Cover Page

Cover Page

The handle http://hdl.handle.net/1887/58474 holds various files of this Leiden University dissertation

Author: Kuiper-Slendebroek, B.A.

Title: Rechter over grenzen : de toepassing en interpretatie van internationaal recht in het Nederlands privaatrecht

Date: 2017-12-19

Rechter over Grenzen De toepassing en interpretatie

van internationaal recht in het Nederlands privaatrecht

Rechter over grenzen.indb I

Rechter over grenzen.indb I 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

Aan Arie

Aan mijn ouders

Rechter over grenzen.indb II

Rechter over grenzen.indb II 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

Rechter over Grenzen

De toepassing en interpretatie van internationaal recht

in het Nederlands privaatrecht

PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van

de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,

op gezag van Rector Magnificus prof. mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties

te verdedigen op dinsdag 19 december 2017 klokke 16.15 uur

door

Bregje Anneloes Slendebroek

geboren te Leiderdorp in 1985

Rechter over grenzen.indb III

Rechter over grenzen.indb III 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

Promotor: mr. dr. M.V. Polak

Co-promotor: mr. dr. J.A. van der Weide Promotiecommissie: prof. mr. M.E. Koppenol-Laforce

prof. mr. S.J. Schaafsma prof. mr. N.J. Schrijver

prof. mr. R.J.B. Schutgens (Radboud Universiteit Nijmegen)

prof. mr. L. Strikwerda (emeritus Universiteit Tilburg)

Dit onderzoek was mogelijk dankzij financiering van het Alkema-Hilbrands fonds.

Lay-out: AlphaZet prepress, Waddinxveen Printwerk: Ipskamp Printing

ISBN 978-94-028-0886-5

© 2017 B.A. Kuiper-Slendebroek

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets in deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Het reprorecht wordt niet uitgeoefend.

No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, made available or com- municated to the public, in any form or by any means, without the prior permission in writing of the publisher, unless this is expressly permitted by law.

H00_Voorwerk.indd IV

H00_Voorwerk.indd IV 22-11-17 13:5722-11-17 13:57

Inhoudsopgave

Lijst van afkortingen IX

1 Inleiding: de nationale (t)rechter van het internationale recht 1

1.1 Aanleiding voor dit onderzoek 1

1.2 Nadere vaststelling van het onderwerp 4 1.2.1 Theoretisch kader: internationaal en constitutioneel

recht 4 1.2.2 Aanleiding voor de casestudies 5

1.2.3 Onderzoeksvragen 7

1.2.4 Wijze van onderzoek 8

1.3 Korte weergave casestudies 10

1.3.1 Niet rechtstreeks werkende verdragsbepalingen

en sociale mensenrechten 10

1.3.2 Interpretatiemiddelen en het internationaal en

eenvormig privaatrecht 10

1.3.3 Internationaal en Europees recht en de rangorde

tussen gelijkwaardige rechtsbronnen 11 1.3.4 Ongeschreven volkenrecht en de immuniteit van

privaatrechtelijke handelingen 12

1.3.5 Concluderend 13

1.4 Slotopmerkingen 13

Deel I Theorisch kader 15

2 De bronnen van internationaal recht 17

2.1 Inleiding 17

a. Diverse deelnemers 18

b. Uiteenlopende materiële rechtskracht 20

2.2 De internationale bronnen uit artikel 38 IGH-statuut 21

a. Verdragen 22

b. Gewoonterecht 27

c. Algemene rechtsbeginselen 29

d. Jurisprudentie en gezaghebbende literatuur 30 2.3 Andere bronnen van internationaal recht 31

e. Eenzijdige rechtshandelingen 32

f. Besluiten van (organen van) internationale organisaties 33

2.4 Conclusie 35

Rechter over grenzen.indb V

Rechter over grenzen.indb V 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

VI Inhoudsopgave

3 De nationale rechter en de constitutionele trechter 37

3.1 Inleiding 37

3.2 Het internationale recht en de nationale constitutie 39 3.3 Internationale verdragen en besluiten en de voorrang op het

nationale recht 48

a. bepalingen van verdragen en van besluiten van volkenrechtelijke

organisaties (93/94) 48

b. die naar haar inhoud een ieder kunnen verbinden (93/94) 51

c. hebben verbindende kracht (93) 54

d. nadat zij zijn bekendgemaakt (93) 55

e. binnen het Koninkrijk geldende wettelijke voorschriften (94) 56 f. vinden geen toepassing, indien deze toepassing niet verenigbaar

is met (94) 58

3.4 Conclusie 62

Deel II Casestudies 65

4 Interpretatie en toepassing van verdragen

de criteria en alternatieven voor rechtstreekse werking 67

4.1 Inleiding 67

4.1.1 De rechtstreekse werking van verdragsbepalingen 68 4.1.2 Het verdrag: het Internationaal Verdrag inzake

Economische, Sociale en Culturele Rechten 69

4.1.3 Opzet van dit hoofdstuk 71

4.2 De criteria voor de rechtstreekse werking 71 4.2.1 De Centrale Raad van Beroep: aard en inhoud,

casus en context 72

4.2.2 De Hoge Raad: bepaalbaarheid en bewoordingen 75 4.2.3 Het gebruik van analoge verdragsbepalingen 80 4.2.4 Kanttekening: het gebruik van de Memorie van

Toelichting 82

4.2.5 Concluderend 83

4.3 Het nationale recht als alternatieve route voor de toepassing van niet rechtstreeks werkende bepalingen 84 4.3.1 Reflexwerking: betekenis toekennen via nationale

en internationale bepalingen 84 4.3.2 Minimumnormen: wijziging nationaal recht leidt

tot rechtstreekse werking 88

4.4 Conclusie 94

5 Interpretatie en toepassing van verdragen met behulp van interpretatiemiddelen uit het internationale recht 97

5.1 Inleiding 97

5.1.1 Het toepassen van verdragen met behulp van

interpretatiemiddelen 98

Rechter over grenzen.indb VI

Rechter over grenzen.indb VI 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

VII Inhoudsopgave

5.1.2 De verdragen: het CMR-verdrag en het Haags

Kinderontvoerings verdrag 100

5.1.3 Opzet van dit hoofdstuk 105

5.2 De rol van internationale interpretatiemiddelen bij

toepassing van het verdrag 106

5.2.1 De toepassing van verdragen met gebruik van

verschillende interpretatiemiddelen 106 5.2.2 Ontwikkelingen in de verdragspraktijk met behulp

van interpretatiemiddelen 113

5.2.3 Concluderend 118

5.3 Het interpretatiemiddel als rechtsbron: de uitspraak van

een verdragscomité 119

5.4 Conclusie 127

6 Interpretatie en toepassing van verdragen waar Europees en internationaal recht samenlopen 129

6.1 Inleiding 129

6.1.1 De samenloop van internationale verdragen en

EU-verordeningen 130 6.1.2 Structuur van de Europese Unie 133

6.1.3 Opzet van dit hoofdstuk 136

6.2 Samenloop en toepassing van verdragen en verordeningen

in de Europese Unie 137

6.2.1 Doorwerking van een internationaal verdrag met

de EU als partij of regelgever 137 6.2.2 Kanttekening: de uitleg van verdragen door het

Hof van Justitie 143

6.2.3 Concluderend 145

6.3 Samenloop en toepassing van verdragen en verordeningen

in het nationale recht 145

6.3.1 Invloed van de EU-verordening: een nieuwe

interpretatie 146 6.3.2 Invloed van de EU-verordening: verandering van

het internationale recht 151

6.3.3 Concluderend 154

6.4 Conclusie 155

7 Interpretatie en toepassing van internationaal gewoonte- recht aan de hand van de immuniteit van staten en van

internationale organisaties 157

7.1 Inleiding 157

7.1.1 Ontwerpverdragen en het internationaal gewoonte- recht 158 7.1.2 De immuniteit van staten voor de nationale rechter 160

7.1.3 Opzet van dit hoofdstuk 162

7.2 De rol van nationaal en internationaal recht – de theorie

en het belang van praktijk 163

Rechter over grenzen.indb VII

Rechter over grenzen.indb VII 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

VIII Inhoudsopgave

7.3 De algemene regel – de Nederlandse rechter en gewoonte-

rechtelijke staatsimmuniteit 167

7.3.1 De verschuiving van absolute naar relatieve

immuniteit 167 7.3.2 Het onderscheid tussen staten en organisaties –

gewoonterecht en verdragenrecht 172 7.3.3 Het onderscheid tussen handelingen en motieven –

het Nederlandse volkenrecht 174

7.3.4 Concluderend 178

7.4 De uitzonderingen op de algemene regel – immuniteit en

rechtsbescherming 178 7.4.1 Schipperen tussen de aard en het motief van de

handeling 178 7.4.2 De mensenrechtelijke invloed op de internationale

immuniteit van organisaties 186

7.4.3 Concluderend 191

7.5 Conclusie 192

Deel III Synthese 195

8 Conclusie en synthese 197

8.1 Inleiding 197

8.2 De toepassing en interpretatie van internationaal recht

door de Nederlandse rechter 198

8.2.1 De toepassing en interpretatie van internationaal

recht in de Nederlandse praktijk 199 8.2.2 Verdere suggesties voor de toepassing en interpretatie

van internationaal recht 205

8.3 Conclusie 212

Lijst geciteerde literatuur 213

Jurisprudentielijst 221

Samenvatting (NL) 225

Samenvatting (EN) 233

Curriculum vitae 239

Trefwoordenregister 241

Rechter over grenzen.indb VIII

Rechter over grenzen.indb VIII 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

Lijst van afkortingen

AB AB Rechtspraak Bestuursrecht A-G Advocaat-Generaal

ANW Algemene nabestaandenwet

ARRvS Afdeling Rechtspraak van de Raad van State art. artikel(en)

bijv. bijvoorbeeld

BWKJ Burgerlijk Wetboek Krant Jaarboek CA Centrale Autoriteit

CAN Clean Air Nederland

CAVV Commissie van Advies inzake volkenrechtelijke vraag- stukken

CMR Verdrag voor grensoverschrijdend wegvervoer (Conven- tion Relative au Contrat de Transport International de Marchandises par Route)

concl. conclusie

CRvB Centrale Raad van Beroep

DALT Draft Articles on the Law of Treaties diss. dissertatie

DRC Democratische Republiek Congo

e.a. en anderen

EB EB Tijdschrift voor scheidingsrecht

ECE United Nations Economic Commission for Europe ECSR Europees Comité voor Sociale Rechten

EEG Europese Economische Gemeenschap EG Europese Gemeenschap

EHRM Europees Hof voor de Rechten van de Mens EKOV Europees Kinderontvoeringsverdrag

EO Europese Overeenkomst inzake de Immuniteit van Staten ESA Europese Ruimtevaartorganisatie (European Space Agency) ESH Europees Sociaal Handvest

EU Europese Unie

e.v. en volgende

EVRM Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens GATT General Agreement on Tariffs and Trade

HKOV Haags Kinderontvoeringsverdrag

HR Hoge Raad

HvJ Hof van Justitie van de Europese Unie ICC International Chamber of Commerce ICJ International Court of Justice (IGH) IGH Internationaal Gerechtshof

ILC International Law Commission IPR Internationaal Privaatrecht

IRU International Road Transport Union

Rechter over grenzen.indb IX

Rechter over grenzen.indb IX 21-11-17 16:1221-11-17 16:12

ISNAR International Service for National Agricultural Research IVBPR Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke

Rechten

IVESCR/IVESC Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten

IVRK Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind m.nt. met noot van

Marpol Internationaal Verdrag ter voorkoming van verontreiniging door schepen (Marine Polution)

MvT Memorie van Toelichting

NAVO Noord-Atlantische Verdragsorganisatie NGO niet-gouvernementele organisatie NJ Nederlandse Jurisprudentie

NJK NJ Kort

nl. namelijk NL Nederland no. nummer nr. nummer p. pagina(‘s) para. paragra(a)f(en)

PbEU Publicatieblad van de Europese Unie

Prg. Rechterlijke uitspraken en jurisprudentie Praktijkgids Rb. Rechtbank

red. redactie

r.o. rechtsoverweging RvS Raad van State

SEEE Société Européene d’Études et d’Entreprises Stb. Staatsblad

Stcrt. Staatscourant suppl. supplement

SVB Sociale verzekeringsbank

SVK Stichting Verbiedt de Kruisraketten T&C Tekst & Commentaar

TK Tweede Kamer der Staten-Generaal Trb. Tractatenblad

UNIDROIT International Institute for the Unification of Private Law USSR Unie der Socialistische Sovjet-Republieken

VEU Verdrag betreffende de Europese Unie vgl. vergelijk

VN Verenigde Naties

vol. volume

VS Verenigde Staten van Amerika

VwEU Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie WIISO Wet interim inhouding salarissen onderwijs

WVDV Weens Verdrag voor Diplomatiek Verkeer

WVV Weens Verdragenverdrag (Verdrag van Wenen inzake het Verdragenrecht)

X Lijst van afkortingen

Rechter over grenzen.indb X

Rechter over grenzen.indb X 21-11-17 16:1221-11-17 16:12