantie in de volgende aspecten van de ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie:

Tarieven, voorwaarden en toegangsprocedures voor gebruik van de diensten; Beschikbare capaciteit en gebruik van deze capaciteit.

7. Capaciteit

Er is voldoende fysieke capaciteit aan: Gas;

Transport;

(18)

8. Economisch efficiënte allocatieprocedures

De ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie worden economisch efficiënt ingezet.

De allocatieprocedure en bijbehorende prijzen geven duidelijke signalen voor het maken van efficiënte investeringsbeslissingen.

9. Productdifferentiatie

Er is een gevarieerd aanbod in contracten voor de ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie.

Er zijn voldoende firm en afschakelbare contracten; Er zijn lange en korte termijn contracten;

De contracten zijn verhandelbaar.

Tabel 3. Indicatoren marktuitkomsten Indicator

1. Verhandeld volume en aantal transacties

Het verhandelde volume neemt toe of is voldoende in relatie tot de fysieke levering; Het aantal transacties neemt toe of is voldoende in relatie tot de fysieke levering. 2. Volatiliteit

De volatiliteit neemt af of er zijn geen onnodige prijsfluctuaties. 3. Spreiding tussen aanbod- en vraagprijzen

De spreiding tussen de aanbod- en vraagprijzen neemt af of is voldoende. 4. Arbitragemogelijkheden

Het gebruik van arbitragemogelijkheden neemt toe of de arbitragemogelijkheden worden zodanig benut dat prijsverschillen tussen identieke producten verdwijnen (rekeninghoudend met

transportkosten).

44. Voor de beoordeling van bovengenoemde indicatoren maakt DTe gebruik van de symbolen die zijn weergegeven in Tabel 4. Deze symbolen duiden in hoofdstuk 3 aan of de betreffende indicator als voldoende of onvoldoende wordt beschouwd. In hoofdstuk 4 geeft het symbool weer of de betreffende indicator zich positief of negatief ontwikkelt.

Tabel 4. Overzicht van symbolen voor beoordeling

Zwaar onvoldoende en/ of significante negatieve ontwikkeling

Onvoldoende en/ of lichte negatieve ontwikkeling Acceptabel en/ of geen ontwikkeling

Redelijk voldoende en/ of lichte positieve ontwikkeling

☺

(19)

3 Nederlandse gasmarkt: Marktstructuur

45. In dit hoofdstuk wordt bekeken of de structuur van de groothandelsmarkt voldoet aan de voorwaarden voor doelmatige marktwerking. Hiertoe worden de indicatoren zoals neergelegd in Tabel 2 uit hoofdstuk 2 bestudeerd. Per indicator wordt aangegeven of het huidige niveau als voldoende kan worden aangemerkt doordat het voldoet aan de kenmerken van een “level playing field” dan wel het niveau dat marktpartijen wensen.

46. Marktplaatsen zijn platforms waar marktpartijen gas aan elkaar kunnen kopen en verkopen. Op de Nederlandse groothandelsmarkt kunnen de volgende drie marktplaatsen worden onderscheiden:

Gasontvangststations (hierna: GOS-en); Title Transfer Facility (hierna: het TTF); en EuroHub.

GOS

47. Het overgrote deel van de Nederlandse gasconsumptie, circa 95%14_{wordt via bilaterale contracten op} de verschillende GOS-en verkocht. Het GTS-net kent ongeveer 1100 fysieke GOS-en die samen de 800 exitpunten in het entry-exitsysteem vormen15_{. Een GOS is als marktplaats vrij eenvoudig te} betreden. Een marktpartij dient hiervoor bij GTS geregistreerd te zijn als shipper en hij of zijn wederpartij moet over exitcapaciteit op het betreffende GOS beschikken16_{. Er is geen}

abonnementsgeld verschuldigd.

48. Uit de enquête blijkt dat in Nederland drie marktpartijen actief zijn als (primaire) aanbieder van gas op de GOS-en. Gasunie Trade & Supply (GUTS) is hiervan verreweg de grootste aanbieder. Uit bilaterale gesprekken met marktpartijen blijkt dat GUTS vaak leveranciers contractueel niet de keuze biedt tussen het GOS als afleverplaats en het TTF. Eveneens wordt aangegeven dat de leveranciers de voorkeur geven aan het TTF. In theorie zou het doorhandelen van gas op de GOS-en mogelijk kunnen zijn (via een zogenaamde re-entry naar het TTF of het doorverkopen naar andere leveranciers op

14_{Bron: Data ontvangen van Gastransport Services.}

15_{GTS heeft om het entry-exitsysteem te vereenvoudigen een aantal fysieke GOS-en ondergebracht in een zogenaamd pseudo-GOS.}

Zie verder hiervoor: de indicatie van tarieven en voorwaarden voor transport en noodzakelijkerwijs daarmee verbonden diensten 2005 van GTS.

16_{Om gebruik te kunnen maken van de transportdiensten die door GTS worden aangeboden dient een marktpartij als “admissible}

(20)

hetzelfde GOS). In de praktijk blijkt dit echter niet uitvoerbaar, want er zijn maar weinig wederpartijen beschikbaar op hetzelfde GOS en re-entry is te duur en wordt niet actief door GTS wordt

ondersteund. Dit betekent in de praktijk dat het gas dat op het GOS is verkocht alleen nog maar door de klanten van de leverancier kan worden afgenomen.

49. Omdat alle contracten via bilaterale handel worden afgesloten, er geen standaardcontracten, eenduidige procedures en zogenaamde prijs- of volume quotes zijn, is een GOS als marktplaats erg ontransparant. De contracten die op een GOS worden afgesloten zijn voornamelijk profielcontracten en laten zich ook moeilijk met andere contracten vergelijken. Op de werking van het GOS wordt nader ingegaan in paragraaf 4.2.

TTF

50. Op het TTF wordt circa 5%17_{van de Nederlandse gasconsumptie verhandeld. Het TTF is een virtuele} marktplaats die wordt bereikt door invoeding van gas op één van de entrypunten in het GTS net. Op het TTF kan bilateraal worden gehandeld of via de gasbeurs APX Gas NL18_{die op 3 februari 2005 is} geïntroduceerd.

Bilateraal

51. Toetreding tot het TTF is relatief makkelijk. Dit blijkt onder andere uit de groei van het aantal geregistreerde marktpartijen op het TTF dat in de periode begin 2003 tot eind 2004 is toegenomen van 12 naar 3019_{. Om toe te kunnen treden, dient een marktpartij geregistreerd te staan als shipper en} een maandelijks vast- en een variabel tarief per kWh betalen20_{. Van de geregistreerde shippers waren} er eind 2004 in een maand gemiddeld ongeveer 20 actief op het TTF21_.

52. Er zijn vele bilaterale aanbieders op het TTF en hoewel DTe geen inzicht heeft in de marktaandelen van deze aanbieders, is er geen indicatie dat één van die aanbieders over een dominantie positie op het TTF beschikt. GUTS handelt pas sinds november 2004 met een beperkt volume op het TTF22_. 53. DTe is van mening dat het TTF een transparante en non-discriminatoire marktplaats is. De

voorwaarden voor bilaterale handel op het TTF maken onderdeel uit van de Transmission Services Conditions (TSC) en worden gepubliceerd op de Internetpagina van GTS23_{. Het gebruik van} standaardcontracten en de prijs- en volumequotes in vakbladen als Platts en Heren geven marktpartijen een redelijk goed inzicht in de uitkomsten van deze marktplaats.

17_{Bron: Data ontvangen van Gastransport Services.} 18_{www.apxgas.co.uk/ .}

20_{Abonnementstarief is 1.250 EUR / maand; variabel tarief is 0,00146 eurocent / kWh voor 0 tot 4 miljard kWh en 0,00020 eurocent}

/ kWh voor de meerdere kWh boven de 4 miljard.

(21)

54. Op het TTF wordt alleen gehandeld in zogenaamde blokcontracten (een constant afnamepatroon gedurende de gehele contractuele periode). Deze blokcontracten worden in verschillende looptijden aangeboden. Op de werking van het TTF wordt nader ingegaan in paragraaf 4.3.

Gasbeurs

55. Zoals hierboven is aangegeven, is zeer recentelijk een gasbeurs in Nederland geïntroduceerd. De resultante van handel die op deze gasbeurs plaatsvindt, wordt door GTS geregistreerd als handel op het TTF. Uit de enquête blijkt dat 71% van de respondenten van mening is dat door deze introductie de handel op het TTF significant zal toenemen.

EuroHub

56. EuroHub GmbH is een bedrijf dat gashandel in de regio Bunde-Emden faciliteert24_{. Marktpartijen} kunnen door het betalen van een jaarlijks abonnementstarief en een variabel tarief gebruik maken van de verschillende diensten van Eurohub25_.

57. Het aantal marktpartijen op Eurohub is in vergelijking met het TTF zeer beperkt. In januari 2005 waren slechts 8 shippers lid van EuroHub.

58. De tarieven en voorwaarden voor deelname aan EuroHub staan gepubliceerd op de Internetpagina en kunnen derhalve als transparant worden aangemerkt. De werking van Eurohub is dit echter niet. De prijs- en volume quotes in sommige vakbladen ten aanzien van handel op het Eurohub / TTF, blijken in de praktijk vaak alleen betrekking te hebben op het TTF. Door de marktpartijen en EuroHub wordt ook aangegeven dat in 2003 en 2004 nauwelijks handel plaatsvond. In paragraaf 4.4 wordt hier nader op ingegaan.

Conclusies

59. Ondanks dat er 3 marktplaatsen op de groothandelsmarkt zijn te onderscheiden, heeft op dit moment alleen het TTF de kenmerken om zich tot volwaardige marktplaats te ontwikkelen. De belangrijkste beperking van een GOS is het feit dat het doorverkopen van gas daar in de praktijk onmogelijk is, waardoor er geen sprake is van handel. Voor zover dit wel mogelijk zou zijn, zou het feit dat er 800 GOS-en zijn – en dus ook 800 marktplaatsen – de liquiditeit van deze handel enorm

24_{EuroHub GmbH is ontstaan door het samengaan van EuroHub B.V. (d0chter van N.V. Nederlandse Gasunie) met HubCo (dochter}

van BEB Erdgas und Erdöl GmbH, Ruhrgas Transport AG & Co. KG, Statoil Deutschland GmbH and WINGAS GmbH) eind 2004. Meer informatie is te vinden op www.eurohubservices.de.

25_{Het abonnementstarief is 90.000 EUR / jaaar en het variabele tarief is tarief is 0,0018 EUR/ MWh voor het verhandelen van diensten.}

(22)

beperken. Op EuroHub vindt in de praktijk nauwelijks handel plaats, waardoor ook deze marktplaats niet als volwaardig kan worden beschouwd.

60. Om als marktspeler actief te kunnen zijn op de groothandelsmarkt, dient een bedrijf geregistreerd te staan als shipper26_{. Het aantal geregistreerde shippers in Nederland is in de periode 2001 tot en met} september 2004 aanzienlijk toegenomen, namelijk van 8 naar 69. Bovendien waren er in september 2004 nog 7 aanvragen bij GTS in behandeling, waardoor een verdere toename te verwachten valt. 61. DTe heeft geen inzicht in de marktaandelen van alle marktpartijen en kan derhalve niet precies de concentratiegraad uitrekenen. Wel kan de minimale concentratiegraag aan de aanbodzijde van de worden berekend, omdat het marktaandeel van de grootste aanbieder bekend is, namelijk 80%27_{. Dit} betekent dat de minimale concentratiegraad aan de aanbodzijde uitgedrukt in een HHI 6400 is. In de economische literatuur worden markten met een HHI van 1800 of hoger gezien als sterk

geconcentreerde markten. Ter illustratie: de productiemarkt voor elektriciteit kent een HHI van 175028_. 62. Hieronder wordt nader ingegaan op de aanbodzijde van de groothandelsmarkt door te kijken waar

het gas dat op de groothandelsmarkt wordt aangeboden vandaan komt.

Binnenlandse producenten

63. De Nederlandse producenten zijn niet rechtstreeks actief op de groothandelsmarkt maar verkopen hun gas grotendeels aan GUTS. Het aantal producenten in Nederland in de periode 2001 – 2003 is afgenomen van 10 naar 829_{. Het grootste aandeel in de Nederlandse productie werd in 2003 geleverd} door de NAM met een marktaandeel van 77%. Het marktaandeel van de drie grootste producenten in dat jaar was 91,5% en de HHI op de Nederlandse productiemarkt was gelijk aan 596730_{. Dit betekent} dat de Nederlandse productiemarkt zeer geconcentreerd is.

Import

64. Naast binnenlandse productie is het ook mogelijk om gas in te kopen van producenten in het buitenland. De totale import van gas is sinds 1997 toegenomen van 7 naar 25 BCM in 2002. In 2003

26_{Zie hiervoor paragraaf 3.2, Voor handel op Eurohub hoef je in beginsel geen shipper te zijn, maar zoals hierboven is aangegeven}

vindt daar nauwelijks handel plaats.

27_{Bronnen Natural Gas Consumption in Europe 2004, Eurogas, 18 februari 2005 en}

http:/ / www.gasunietradeandsupply.nl/ tradesupply/ nl/ activiteiten/ gasverkoopnld.

28_{DTe, Onderzoek Ontwikkeling Liquiditeit Elektriciteitsmarkt 2003–2004, maart 2004.}

29_{Ministerie van Economische Zaken, Jaarboek Olie en Gas 2001, 2002, 2003. De actieve producenten in 2003 waren BP, ENI, Gaz de}

France, NAM, Petro Canada, Total, Unocal, Wintershall.

30_{De berekeningen zijn gemaakt op basis van de gegevens uit het Jaarboek olie en gas 2003 van het Ministerie ven Economische}

(23)

is de import voor het eerst weer gedaald naar 23 BCM31_{. Het aandeel van GUTS in de totale import is} in de periode 1997 tot en met 2003 afgenomen van 60% naar 40%32_.

Conclusies

65. Hoewel het aantal marktspelers op de groothandelsmarkt is toegenomen, is de concentratie aan de aanbodzijde erg hoog. Met name GUTS heeft een sterke positie als aanbieder op deze markt. Dit komt omdat het merendeel van de Nederlandse productie en een belangrijk deel van de import door GUTS wordt opgekocht. De concentratiegraad zou kunnen worden verminderd als de Nederlandse producenten zelf aanbieden op de groothandelsmarkt, maar ook in dat geval zal de concentratiegraad hoog blijven omdat daar ook partijen actief zijn met een groot marktaandeel. Ook is er sprake van verticale integratie tussen de producenten en de shippers. NAM en GUTS bezitten immers grotendeels dezelfde aandeelhouders, namelijk Shell en ExxonMobil.

66. Er zijn relatief weinig juridische vereisten om de Nederlandse groothandelsmarkt te betreden. In tegenstelling tot levering aan de kleinverbruiker is voor een marktpartij op de groothandelsmarkt een vergunning niet noodzakelijk. Zoals hierboven al is aangegeven dient een marktpartij om te kunnen handelen op de groothandelsmarkt door GTS als shipper te worden geregistreerd. DTe heeft geen indicaties dat de voorwaarden die hiervoor gelden door marktpartijen als onredelijk worden ervaren. Dit beeld wordt ondersteund door de aanzienlijke toename van het aantal shippers de afgelopen 3 jaar (van 8 tot 69).

67. Momenteel is GTS bezig met de verbetering van de snelheid en eenvoud van de feitelijke

toegangsprocedures. In dit kader wordt op 1 april 2005 een zogenaamd “click and book” systeem geïntroduceerd dat GTS in staat stelt om boekingen in een aantal minuten af te doen33_.

68. Indien een marktpartij een geschil heeft met GTS, kan hij dit in een geschilprocedure voorleggen aan de DTe34_{. Daarnaast kan deze marktpartij besluiten om gebruik te maken van de gewone rechtelijke} procedures. Deze procedures kunnen ook worden toegepast bij geschillen tussen marktpartijen onderling.

31_{www.energie.nl}_{, Energie in Nederland, Energieonderzoek Centrum Nederland, Beleidsstudies.}

32_{www.energie.nl}_{, Energie in Nederland, Energieonderzoek Centrum Nederland, Beleidsstudies.}

33_{Zie brief de van GTS van 24 januari 2005 die gepubliceerd is op de Internetpagina van GTS:}

www.gastransport.nl/ nl/ shippers/ nieuws/ index.html.

34_{Dit is de geschilbeslechting op grond van artikel 19 Gaswet. DTe heeft hierover op 30 augustus 2004 een beleidsregel vastgesteld die}

(24)

Conclusies

69. DTe is van mening dat de juridische en feitelijke toegangsprocedures geen barrière vormen voor toetreding tot de groothandelsmarkt in Nederland. Dit beeld wordt ondersteund door de feitelijke toename van het aantal marktpartijen.

70. De tarieven, voorwaarden en toegangsprocedures voor de ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie zijn neergelegd in verschillende documenten die allemaal gepubliceerd zijn op de Internetpagina van GTS35_{. De publicatie van deze informatie waarborgt dat} marktpartijen weten waar zij recht op hebben en voorkomt afwijking ten nadele van bepaalde marktpartijen. DTe heeft ook geen indicaties dat GTS in de praktijk ten voordele van bepaalde marktpartijen van deze tarieven en voorwaarden zou afwijken.

Conclusies

71. DTe heeft op dit moment geen indicatie om aan te nemen dat er sprake is van discriminatie in de toegang tot de ondersteunende diensten.

72. Op 2 juli 2004 is GTS aangewezen als netbeheerder van het landelijke gastransportnet36_{. Hierdoor is} een juridisch gescheiden TSO ontstaan. De indirecte aandeelhouders van GTS zijn de Nederlandse Staat (50%), Shell (25%) en ExxonMobil (25%)37_{. Het voornemen van de Nederlandse regering is om} aandeelhouderschap van GTS medio 2005 met terugwerkende kracht per 1 januari 2005 volledig bij de Nederlandse Staat onder te brengen38_{. Omdat de Nederlandse Staat ook nog aandelen in GUTS} bezit, zal deze stap niet leiden tot een volledig economisch onafhankelijke TSO. Dit zal pas het geval zijn als de Nederlandse Staat haar aandelen in dat bedrijf verkoopt39_.

35_{Zie hiervoor:}_{www.gastransportservices.nl/ shippers/ tarieven}_{en boetesystemen en}

www.gastransportservices.nl/ shippers/ documentatie.

36_{Brief Gasunie van 13 juli 2004 aan de Minister.}

37_{De directe aandeelhouder van GTS is de N.V. Nederlandse Gasunie.} 38_{Brief van de Minister van 1 november 2004.}

(25)

Conclusies

73. Er is sprake van een juridisch maar geen economisch gescheiden TSO.

74. Zoals in randnummer 70 reeds is aangegeven, worden de tarieven, voorwaarden en toegangsprocedures voor de verschillende ondersteunende diensten gepubliceerd op de Internetpagina van GTS. De informatie over beschikbare capaciteit en het gebruik van deze

ondersteunende diensten is de laatste jaren onder andere als gevolg van de verschillende Richtlijnen Gastransport aanzienlijk toegenomen40_.

75. Uit de enquête blijkt dat echter dat er bij respondenten behoefte bestaat aan nog verdergaande transparantie. Zo is 80% van de respondenten van mening dat het gebrek aan transparantie in de groothandelsmarkt de handel belemmert. Uit de enquête blijkt niet aan welke informatie nog nader behoefte is. Uit verschillende bilaterale gesprekken leidt DTe wel af dat er in ieder geval behoefte is aan verdergaande transparantie over de wijze waarop het systeem wordt gebalanceerd en de kosten van deze balancering.

Conclusies

76. Op grond van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat de transparantie ten aanzien van de ondersteunende diensten de laatste jaren aanzienlijk is toegenomen. Eveneens kan op grond van de enquête worden geconcludeerd dat deze transparantie nog niet voldoet aan het gewenste niveau van verschillende marktpartijen.

3.8.1

Gas

77. Circa 25% van de Europese gasvoorraden bevindt zich in Nederland. Het Groningenveld is het grootste Europese gasveld op het vaste land. Uit het feit dat Nederland een netto exporteur van gas is, kan worden geconcludeerd dat op dit moment voldoende gas in Nederland is41_.

40_{Zie voor publicaties van deze informatie: www.gastransport.nl/ shippers/ transportinformatie.}

41_{Uit het rapport “Aardgasstromen in Nederland, prognose voor de periode 2002 tot 2001”, TNO, februari 2002 blijkt dat ook voor de}

(26)

3.8.2

Transport

78. De capaciteit van het Nederlandse transportnet is in het verleden altijd voldoende geweest om aan de uiteindelijke transportvraag te voldoen. GTS heeft in het verleden nog nooit een transportstroom onderbroken als gevolg van schaarste in het netwerk. Het getransporteerde volume steeg in periode van 1999 tot 2003 met 3,7% (van 84,1 naar 87,2 BCM)42_{. De stijging van 2004 ten opzichte van 2003} was echter een stuk hoger, namelijk 12%. GTS heeft aangegeven dat de reden hiervoor lag in een stijging van het transport van gas naar het buitenland en de ondergrondse bergingen dat jaar. GTS verwacht dat de vraag naar transportcapaciteit ook in de komenden jaren zal blijven toenemen. Om aan de hoger transportvraag te kunnen voldoen zijn extra investeringen in het GTS net nodig43_{. GTS is} in januari 2005 gestart met een open inschrijving voor marktpartijen om te bepalen welke

investeringen ook economisch haalbaar zijn44_.

3.8.3

Kwaliteitsconversie

79. De fysiek beschikbare kwaliteitsconversie is ongeveer gelijk aan 30 miljoen conversie-eenheden45_, gebaseerd op een maximale injectiecapaciteit van stikstof van 420.000 m3_{per uur. Hoewel deze} capaciteit tot nu toe altijd voldoende is geweest om te voorzien in de L-gas consumptie in Nederland en te voldoen aan de verplichtingen uit de exportcontracten, heeft DTe geconstateerd dat deze fysieke capaciteit met name in de zogenaamde flankmaanden (lente en herfst) krap is46_.

3.8.4

Conclusies

80. Op basis van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat er op dit moment voldoende fysieke capaciteit aan gas en transport is. De fysieke capaciteit aan kwaliteitsconversie is in bepaalde

maanden krap. Bovendien zijn nieuwe investeringen in het GTS-net nodig om ook in de toekomst aan de transportvraag te kunnen voldoen.

81. De verdeling van de beschikbare capaciteit voor ondersteunende diensten kan plaatsvinden op de primaire markt (door GTS) of de secundaire markt (door handel van marktpartijen). Hieronder zullen beide achtereenvolgens worden behandeld.

42_{Bron: jaarverslag Gasunie 2004.} 43_{Persbericht GTS van 5 januari 2005.}

44_{Zie hiervoor: www.gastransportservices.nl/ shippers/ openseason).}

45_{GTS berekent de contractueel beschikbare kwaliteitsconversie in zogenaamde conversie-eenheden: Delta wobbe * Gasflow (n;35,17)}

per uur.

(27)

Primaire markt

82. GTS verdeelt de beschikbare transportcapaciteit en kwaliteitsconversie op basis van een zogenaamd first-come-first-served mechanisme. Daarbij wordt een deel van de beschikbare capaciteit reeds vooraf gereserveerd voor de uitvoering van het kleine veldenbeleid. Om te voorkomen dat schaarse capaciteit met opzet wordt achtergehouden, hanteert GTS daarnaast een zogenaamd "use-it-or-lose-it" mechanisme (hierna: UIOLI). Dit mechanisme voorziet er in dat capaciteit die wel is

gecontracteerd, maar niet wordt gebruikt alsnog door een andere marktpartij op afschakelbare basis kan worden benut.

83. Op grond van het huidige balanceringsregime wordt de ruimte in het transmissienet (line-pack) via zogenaamde tolerantiegrenzen over de shippers verdeeld. De tolerantiegrenzen zijn uitgedrukt in percentages waarbinnen een shippers de hoeveelheid gas die hij afneemt mag laten afwijken van de hoeveelheid gas die hij invoedt. Concreet betekent dit systeem dat de shipper met het grootste portfolio in absolute termen de meeste tolerantieruimte krijgt toegewezen.

Secundaire markt

84. Indien het partijen is toegestaan om onderling diensten te verhandelen, is het mogelijk dat een economisch inefficiënte verdeling van capaciteit op de primaire markt alsnog op de secundaire markt efficiënt wordt (her)verdeeld. Hieronder wordt bekeken of dit in de praktijk ook daadwerkelijk

(28)

Tabel 5. Handel in transportcapaciteit en kwaliteitsconversie in 2003 en 2004 [Bron: GTS]47

2003 2004 (t/ m sept) Verandering 2004-2003 (%)48 Entry 4 2 -50 Aantal transacties Exit 46 22 -52 Grenspunten 30 17 -43 Kwaliteitsconversie 6 4 -33 Entry 2 3 50

Aantal betrokken shippers

Exit 10 8 -20 Grenspunten 10 4 -60 Kwaliteitsconversie 5 3 -40 Entry 0,027 0,032 19 Verhandelde volumes in mln. m3_{/ h} _{Exit 0,492}_0,123_-75 Grenspunten 0,352 0,309 -12 Kwaliteitsconversie 0,592 0,394 -33

85. De tabel laat in de eerst plaats zien dat er relatief weinig in transport- en kwaliteitsconversiecapaciteit wordt gehandeld, zowel wat betreft het verhandelde volume als wat betreft het aantal transacties. Dit kan worden geïllustreerd met het feit dat GTS 40 miljoen eenheden kwaliteitsconversie aanbiedt, waarvan in 2004 slechts 0,77% werd verhandeld. Ook de totaal verhandelde entrycapaciteit van 0,3 miljoen m3/ uur is laag, gelet op het feit dat de importcapaciteit van bijvoorbeeld alleen het entrypunt Oude Statenzijl al bijna twee keer zoveel is (tussen de 0,54 en 0,77 miljoen m3/ uur). In het

informatie- en consultatiedocument onderzoek ontwikkeling gasmarkt is reeds aangegeven dat ook de hoeveelheid verhandelde tolerantieruimte erg laag is. In de eerste acht maanden van 2003 werd slechts 0,32 procent van de totaal beschikbare tolerantieruimte verhandeld49_.

86. Bovendien kan worden geconstateerd dat de handel in deze diensten verder afneemt, zowel gelet op het verhandelde volume als aantal transacties per dienst. Een uitzondering hierop vormt de handel in binnenlandse entrycapaciteit. In totaal voor alle diensten waren voor in 2003 18 verschillende

shippers betrokken50_{en 2004 13 shippers}51_.

47_{In deze tabel is het aantal transacties bepaald op de datum waarop de transactie heeft plaatsgevonden. Het kan uiteraard wel zo zijn}

dat de transactie zelf op een later jaar betrekking heeft.

48_{De gegevens over 2004 betreffen alleen de eerste drie kwartalen van dat jaar en kunnen daardoor in beginsel niet direct worden}

vergeleken met de gegevens over het hele jaar 2003. Omdat GTS heeft aangegeven dat uit ervaringen uit het verleden blijkt dat in het vierde kwartaal weinig in transportcapaciteit en kwaliteitsconversie wordt gehandeld, heeft DTe vergelijking toch gemaakt. Het percentage vermeld in de vijfde kolom van de tabel zijn dan ook niet voor dit verschil gecorrigeerd.

49_{Zie bladzijde 47 van dit document.}

50_{Hierbij zijn shippers die tot dezelfde holding behoren toch als verschillende shippers aangemerkt, op holding niveau zijn er 15}

verschillende shippers actief geweest.

(29)

87. Tot slot blijkt uit de enquête blijkt dat 51% van de respondenten geen groei in de secundaire markt van importcapaciteit verwacht. Slechts 17% van de respondenten verwacht een toename in de handel in kwaliteitsconversie en tolerantie.

Conclusies

88. DTe concludeert dat op de primaire markt noch op de secundaire markt sprake is van een efficiënt allocatiemechanisme. Deze conclusie wordt in de eerste plaats gebaseerd op het feit dat GTS een first-come-first-served mechanisme gebruikt dat niet tot een efficiënte verdeling leidt (zie hiervoor randnummers 82 en 91).

89. Daarnaast leidt de secundaire markt ook niet tot een efficiënte herverdeling. Dit wordt naar het oordeel van DTe geïllustreerd door het feit dat er sprake is van contractuele schaarste in import en kwaliteitsconversiecapaciteit zonder dat hier een fysiek probleem aan te grondslag ligt52_{In een goed} werkende secundaire markt zou deze contractuele schaarste nagenoeg worden opgelost omdat partijen die extra capaciteit over hebben deze op de secundaire markt verhandelen.

90. DTe verwacht wel dat als gevolg van een aantal maatregelen in de Richtlijnen Gastransport 2005, waaronder verdergaande transparantiemaatregelen en de introductie van een nieuw

balanceringsregime de situatie zal verbeteren. Tot slot constateert DTe dat slechts weinig marktpartijen verwachten dat een verdere verbetering van economisch efficiënte allocatie op de secundaire markt tot stand zal worden gebracht.

91. Het first-come-first-served mechanisme, de slecht werkende secundaire markt en het ontbreken van een koppeling van het huidige balaceringsregime met onderliggende kosten voor het handhaven van de systeembalans leiden naar het oordeel van DTe ook niet tot goede investeringssignalen53_.

Transport en kwaliteitsconversie

92. Bij de start van de liberalisering in 2001 bood de transportpoot van Gasunie onder het zogenaamde Commodity Diensten Systeem (CDS) hoofdzakelijk 3 verschillende transport- dan wel

transportondersteunende diensten aan, namelijk transport, kwaliteitsconversie en uurflexibiliteit. GTS

52_{Kwaliteitsconversie is contractueel tot en met 2008 en een groot deel van 2009 uitverkocht. Ook voor een belangrijk deel van de}

importcapaciteit is het de komende 2 jaar uitverkocht.

(30)

heeft het productaanbod in transportdiensten de afgelopen jaren aanzienlijk uitgebreid. Op dit moment biedt GTS de volgende soort transport- of transportondersteunende diensten aan:54

Firm;

Afschakelbaar, waaronder (basic) backhaul; Diversion;

Wheeling; Shorthaul; Tolerantie service; Kwaliteitsconversie; Title transfer facility.

93. De meeste diensten, met uitzondering van shorthaul en tolerantie service worden in (meer)jaar-, maanden dagcontracten aangeboden55_{. Een jaar- of maandcontract kan op elke dag van een} willekeurige maand beginnen56_{. Een beperkt deel van de totale capaciteit van transport en} kwaliteitsconversie is voor dagcontracten beschikbaar. In wintermaanden kan maximaal 5%, in flankmaanden maximaal 20% en in zomermaanden maximaal 70% van de totale transportcapaciteit in dagcontracten worden gecontracteerd57_.

94. De diensten firm, diversion, wheeling, tolerantie service en kwaliteitsconversie kunnen op de secundaire markt worden doorverkocht aan andere shippers58_{. Daarnaast is het mogelijk om de} toegestane uurtolerantie uit de firm en afschakelbare contracten te verhandelen. De onderdelen shortage-capacity, excess-capacity en volume van de tolerantie service kunnen op maandbasis ook apart worden verhandeld. Het verhandelen van een dienst kost 115 Euro per verhandeling. Op de resultaten van deze secundaire markt is reeds ingegaan in paragraaf 3.9.2.

54_{De beschrijving van de verschillende diensten zijn opgenomen in de begrippenlijst. Voor een uitgebreidere toelichting en een}

beschrijving van de voorwaarden en de tarieven wordt verwezen naar het document Indicatieve tarieven en voorwaarden 2005 dat is te vinden op de Internetpagina van GTS (www.gastransport.nl/ shippers/ documentatie).

55_{De shorthaul dienst wordt alleen met een minimale contractduur van 3 jaar aangeboden, de tolerantie service wordt aan het begin}

van ieder kwartaal aangeboden met de duur voor de rest van het lopende jaar.

56_{Jaar- en maandcontracten eindigen altijd op de laatste gasdag van een maand. Contracten die korter duren dan een jaar kunnen}

maximaal 12 maanden van tevoren worden geboekt.

57_{GTS onderscheidt twee soorten dagcontracten, namelijk korte termijn dagcontracten en lange termijn dagcontracten. Lange termijn}

dagcontracten kunnen 8 werkdagen tot maximaal 3 maanden van tevoren worden geboekt. Korte termijn dagcontracten kunnen 2 (mits voor 12.00u) tot maximaal 7 werkdagen van tevoren worden geboekt. Voor het af kunnen sluiten van korte termijn dagcontracten dient eerst een "Short Notice" abonnement te worden afgesloten.

58_{De diensten kunnen worden verhandeld door middel van een zogenaamde “Assignment” of een “Trade”. In het eerste geval worden}

(31)

Constateringen

95. De productdifferentiatie in transport- of transportondersteunende diensten is zowel wat betreft het soort dienst als wat betreft de aangeboden looptijd de afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen. Op grond van het aantal diensten dat door buitenlandse TSO’s wordt aangeboden, valt te verwachten dat de komende jaren het aantal diensten nog verder zal toenemen59_.

Tabel 5. Aanwezigheid indicatoren marktstructuur

Indicator Status Toelichting

1. Marktplaatsen

Er zijn marktplaatsen aanwezig waar marktpartijen tegen beperkte (transactie-)kosten kunnen handelen (makkelijk te betreden, voldoende wederpartijen die elkaar makkelijk kunnen vinden, transparant en non-discriminatoir, verschillende producten).

GOS; TTF;

EuroHub.

☺

Een GOS is een onvolwaardige marktplaats omdat niet kan worden doorgehandeld.

Het TTF bezit alle kenmerken van een goede marktplaats, maar is nog in ontwikkeling.

Op EuroHub vindt nagenoeg geen handel plaats.

2. Aantal marktspelers

Het aantal marktspelers en de concentratie van deze aanbieders is zodanig dat geen enkele aanbieder een dominante positie heeft.

Er zijn voldoende marktspelers;

Er is geen hoge concentratiegraad.

☺

Het aantal shippers is aanzienlijk toegenomen.

Er is een hoge concentratiegraad aan de aanbodzijde van de markt. Deze zit zowel bij de producenten als de overige groothandelaren.

3. Juridische en feitelijke toegangsprocedures

De juridische en feitelijke toegangsprocedures vormen geen barrière voor toetreding tot de

groothandelsmarkt.

De vergunningprocedures zijn voldoende helder en efficiënt;

De feitelijke toegangsprocedures (zoals boekingprocedures) voor transport en

☺☺

☺

Er zijn geen vergunningvoorschriften. Gelet op de groei in het aantal toetreders vormen de feitelijke toegangsprocedures geen barrière. Deze procedures worden nog wel verbeterd.

Er is een geschilprocedure voor DTe.

59_{Zie voor een overzicht van de verschillende diensten die buitenlandse TSO aanbieden het informatie- en consultatiedocument}

(32)

ondersteunende diensten worden ervaren als snel en eenvoudig.

Er is geschilbeslechting door een onafhankelijke

instantie.

☺☺

4. Non-discriminatie

De tarieven, voorwaarden en feitelijke

toegangsprocedures voor de ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie worden ervaren als non-discriminatoir.

☺☺

Alle tarieven, voorwaarden en procedures zijn openbaar en gelijk voor alle spelers.

Er zijn geen indicaties dat hier in de praktijk van wordt afgeweken. 5. Ontbundeling

De TSO activiteiten zijn op de volgende manier gescheiden van productie- handels en

leveringsactiviteiten: Juridisch;

Economisch.

☺☺

De TSO (GTS) is juridisch gescheiden.

Nederlandse Staat blijft is voorlopig nog aandeelhouder in de TSO de grootste marktpartij op de groothandelsmarkt. 6. Transparantie

Er is voldoende transparantie in de volgende aspecten van de ondersteunende diensten transport,

balancering en kwaliteitsconversie:

Tarieven, voorwaarden en toegangsprocedures voor gebruik van deze diensten;

Beschikbare capaciteit en gebruik van deze diensten.

☺☺

Alle tarieven, voorwaarden en procedures zijn gepubliceerd op de Internetpagina.

Er bestaat bij de marktpartijen behoefte aan verdergaande transparantie, o.a. over de wijze en kosten van balancering.

7. Capaciteit

Er is voldoende fysieke capaciteit aan: • Gas;

• Transport;

• Kwaliteitconversie.

☺☺

☺

(33)

8. Economisch efficiënte allocatieprocedures

De ondersteunende diensten transport, balancering en kwaliteitsconversie worden economisch efficiënt ingezet.

De tarieven reflecteren de onderliggende kosten; De allocatieprocedure en bijbehorende prijzen geven duidelijke signalen voor het maken van efficiënte investeringsbeslissingen signalen voor het maken van efficiënte investeringsbeslissingen.

Het first-come-first-served mechanisme leidt niet tot een economische efficiënte allocatie. Het huidige balanceringsregime en bijbehorende boetes zijn niet gekoppeld aan de onderliggende kosten.

Op de secundaire markt komt ook geen efficiënte allocatie tot stand. 9. Productdifferentiatie

Er is een gevarieerd aanbod in contracten voor transport en ondersteunende diensten:

Er zijn voldoende firm en afschakelbare contracten;

Er zijn lange en korte termijn contracten; De contracten zijn verhandelbaar.

☺

☺☺

De productdifferentiatie is sterk toegenomen, een verdere

differentiatie is, gezien buitenlandse ontwikkelingen, te verwachten.

(34)

4 Nederlandse gasmarkt: Marktuitkomsten

96. In dit hoofdstuk worden de resultaten van de monitoring van de marktuitkomsten weergegeven. Achtereenvolgens worden de drie in hoofdstuk 3 beschreven marktplaatsen behandeld, zijnde:

GOS (paragraaf 4.2); TTF (paragraaf 4.3); Eurohub (paragraaf 4.4).

97. Per marktplaats wordt de marktwerking onderzocht op basis van de in Tabel 3 vermelde indicatoren voor marktuitkomsten. Een deel van de analyses die ten grondslag liggen aan dit hoofdstuk is in het hoofdstuk zelf weergegeven en een deel is in diverse bijlagen opgenomen. Zoals in paragraaf 2.4 is weergegeven, is de indicator efficiënte prijzen niet onderzocht vanwege het ontbreken van voldoende gegevens.

98. Zoals in paragraaf 3.2.1 reeds is aangegeven, word het gas op een GOS nagenoeg niet gehandeld maar direct geleverd aan afnemers of leveranciers die leveren aan afnemers. De resultaten van de transacties op een GOS worden niet via prijs- of volumequotes of andere openbare indices bekend gemaakt. Het fysieke volume dat op een GOS wordt geleverd, is vrij constant en ongeveer 25%60_van dit volume bestaat uit H-gas.

99. Als gevolg van het feit dat op een GOS nagenoeg niet wordt gehandeld, wordt geconcludeerd dat de liquiditeit op de GOS-en vrijwel nihil is. Bovendien is er door het ontbreken van prijs- en

volumequotes geen inzicht in andere indicatoren van doeltreffende markwerking, zoals bijvoorbeeld de benutting van arbitragemogelijkheden.

Liquiditeit op het TTF

100. De liquiditeit op het TTF wordt beoordeeld aan de hand van het verhandelde volume, de volatiliteit en de spreiding tussen aanbod- en vraagprijzen. Omdat op het TTF hoofdzakelijk in H-gas wordt