maandag première | dinsdag media | woensdag film | donderdag cultureel supplement | vrijdag b o e ke n
Wo e n s d a g 7 januari 2 0 15
FILM
C4 Enfant terrible Michel Houellebecq ontregelt ook in film | C6 Love is strange Herenliefde op leeftijd ontroert | C7 Oscarbuzz Alexandre Desplat over de ziel van filmmuziek | C9 Musea ’s Avonds open? | C12 Oplagecijfers Wie overleeft?
EN VERDER
‘Ie d e re e n moet hem ke n n e n’
Benedict Cumberbatch
over zijn glansrol als
wiskundige Alan
Turing in ‘The
Imitation Game’
‘Hij heeft miljoenen
levens gered ’
Interview Benedict Cumberbatch Het is belachelijk hoe weinig mensen
wiskundige Alan Turing kennen, vindt acteur Benedict Cumberbatch, die hem speelt in de biografische thriller ‘The Imitation Game’.
Door Dana Linssen
‘H
et is een schande. Hijzou op postzegels moeten staan. Op bankbiljetten. Hij zou in geschiedenisboeken moeten staan. Maar daar hebben de preutse Engelsen het na- tuurlijk nog steeds moeilijk mee. Stel je voor, een homoseksuele man die een ein- de heeft gemaakt aan de Tweede Wereld- oorlo g.”
Acteur Benedict Cumbertbatch is lekker op dreef. „Turing heeft de levens van mil- joenen mensen gered. Zonder hem zou de oorlog misschien nog twee jaar langer ge- duurd hebben. Of door Duitsland zijn ge- wonnen. Dan hadden we nu onder een fas- cistisch regime geleefd. Het is belachelijk hoe weinig mensen, op wetenschappers en homoactivisten na, hem kennen.”
Hij heeft het natuurlijk over Alan Turing (1912-1954). De Britse wiskundige die voor de Britse Geheime Dienst werkte en de co- de van versleutelde berichten van de Duit- sers brak, maar na de oorlog werd ver- volgd vanwege zijn homoseksualiteit.
Cumberbatch: „Het waanidee heerste dat iedereen die homoseksueel was ook maar meteen communist zou zijn.”
Cumberbatch speelt Turing in The Imitation Game, een biografische thriller die niet alleen inzoomt op de dramatische oorlogsjaren, maar ook recht wil doen aan een van de vergeten helden van de ge- schiedenis. Via een flashbackstructuur be- strijkt de film een groot deel van Turings leven. Van zijn eenzame kinderjaren, zijn verbeten pogingen de Enigmacode van de Duitsers te ontcijferen, de bouw van de eerste computer, zijn korte verloving met de eveneens geniale cryptoanalyste Joan Clarke, tot zijn arrestatie en zelfmoord.
Zijn leven is omgeven door geheimzin- nigheid en samenzweringstheorieën, maar Cumberbatch is daar kort over: „He t enige waar misschien twijfel over bestaat
is of zijn dood zelfmoord of een ongeluk was. Hij stierf door het eten van een met cyanide vergiftigde appel. Dat kan een on- geluk zijn geweest, omdat hij met cyanide experimenteerde. Maar dat kan hij ook zo in scène hebben gezet om zijn moeder, die toch al in ontkenning leefde over zijn ho- moseksualiteit, niet nog verder te belas- ten. Maar ik geloof niet dat de geheime dienst er de hand in heeft gehad omdat hij te chantabel zou zijn geweest, te veel ge- heimen kende of zelfs een dubbelspion was. Dat is allemaal veel te ver gezocht.”
Cumberbatch heeft de laatste jaren een fraaie filmografie opgebouwd met geniale gekken en obsessieve doordouwers. Zijn grote doorbraak kwam natuurlijk met Sherlock Holmes, in de televisieserie voor de BBC, maar toch was Alan Turing voor hem niet een soort ‘Sherlock light’: „Na - tuurlijk zijn er overeenkomsten, maar de verschillen zijn groter. Er zijn geen film-
beelden van Turing bekend, dus ik heb hem in eerste instantie uit de biografie van Andrew Hodges en uit gesprekken met oud- collega’s en vrienden proberen te le- ren kennen. Ik lijkt uiterlijk niet op hem.
Hij was wat gedrongen, atletisch, een ma- rathonloper. Verder zat hij waarschijnlijk ergens in het autistische spectrum. Hij was een enorme rationalist. Hij was in zijn werk heel erg gedreven, maar sociaal on- handig en in zichzelf ingekeerd. Maar hij had wel vriendschappen en seksuele rela- ties. Dat zijn allemaal aspecten van een persoonlijkheid waar je als acteur wat mee kunt. Maar ik hoef geen kopie van
hem te zijn. Acteren is voor mij geen
‘imitation game’.”
Toch waren er ook aspecten van Tu- rings uiterlijke verschijning die hij kon ge- bruiken. „Mensen beschreven hem als ie- mand die niet altijd oogcontact maakte, die soms zijn hoofd een beetje scheef hield. Zijn stem was lichter dan de mijne en dan stotterde hij nog een beetje. Vooral dat stotteren moet je niet overdrijven. Dan wordt het al gauw een karikatuur.”
Nee, over Sherlock wil hij het niet heb- ben. En ook niet over hacker Julian Assan- ge, die hij speelde in The Fifth Estate en die hem ervan af probeerde te houden om hem te spelen. En ook niet over Stephen Hawking, die hij tien jaar geleden al in een tv-film speelde. Overeenkomsten tussen die personages berusten op louter toeval.
„Het enige wat misschien echt overeen- komt, is de enorme gedrevenheid van al die mensen.”
Met The Imitation Game wil Cumber- batch zijn bijdrage leveren aan eerherstel voor Alan Turing. „Aan het einde van de film zie je dat ik een beetje mank loop. Dat is mijn eerbetoon aan hem. Nadat hij was gearresteerd vanwege zijn homoseksuali- teit werd hij veroordeeld tot chemische castratie. Nadat hij een aantal oestrogeen- injecties had gekregen stelde zijn arts hem voor een implantaat in zijn been te plaat- sen. Dan hoefde hij niet wekelijks terug te komen voor die prikken. Dat vond de dok- ter ‘a bit embarassing’, een beetje pijnlijke situatie voor beiden.
„Dat implantaat zou na twee jaar zijn uitgewerkt, maar de bijwerkingen van de hormonen hielden niet op. Turing kreeg zelfs borstontwikkeling. Toen heeft hij op een avond een keukenmes genomen en het eruit gesneden. Denk je dat eens in.
Een sportman, een marathonloper die er- toe gedreven wordt zichzelf zo te vermin- ken. Hij was iemand die trots was op zijn lichaam. Dat het zover is gekomen, is voor mij een voorbode van zijn zelf- m o o rd . ”
Zonder Turning zouden we nu misschien onder een fascistisch regime leven
Alan Turing (Benedict Cumberbatch) voor zijn decodeermachine, in de film – maar niet in het echt – vernoemd naar zijn eerste liefde, Christopher.
Wie weet wat hij nog had bedacht
A c ht e rg r o n d A lan T uring
De Britse wiskundige Alan Turing was excentriek, geniaal en onhandig. Zijn werk bekortte de Tweede Wereldoorlog vermoedelijk met twee jaar.
Door M arg riet van der H eijden
‘H
et is maar goed dat de autoriteiten tijdens de oorlog niet wisten dat Tu- ring homoseksueel was, want dan hadden ze hem ontslagen en zou- den wij de oorlog verloren hebben.” Dat schreef Jack Goode die in die oorlogsjaren samen met de Britse wiskundige Alan Turing (1912-1954) op het fameuze Bletchley Park ten noordwesten van Londen had gewerkt.In het diepste geheim had de excentrieke, on- handige en geniale Turing daar met collega’s de geheime Duitse Enigmacodes gekraakt. Met zijn ontcijfermachine ‘The Bombe’ konden de Brit- ten maandelijks tienduizenden Duitse berichten
ontcijferen. Het verkortte de Tweede Wereldoor- log met minstens twee jaar en bepaalde (mede) de uitkomst ervan, denken historici.
Daar wist het grote publiek destijds niets van.
De Official Secrets Act legde de codekrakers tot decennia na de oorlog geheimhouding op. Al- leen onder wetenschappers was Turing bekend.
Wegens de beroemde Turingmachine bijvoor- beeld, die hij al in 1936 had bedacht. Het denk- beeldige apparaat las één voor één een reeks symbolen van een oneindig lange, in vakjes ver- deelde strook papier. En bij elke stap voerde het – volgens instructies in een tabel – daarna een han- deling uit: het wiste het symbool of schreef het over, en verschoof de strook dan een plek naar voren of naar achteren.
De jonge geleerde aan King’s College in Lon- den wilde zo antwoord geven op een diepe wis- kundige vraag: is elke wiskundige stelling in een eindig aantal stappen te bewijzen of weerleggen?
Maar door zijn antwoord (overigens: nee) in de- ze vorm te gieten, schetste Turing in één klap ook een computer met een geheugen (de machi- ne met de papierstrook) die met algoritmes (de regels in de tabel) allerlei informatie kan verwer- ken (het huidige vakgebied van de informatica).
Even baanbrekend was zijn naoorlogse werk.
„Ik stel voor de vraag in overweging te nemen:
Kunnen machines denken?”, zo begon Turing in 1950 het artikel over zijn befaamde Turingtest.
In praktischer termen: stel dat een ondervrager schriftelijk vragen mag stellen aan A (die vanuit een afgesloten kamer schriftelijk antwoord geeft) en aan B (idem.) Stel verder dat A een mens is, en B een computer die doet alsof hij mens is.
Zal dan een computer ooit de ondervrager kun- nen foppen en voor mens kunnen doorgaan? Tu- rings overwegingen daarbij legden de grondslag voor de ideeën over machine-intelligentie.
Wie weet hoeveel meer hij bedacht zou heb- ben als niet een onnozele inbraak in zijn huis hem de das had omgedaan. Toen hij begin 1952 bij de politie aangifte deed, verhulde Turing nog zijn relatie met Arnold Murray, die de mogelijke inbreker kende. Maar bij een tweede gesprek moest hij bekennen dat de 19-jarige Murray zijn partner was – in het Verenigd Koninkrijk was het onderhouden van homoseksuele relaties straf- baar tot in 1967. Zo werd Turing zelf vervolgd en na een slopend proces veroordeeld tot een hor- moonbehandeling. In 1954 pleegde hij zelf- m o o rd .
F IC T IE EN F EIT EN
De film neemt de nodige vrijheden
T h e Im itatio n Gam e vo lg t de fei- ten uit Turing s leven niet steeds p recies. De machine die de Enig- macodes kraakte bijvoorbeeld heette in werkelijkheid The Bombe, en niet Cristopher naar de eerste jongen op wie Turing verliefd was.
In tegenstelling tot in de film vertel- de de echte Turing zijn kortstondige verloofde, de cryptoanalist Joan
Clarke, ronduit over zijn homosek- suele aard.
De g ro o tste afw ijk ing is dat de film m akers Turing o p Bletch ley Park laten sam enw erken m et S o vjet-sp io n Jo h n C airncro ss.
Sterker, ze laten Turing diens spion- nenstatus een tijdje verzwijgen, omdat Cairncross hem chanteert.
Willen de filmmakers zo raken aan wat in 1952 tijdens het proces tegen Turing werd gesteld: dat diens ho- moseksuele geaardheid hem, met al zijn geclassificeerde kennis, chantabel zou maken? In werkelijk- heid werkten de twee mannen in elk geval op gescheiden afdelingen en hebben ze elkaar hoogstwaar- schijnlijk zelfs nooit gesproken.
Alan Turing
FOTO GETTY IMAGES
