Goor, Possestraat
(Gemeente Hof van Twente, Ov.)
Een Archeologisch Bureauonderzoek
Steekproefrapport 2008-05/04
Goor, Possestraat
(Gemeente Hof van Twente, Ov.) Een Archeologisch Bureauonderzoek Een onderzoek in opdracht van BügelHajema Adviseurs
Steekproefrapport 2008-05/04 ISSN 1871-269X
auteurs: D. Stolk & drs. A. Vissinga (KNA- archeoloog)
autorisatie: dr. J. Jelsma (senior archeoloog)
Foto’s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef b.v., tenzij anders vermeld.
© De Steekproef b.v., Zuidhorn, april 2008 Niets uit deze uitgave mag worden
vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding.
De Steekproef b.v. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade
voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.
De Steekproef b.v.
Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg 3
9801 TG Zuidhorn
telefoon 050 - 5779784
fax 050 - 5779786
internet www.desteekproef.nl e-mail info@desteekproef.nl
kvk 02067214
Inhoud
Samenvatting
1. Inleiding...1
• 1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01)...1
• 1.2 Locatie en administratieve gegevens (KNA 3.1 LS01, LS02)...2
2. Bureauonderzoek...3
• 2.1 Bronnen...3
• 2.2 Fysische en Historische geografie (KNA 3.1 LS04)...4
• 2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)...7
• 2.4 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel...8
3 Conclusies en advies (KNA 3.1 VS07)...9 Appendix I: Archeologische periodes
Appendix II: Indicatieve Kaart Archeologische Waarden
Samenvatting
In opdracht van BügelHajema Adviseurs, vertegenwoordigd door
mevrouw M. Plantenga, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een terrein aan de Possestraat te Goor, gemeente Hof van Twente (zie Figuur 1). De aanleiding voor het onderzoek is de geplande herstructurering van de supermarkt Lidl op het terrein. De hiermee gepaard gaande
graafwerkzaamheden kunnen eventueel aanwezige archeologische grondsporen verstoren.
Doel van het onderzoek was een archeologisch verwachtingsmodel op te stellen voor het plangebied. Hiertoe zijn relevante bronnen over de fysische geografie, archeologie en historische geografie van het gebied geraadpleegd.
Op basis van de geraadpleegde bronnen is geconcludeerd dat er mogelijk archeologische waarden in het plangebied aanwezig zijn. Het perceel is echter grotendeels bebouwd, waarbij de bodem waarschijnlijk verstoord is. In delen van het plangebied liggen kabels en leidingen, waarvoor sleuven gegraven zijn en bodemverstoring heeft plaatsgevonden. Het onbebouwde gedeelte van het plangebied is dermate klein dat complete archeologische structuren, zoals huisplattegronden e.d. waarschijnlijk niet aanwezig zijn. Op basis hiervan wordt archeologisch vervolgonderzoek niet noodzakelijk geacht.
1. Inleiding
1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01)
In opdracht van BügelHajema Adviseurs, vertegenwoordigd door
mevrouw M. Plantenga, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een terrein aan de Possestraat te Goor, gemeente Hof van Twente (zie Figuur 1). De aanleiding voor het onderzoek is de geplande herstructurering van de supermarkt Lidl op het terrein. De hiermee gepaard gaande
graafwerkzaamheden kunnen eventueel aanwezige archeologische grondsporen verstoren.
Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een archeologisch verwachtingsmodel van het gebied aan de hand van beschikbare fysisch-
geografische, archeologische en historisch-geografische informatie.
Figuur 1. Goor, Possestraat, aangegeven op de Topografische Kaart van Nederland, schaal 1: 25.000. Het plangebied is rood omcirkeld en met een pijl aangeduid. (naar:
ANWB, Topografische Atlas Overijssel. Den Haag, 2004. Een kaartbladvak is één vierkante kilometer.
1
1.2 Locatie en administratieve gegevens (KNA 3.1 LS01, LS02)
Het plangebied ligt in het centrum van Goor, ten zuiden van de Grotestraat.
Het gebied ligt aan de Possestraat ten zuiden van de Grotestraat 121-125. Het plangebied is bebouwd, er staat een woning met garageboxen. Deze zullen worden gesloopt en daar komt een winkel voor terug. Het plangebied heeft een oppervlakte van ongeveer 750 m² en ligt op een hoogte van ongeveer 13 m boven het NAP.
Tabel 1: Goor, Possestraat. Administratieve gegevens van het onderzoek.
Provincie Overijssel
Gemeente Hof van Twente
Plaats Goor
Toponiem Possestraat
Kaartblad 34
Coördinaten hoekpunten plangebied
N:236,826/472,243 O:236,838/472,223 Z:236,815/472217 W:236,815/472,237
Bevoegd gezag Gemeente Hof van Twente / regionaal archeoloog Opdrachtgever BügelHajema Adviseurs
ARCHIS CIS-code 28515
ISSNnr. 1871-269X
Steekproef
projectcode 2008-05/04
Oppervlakte circa 750m² NAP hoogte maaiveld Circa 13 meter +NAP Beheer en plaats
documentatie De Steekproef bv / Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten
2
2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen
Tijdens het bureauonderzoek is de bestaande relevante kennis van de
onderzoekslocatie verzameld. Daartoe zijn de in Tabel 2 weergegeven bronnen geraadpleegd. Aan de hand van het bureau-onderzoek is een archeologisch verwachtingsmodel opgesteld.
Navraag bij KLIC, het Kabels en Leidingen InformatieCentrum, leert dat in het plangebied een aantal leidingen lopen.
Tabel 2: Goor - Possestraat. Geraadpleegde bronnen.
ANWB, 2004. Topografische Atlas Overijssel 1:25000. ANWB bv, Den Haag.
Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) [ARCHIS].
De cultuurhistorische @tlas Overijssel, Gemeente Hof van Twente. 2001. Het Oversticht, Zwolle.
De Woonomgeving, 2007. www.dewoonomgeving.nl. Kadastrale Minuutplan 1832.
Indicatieve Kaart Archeologisch Waarden (IKAW).
Stichting voor Bodemkartering, 1978. Geomorfologische Kaart van Nederland 1:50000 Blad 34 -35 Enschede-Glanerbrug. StiBoKa, Wageningen.
Stichting voor Bodemkartering, 1989. Bodemkaart van Nederland 1:50000. Blad 34 - Enschede. StiBoKa, Wageningen.
Uitgeverij Nieuwland, 2005. Grote Historische Topografische Atlas ±1905. Overijssel 1 : 25 000. Uitgeverij Nieuwland, Tilburg.
Versfelt, H.J., 2003. De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland 1773-1794. Heveskes Uitgevers, Groningen/Veendam.
Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990.Grote Historische Atlas van Nederland deel 2: Noord-Nederland 1851-1855, schaal 1:50000. Wolters-Noordhoff, Groningen.
Vissinga A. en J. Jelsma, 2007, Goor-Stoetenslagh, Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek, Steekproefrapport 2007-04/04, Zuidhorn.
3
2.2 Fysische en Historische geografie (KNA 3.1 LS04) Sedimentologie en Bodem
Op de bodemkaart van Nederland 1: 50000 (blad 34 Enschede) is de bodem in het plangebied vanwege de omliggende bebouwing niet gekarteerd. Rondom Goor is de bodem voornamelijk gekarteerd als beekeerdgrond met lemig fijn zand (classificatie pZg23). Verdeeld over het landschap liggen ook verscheidene essen, bekend als hoge zwarte enkeerdgronden met (leemarm en zwak) lemig fijn zand (classificatie zEZ21 en zEZ23). Tevens zijn op de bodemkaart ook verschillende ‘eenmansjes’ aanwezig.
Ook op de Geomorfologische Kaart van Nederland 1:50000 is het centrum van Goor vanwege de bebouwing niet gekarteerd. De ondergrond ten noorden van Goor is voornamelijk gekarteerd als een vlakte van ten dele verspoelde dekzanden (classificatie 2M9) met een regelmatige verspreiding van dekzandkoppen, al dan niet met oud-bouwlanddek (classificatie 3K18/4K18).
De ondergrond ten zuidwesten van Goor bestaat uit een dekzandvlakte, vervlakt door veen en/of overstromingsmateriaal (classificatie 2M14). Door Goor heeft in het verleden de Boven Regge gestroomd. De ondergrond in de loop van de Boven Regge is gekarteerd als een relatief laaggelegen
beekdalbodem, zonder veen (classificatie 2R5). In Goor takt de Boven Regge zich af met een loop naar het zuiden (in de omgeving van de huidige Poelsbeek) en een loop naar Diepenheim. Bij het kanaal Enschede - Zutphen splitst de Boven Regge zich op in de Boven Regge naar Diepenheim, en een loop naar het zuiden (Diepenheimsche Molenbeek). Rondom deze beekdalbodems is de ondergrond gekarteerd als een beekoverstromingsvlakte (2M24). De
ondergrond ten oosten en zuidoosten van Goor is voornamelijk gekarteerd als een dekzandwelving, al dan niet met oud-bouwlanddek.
Historische geografie
Op al het geraadpleegde kaartmateriaal maakt het plangebied deel uit van de historische kern van Goor. Op de Hottinger-Atlas bestaat Goor uit (van west naar oost) de huidige Kerkstraat, Grotestraat en in het noorden de Voorstraat en de Bleekstraat (zie Figuur 2, Hottinger). In de periode tussen 1794 en 1905 concentreert de bebouwing van Goor zich voornamelijk rondom de Grotestraat en de Voorstraat. Pas met de komst van de textielindustrie neemt het
bevolkingsaantal van Goor zichtbaar toe. In de periode rond 1832 is op de kadastrale kaart de term Stoeten Brug te zien. De brug ligt over de loop van de Regge (zie Figuur 2,kadaster).
Goor verwierf in 1263 stadsrechten van bisschop Hendrik I van Vianden van Utrecht, de territoriale heerser over het Oversticht (Overijssel). Het stadje fungeerde tijdens de Middeleeuwen en het begin van de Nieuwe Tijd als centrum voor het bestuur van Twente. Onder meer de drost van Twente resideerde er. Goor ging tijdens de Reformatie en de Tachtigjarige Oorlog over
4
naar het protestantisme. De oorspronkelijke rooms-katholieke kerk werd
protestants nadat Goor tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) onverwacht overging van de kant van de Spanjaarden naar die van de Staatse Troepen onder leiding van Maurits van Oranje. Door de oorlogswoelingen en de overgang naar het protestantisme verloor de Goorse parochiekerk H. Petrus (nu: Hofkerk) haar oorspronkelijke katholieke kunst en karakter. Verder werd zij deels vernield door Spaans geschut. De nabij Goor gelegen havezathe Heeckeren, eigendom van een van de weinige katholiek gebleven edelen, fungeerde lang als kapel voor de kleine rooms-katholieke gemeenschap.
Op 27 maart 1945 werd het centrum van Goor weggevaagd door een geallieerd bombardement. Amerikaanse bommenwerpers wilden Duitse
munitie-opslagplaatsen vernietigen. Deze werden niet getroffen, wel werden 82 burgers gedood.
Op de Cultuurhistorische @tlas Overijssel, gemeente Hof van Twente maakt het centrum van Goor deel uit van een Kampenlandschap. Dit type landschap wordt met name aangetroffen in gebieden met een sterk afwisselend microreliëf. Op de hoogtes werden akkerkampen (eenmansessen) aangelegd, terwijl de lagere delen gebruikt werden als grasland of woeste grond. Om het akkerland tegen het vee te beschermen werd elke kamp omgeven door hagen of houtwallen. Hierdoor kreeg het landschap een gesloten uiterlijk. Deze
ruimtelijke indeling bracht een verspreide bewoning met zich mee. Het landschap wordt gekenmerkt door zogenoemde hoevenzwermdorpen en essenzwermdorpen. De landschappelijke structuur resulteerde tevens in een onregelmatige verkavelingsstructuur en infrastructuur. Het noorden, westen en zuiden van Goor is onderdeel van een jong ontginningslandschap. Sinds 1850 werden grote delen van de heidevelden en broeken (moerassige gronden), die voorheen als woeste gronden aan de rand van de marke lagen, in ontginning gebracht. De markedelingen, waarvan een zeer groot deel plaats vond tussen 1840 en 1870 bevorderden dit proces. Het landschap werd ontgonnen volgens een moderne rationele verkaveling: grote rechthoekige of vierkante blokken.
Opvallend zijn de strakke, rechte wegen in het gebied. Dit jong ontginningslandschap wordt gekenmerkt door verspreide bebouwing.
5
Figuur 2. Goor, Possestraat. Uitsnedes uit de Hottinger-Atlas, Minuut en de Grote Historische Atlas van Overijssel. De kaarten is noordgericht. Met een respectievelijke gele en zwarte cirkels is de globale ligging van het plangebied aangegeven.
6
2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04)
Op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) is het plangebied vanwege de bebouwing niet gekarteerd (zie Appendix II). De bodem rondom Goor heeft een lage tot hoge trefkans op archeologische waarden. Het
plangebied ligt in een terrein van archeologische waarde. De stadskern van Goor (stadsrechten 1263) is als zodanig opgenomen binnen het Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). In het plangebied zijn geen waarnemingen bekend In het Centraal Archeologisch Archief (CAA) van de RACM. In de directe omgeving van het plangebied zijn in het verleden meerdere vondsten gedaan. Deze zijn weergegeven in Tabel 3.
Tabel 3. Goor – Possestraat. In ARCHIS vermelde vondsten in de omgeving van het plangebied (zie Appendix I voor de ligging).
CMA/CAA-nrs. Datering Omschrijving RD-coördinaten CMA
13972 (34B-A42) 13766 (34B-A39)
CAA
4859 (34BN-38) 13787 (34BN-77) 19323 (34BN-84)
Late Middeleeuwen 1050 - 1500 nC
Late Middeleeuwen - Nieuwe Tijd: 1050 - 1950 nC
Late Middeleeuwen - Nieuwe Tijd: 1050 -1950 nC
Late Middeleeuwen - Nieuwe Tijd: 1050 - 1950 nC
Late Middeleeuwen 1050 - 1500 nC
Stadskern van Goor Restanten van havezathe Scherpenzeel
Restanten van havezathe Huis Thije Restanten stadspoort Kerk
236,967/472,527 236,161/472,499
236,630/472,440 236,960/472,650 236,500/472,250
7
2.4 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05)
Op basis van het uitgevoerde bureauonderzoek is het slechts mogelijk een globale verwachting aan te geven voor archeologische sporen en
structuren. Op de IKAW is het plangebied vanwege de ligging binnen de bebouwde kom van Goor niet gekarteerd. De gebieden buiten Goor hebben een lage tot hoge trefkans op archeologische waarden. Het plangebied zelf ligt in een terrein van archeologische waarde; de
stadskern van Goor is als zodanig opgenomen binnen het CMA van de RACM. De bodem rondom Goor is deels gekarteerd als een hoge zwarte enkeerdgrond (classificatie zEz21).
Deze gronden staan ook wel bekend als essen. Essen kenmerken zich door een bouwlanddek dat in het verleden kunstmatig opgehoogd is door de aanvoer van plaggen en mest. Doordat de hoogte van het maaiveld hierdoor is toegenomen zullen (ondiepe) moderne
landbouwactiviteiten weinig invloed hebben gehad op het oorspronkelijke bodemprofiel en eventueel daarin aanwezige archeologische grondsporen.
De geschiedenis van Goor gaat terug tot in de 13e eeuw. Langs de belangrijke verbindingsweg van Deventer naar het oosten van het land is de nederzetting Goor ontstaan, bij de voorde over de Regge. Wanneer het plangebied geplot wordt op de oude kaarten van Goor lijkt het erop dat het plangebied in de directe loop van de Regge ligt of zeer nabij de Regge. Daar de Regge een belangrijke rol had voor Goor bestaat de mogelijkheid dan binnen het plangebied archeologische waarden
aanwezig zijn die geassocieerd kunnen worden met de nederzetting van Goor uit de Late Middeleeuwen. Indicatoren voor dergelijke waarden kunnen bestaan uit houtresten, houtskool, aardewerk, bot en eventuele fundamenten van gebouwen die binnen de grenzen van het plangebied hebben gestaan.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het centrum van Goor door de geallieerden gebombardeerd. Het is niet duidelijk in hoeverre bij deze bombardementen het bodemprofiel binnen het plangebied is aangetast.
De kans is groot dat door de bombardementen de bodem tot op grote diepte is verstoord.
8
3. Conclusies en advies (KNA 3.1 VS07)
Het plangebied aan Grotestraat te Goor, locatie van supermarkt Lidl, bevindt zich in een gebied waar meerdere archeologische meldingen gedaan zijn. Het bevindt zich in de bebouwde kom, waarschijnlijk op een voormalige es.
Uit historisch kaartmateriaal is gebleken dat het plangebied hoogstwaarschijnlijk sinds de Middeleeuwen bebouwd is geweest. Het
plangebied ligt in een terrein van archeologische waarde. Het gaat hier om de historische lintbebouwing van Goor.
De kans is aanwezig dat er archeologische indicatoren kunnen worden aangetroffen uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Deze zouden kunnen bestaan uit hout, bot, baksteen, houtskool, ijzer en/of (geglazuurd) aardewerk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het centrum gebombardeerd.
Hierdoor is de kans ook aanwezig dat de bodem in het plangebied tot op grote diepte is verstoord.
Het plangebied is ongeveer 750 m² groot en is grotendeels bebouwd. De bestaande gebouwen zullen in de toekomst worden gesloopt en de supermarkt uitgebreid. De bodem in het plangebied is waarschijnlijk voor het grootste gedeelte verstoord bij de bouw van de huidige bebouwing. Tevens heeft het archeologische veldonderzoek van 2007 in de nabijheid van het plangebied geen archeologie opgeleverd.1
Op basis van deze gegevens achten wij de kans op onverstoorde
archeologische grondsporen in het onderzoeksgebied zeer klein. De bestaande bebouwing van het perceel neemt een dermate groot deel van het perceel in beslag dat de kans op gave archeologische grondsporen gering is. Beperkende of beschermende maatregelen zijn dan ook niet wetenschappelijk te
verdedigen. Archeologisch vervolgonderzoek wordt niet noodzakelijk geacht.
Wij wijzen erop dat indien er bij de uitvoering onverhoopt toch archeologische grondsporen worden aangetroffen en/of vondsten worden gedaan, hiervan direct melding dient te worden gedaan bij de gemeente Hof van Twente conform de Monumentenwet 1988 artikel 53 en 54.
1 Vissinga A. en J. Jelsma, 2007, Goor-Stoetenslagh, Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek, Steekproefrapport 2007-04/04, Zuidhorn.
9
Appendix I
Archeologische perioden
Paleolithicum tot 8.800 vC Paleolithicum vroeg: tot 300.000 BP Paleolithicum midden: 300.000 - 35.000 BP Paleolithicum laat: 35.000 BP - 8.800 vC Paleolithicum laat A: 35.000 - 18.000 BP Paleolithicum laat B: 18.000 BP - 8.800 vC Mesolithicum: 8.800 - 4.900 vC
Mesolithicum vroeg: 8.800 - 7.100 vC Mesolithicum midden: 7.100 - 6.450 vC Mesolithicum laat: 6.450 - 4.900 vC
Neolithicum: 5.300 - 2.000 vC
Neolithicum vroeg: 5.300 - 4.200 vC Neolithicum vroeg A: 5.300 - 4.900 vC Neolithicum vroeg B: 4.900 - 4.200 vC Neolithicum midden: 4.200 - 2.850 vC Neolithicum midden A: 4.200 - 3.400 vC Neolithicum midden B: 3.400 - 2.850 vC Neolithicum laat: 2.850 - 2.000 vC Neolithicum laat A: 2.850 - 2.450 vC Neolithicum laat B: 2.450 - 2.000 vC
Bronstijd: 2.000 - 800 vC
Bronstijd vroeg: 2.000 - 1.800 vC Bronstijd midden: 1.800 - 1.100 vC Bronstijd midden A: 1.800 - 1.500 vC Bronstijd midden B: 1.500 - 1.100 vC Bronstijd laat: 1.100 - 800 vC
IJzertijd: 800 - 12 vC
IJzertijd vroeg: 800 - 500 vC IJzertijd midden: 500 - 250 vC IJzertijd laat: 250 - 12 vC
Romeinse tijd: 12 vC - 450 nC
Romeinse tijd vroeg: 12 vC - 70 nC Romeinse tijd vroeg A: 12 vC - 25 nC Romeinse tijd vroeg B: 25 - 70 nC Romeinse tijd midden: 70 - 270 nC Romeinse tijd midden A: 70 - 150 nC Romeinse tijd midden B: 150 - 270 nC Romeinse tijd laat: 270 - 450 nC Romeinse tijd laat A: 270 - 350 nC Romeinse tijd laat B: 350 - 450 nC
Middeleeuwen: 450 - 1.500 nC
Middeleeuwen vroeg: 450 - 1.050 nC Middeleeuwen vroeg A: 450 - 525 nC Middeleeuwen vroeg B: 525 - 725 nC Middeleeuwen vroeg C: 725 - 900 nC Middeleeuwen vroeg D: 900 - 1.050 nC Middeleeuwen laat: 1.050 - 1.500 nC Middeleeuwen laat A: 1.050 - 1.250 nC Middeleeuwen laat B: 1.250 - 1.500 nC
Nieuwe tijd: 1.500 - heden
Nieuwe tijd A: 1.500 - 1.650 nC Nieuwe tijd B: 1.650 - 1.850 nC Nieuwe tijd C: 1.850 – heden
Appendix II
Indicatieve Kaart Archeologische Waarden
