Ongelijkheid in de vroege
kindertijd en daarbuiten: hoe moet het nu verder?
Prof. dr. Wim Van Lancker
Centrum voor Sociologisch onderzoek – KU Leuven
Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck – Universiteit Antwerpen
10e EXPOO Congres – 7 december 2017 - Antwerpen
• Voorsprong leidt tot meer voorsprong
• Achterstand leidt als vanzelf tot grotere achterstand
• Vaak gevolg van toeval (‘loterij van de geboorte’)
• Het Mattheuseffect versterkt de ongelijkheid doorheen de levensloop
• De structuren van de samenleving kunnen dat proces versterken of tegengaan
Mattheuseffect
“De rijken worden rijker en de armen worden alsmaar armer
Zeg mij maar wie wie wie wie heeft het gedaan”
Marco Borsato ‘Wie’
Het Mattheuseffect in actie
Sabino Kornrich & Frank Furstenberg (2013) "Investing in Children:
Changes in Parental Spending" Demography 50:1–23
Het Mattheuseffect in actie
Sabino Kornrich & Frank Furstenberg (2013) "Investing in Children:
Changes in Parental Spending" Demography 50:1–23
• Armoede gaat om uitsluiting omwille van een gebrek aan
middelen• Een gezinsinkomen op de armoedegrens voor een
alleenstaande ouder met twee jonge kinderen bedraagt
€1.784 per maand. Dat betekent €38 per dag om rond te komen na aftrek van (gemiddelde) huur.
• Geldgebrek:
• Zorgt voor stress
• Maakt het moeilijker om een goede ouder te zijn
• Maakt het moeilijker om voldoende te investeren in kinderen
• Maakt het moeilijker om vooruit te plannen
Geldgebrek staat centraal
0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
children (-18) population elderly (+65) active age
Armoede bij (gezinnen met) kinderen
18%
15%
23%
15%
Stabiliteit verhult beweging
• 4% van de werkende Belgen
• 15% van de Belgen
• 41% van de alleenstaande ouders
• 30% van de laaggeschoolden
• 36% van de huurders
• 52% van de niet-EU migranten
• 80% van de kinderen die opgroeien in een gezin waar niemand werkt
(cijfers EU-SILC 2016)
Risico op armoede is niet gelijk
verdeeld
• Voornamelijk bij gezinnen waar niet of amper wordt gewerkt
• Voornamelijk bij eenoudergezinnen enerzijds, en gezinnen met migratie-achtergrond anderzijds
• Laaggeschoolden
• Tekort aan middelen op gezinsniveau
• Speelt op meerdere dimensies (gezondheid, wonen, werk, opleiding, opvoeding)
Context waarin voorzieningen voor gezinnen moeten opereren
Kinderarmoede
“…ECEC brings a wide range of benefits, including social and
economic benefits; better child well-being and learning outcomes;
more equitable outcomes and reduction of poverty; increased intergenerational social mobility; higher female labour market participation and gender equality; increased fertility rates; and better social and economic development for society at large.”
- Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkling (OESO)
Voorschoolse voorzieningen: de
heilige graal?
Zou ik dan niet beter stoppen met
mijn job en een crèche openen?
Kinderopvanggebruik in België
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
laag 2 3 4 hoog
LAGER Gezinsinkomen van gezinnen
met jonge kinderen HOGER
Noot: kinderopvanggebruik bij kinderen < 3 jaar. Bron: berekeningen op EU-SILC 2011
AT BE CZ
DE
DK EE
ES
FI
FR GR
HU
IE
IS
IT
LU NL
NO
PL PT
SE
SI SK
UK
0,20 0,22 0,24 0,26 0,28 0,30 0,32 0,34 0,36
-0,30 -0,20 -0,10 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50
Ongelijkheid in gebruik van kinderopvang MINDER MEER
Inkomensongelijkheid
MINDERMEER
Bron: EU-SILC 2010; sterkte van het verband: r = 0.52
De structuren zijn belangrijk
Binnenstad
Bloemekenswijk
Brugse Poort - Rooigem
Dampoort
Drongen
Elisabethbegijnhof - Papegaai
Gentbrugge Kanaaldorpen en -
zone
Ledeberg Macharius - Heirnis
Mariakerke Moscou - Vogelhoek
Muide - Meulestede - Afrikalaan
Nieuw Gent - UZ Oostakker
Oud Gentbrugge Rabot - Blaisantvest
Sint Amandsberg
Sint Denijs Westrem
Sluizeken - Tolhuis - Ham
Stationsbuurt Noord Stationsbuurt Zuid
Watersportbaan - Ekkergem Wondelgem
Zwijnaarde
-200 -150 -100 -50 0 50 100 150 200 250
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8
MINDER Kansarmoede-index MEER van de wijk
Sterkte van het verband: r = 0.36
De woonomgeving is belangrijk
Plaatsen tekort voor 50% dekkingsgraad
MINDERMEER
Antwerpen Centrum (2000)
Antwerpen Noord (2060) Antwerpen Zuid
(2018)
Antwerpen Kiel (2020)
Antwerpen Linkeroever (2050)
Haven Antwerpen (2030)
Berendrecht Zandvliet Lillo (2040)
Deurne (2100)
Borgerhout (2140) Merksem (2170)
Ekeren (2180)
Berchem (2600) Wilrijk (2610)
Hoboken (2660)
76 77 78 79 80 81 82 83
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
MINDER Kansarmoede-index MEER van de wijk
Levensverwachting
LAGERHOGER
Bron: https://stadincijfers.antwerpen.be/databank/; sterkte van het verband: r = -0.53
De gevolgen zijn zichtbaar op lange termijn
• Rijkere gezinnen kunnen meer investeren in hun kinderen én maken meer gebruik van (hoogkwalitatieve) kinderopvang
• Goed voor ontwikkeling van (schoolse) vaardigheden van hun kinderen
• Laat toe om met twee te werken
• Kwetsbare gezinnen wonen in wijken waar kinderopvang
dienstverlening minder aanwezig is, waar de drempels hoger zijn, en waar de invloed van ongelijkheid zich sterk laat gelden op
andere domeinen
• Dat dreigt de ongelijkheid verder te vergroten
Een spelletje Monopoly, maar dan echt
• ‘Shift’ in verantwoordelijkheid:
• Van centrale overheid naar lokale beleidsniveau
• Van overheid naar individu
• Van armoede naar kinderarmoede
• Voorbeelden: vermaatschappelijking van de zorg, stijging aantal mensen met een leefloon
• Rol organisaties op het wijk- en lokale niveau wordt dus belangrijker
• …maar kunnen de context niet zomaar veranderen
De beleidscontext is belangrijk
• Ongelijkheid en organisatie van voorschoolse diensten zijn niet los van elkaar te zien
• …maar voorschoolse diensten kunnen de onderliggende ongelijkheden niet zomaar oplossen
En dus
Kan proportioneel universalisme
ons helpen?
• Geen nieuw concept
• Selectiviteit binnen de universaliteit
• Leidraad voor de vormgeving van cash ondersteuning
• Kinderbijslag in België en Vlaanderen
• Leidraad voor de vormgeving van dienstverlening?
Kan proportioneel universalisme ons
helpen?
• Inzetten op grotere beschikbaarheid van plaatsen waar ze meest nodig zijn
• Vandaag: groot plaatstekort, midden en hogere inkomensgroepen gebruiken sociaal en cultureel kapitaal om plaats te reserveren
• Rol van tewerkstelling
• Voor werkenden, of net niet?
• Rol van betaalbaarheid
• Tariefverhoging voor de laagste inkomensgroepen
• Gratis, of net niet?
• …dat vergt grote investeringen
Proportioneel universalisme in de
kinderopvang
• Belang van fysieke aanwezigheid
• Belang van proactief werken
• Vermijden van stigma
• Toekennen van rechten
• Vermijden van complexiteit
• Belang van goede indicatoren
Proportioneel universalisme als
leidraad voor dienstverlening
Het belang van indicatoren
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Kansarmoede-indicator Kind en Gezin, 2001-2016
Hasselt Vlaams Gewest Antwerpen
• Heikel om lokale indicatoren te gebruiken om aan beleidsevaluatie te doen
• Zijn zeer bruikbaar om een goede diagnose te stellen van de sociale problemen
• …en om op basis daarvan de dienstverlening vorm te geven
Het belang van indicatoren
• Fysieke aanwezigheid organiseren op basis van indicatoren
• CentreLink in Australië
• Stigma vermijden, dienstverlening uitbreiden
• Opportuniteit van inkanteling OCMW in gemeente?
• ‘Holistische houding’: toekennen van rechten als neveneffect
• Tongeren: hulp bij toekennen van verhoogde tegemoetkoming als neveneffect van ander beleid
• Hou rekening met het volledige plaatje (budget, indicatoren)
• De tragedie van de gesloten deur
• ‘Het moet van twee kanten komen’
Concrete voorbeelden
• Belang proactieve houding
• Veel mensen vinden de weg niet
• Voorbeeld van Kortrijk
• Toekennen van rechten via Huizen van het Kind
• …of verpleegkundigen Kind en Gezin?
• Sociale toeslagen bij de kinderbijslag
• Informatiedoorstroming
• ‘Het is onze taak niet’
• Verhoogde kinderbijslag voor kinderen met een handicap
• Rol voor alle actoren in het veld
Concrete voorbeelden
• Proportioneel universalisme is niet vrijblijvend
• …en kan de onderliggende ongelijkheden niet zomaar oplossen
• Maar die ongelijkheden bepalen wel de context waarin wordt gewerkt
• Hoe voorschoolse voorzieningen worden georganiseerd kan wél de Mattheuseffecten tegengaan
• …maar op dit moment zélf nog al te vaak onderhevig aan Mattheuseffecten
• En intussen staat de armoedebarometer in het rood
