7 Tussen Vecht en Eem

TVE 30

jrg. nr. 1, maart 201 2

Tussen Vecht e n Ee m

Tijdschrift voo r regional e geschiedeni s

• - . . - .

o

A,

V fc •% l; j S L

»

,'ij?

^•**

Grote ideeën in een kleine garnizoensstad Stadsrechtverleningen i n de Vechtdelta De eerste gereformeerden in het Eemland

Mythevorming omtrent Napoleo n

E, -. N . G

VoUe

7 _{ff | ;}

TVE 30e jrg. nr. 1, maart 2012

Tussen Vecht en Eem

Tijdschrift voor regional e geschiedenis

Onderwijzer T. Pluim, schrijver van Uit de geschiedenis van Baarn (1932) (coll. Hist.

Kring Baerne). Zie p. 40 e.v.

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem

Inhoud

Corstiaan Prince

Grote ideeën in een kleine garnizoensstad - Nationalisme e n religie in Naarden rond 1900 3 Joost C.M. Cox

Stadsrechtverleningen in de Vechtdelta Johan Hu t

Waarheidsvrienden in een huiskamer -

De eerste gereformeerden i n het Eemland 2 3 Lieu de memoir e

De grafkapel op het landgoed Eikenrode 3 0 Wim van Schaik

Tot Nut en Vermaak -

Een leesgenootschap te Loenen 3 1 Frits Boo y

Mythevorming omtrent Napoleo n -

Is de keizer in Baarn e.o. geweest? 4 0 Henk Michiels e

Katholieke herleving in Nederhorst

den Berg en Naarden 4 7

Boekbesprekingen

• Eeuwboe k Gooi s Lyceum 5 0

• D e Bussumse Kan t 5 1

• Historisch e Canon van Hilversum 5 2

• He t beste mijner paradijzen 5 3 Jan Vollers

Afscheid van Henk Michielse 5 5

Interview Ev a Schildt 5 7

Archiefnieuws 5 9

Agenda 6 2

Dertig jaren TV E

Dit i s het eerst e numme r va n d e dertigst e jaar - gang va n TVE . Eigenlijk verschijn t on s tijdschrif t al 4 2 jaar . Maa r sind s TV E ee n eige n leve n i s gaan leiden , los va n d e Vriende n va n he t Gooi , zijn w e opnieu w gaa n tellen . Onz e dertigst e 'verjaardag' viere n w e onde r ander e doo r all e nummers i n kleur uit te brengen .

In de redactie zij n er enkele wijzigingen. Onze nestor, Hen k Michielse , vindt da t wij he t n u oo k zonder he m moete n kunne n stellen . Da t i s ee n gewaagde veronderstelling , wan t Hen k heef t tot no g toe de kar voor een groot dee l en uitste- kend getrokken . W e gaa n i n el k geva l i n zij n geest verder . Oo k onz e Ev a Schild , jarenlan g een steunpilaa r va n d e redactie , vindt he t moo i geweest. Wa t d e verdienste n va n beide n voo r TVE zijn geweest, kunt u in dit nummer nalezen . Verder is er het een en ander te lezen over Naar- den. Z o schrijf t Corstiaa n Prince ove r het garni - zoen van de vestingstad ron d 190 0 en de invloe d van socialisme, nationalisme e n religi e o p d e mili - tairen. Naarde n speel t oo k ee n grot e ro l i n he t artikel va n Joos t Co x ove r d e stadsrechtverlenin - gen va n Naarden , Weesp e n Muiden . Hi j gaat n a welke overwegingen de graven van Holland gehad hebben bij het verlenen van deze stadrechten.

Over Loene n i n d e negentiend e eeu w gaa t het artike l va n Wim va n Schaik . Hi j deed onder - zoek naa r he t leesgezelscha p To t Nu t e n Ver - maak. D e ander e kan t va n onz e regi o kom t i n twee artikele n aan bod: Johan Hut beschrijft he t ontstaan va n d e Gereformeerd e Ker k i n Baar n en Frits Boo y vertelt ove r 'Mythevormin g om - trent Napoleon' . De laatste gaat n a wat e r klop t van he t verhaa l van meeste r Plui m ui t Baar n e n anderen ove r he t bezoe k va n Napoleo n aa n enkele dorpen in Gooi en Eemland.

Kortom, di t numme r beva t werkelij k voo r el k wat wils .

Hans Mous Illustratie omslag voor (inzet): De kantine in Naarden, 1900. Nederlands Vestingmuseum, Naarden. Zie p. 3 e.v.

© TVE 2012. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig e andere manier, zonder voorafgaande schriftelijk e toestem- ming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepa- lingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

2 TVE30ejrg. 2012

Grote ideeën in een kleine garnizoensstad

Nationalisme, socialisme en religie in Naarden rond 1900

Corstiaan Prince Naarden roept voor de Eerste Wereldoorlog beelden op van een ingeslapen

garnizoensstad, waar weinig opwindends gebeurde. Niettemin beïnvloedden maatschappelijke ideeën over dienstplicht, socialisme, nationalisme, religie en volksgezondheid op allerlei manieren het leven binnen de vesting. Aan de hand van enkele voorbeelden laat historicus Corstiaan Prince zien dat binnen de

vestingwallen van Naarden de tijd zeker niet stil stond.

De dienstplicht i n Nederland He t Naarde r garnizoe n In 1898 kwa m ee n eind e aa n he t remplacanten -

stelsel. Voor di e tijd konde n jongens va n beter e huize onde r hu n dienstplich t uitkome n doo r ui t eigen za k ee n plaatsvervange r t e betalen . Di t waren vaa k laa g opgeleid e jongens , afkomsti g uit de lagere maatschappelijke klassen . Na de in- voering va n d e persoonlijk e dienstplich t moes t iedereen die was ingeloot daadwerkelij k dienen . Voortaan leverde n all e klasse n ee n bijdrage aa n de landsverdediging . D e gegoed e burgeri j ha d er nu ook belan g bij dat misstande n i n de kazer - ne werde n aangepakt . Omda t vee l mee r jon - gens ui t d e middenklass e moeste n dienen , hoopte d e legerleidin g bete r bestan d t e zij n te- gen 'vijandige' - socialistisch e - propaganda .

Een bijzonde r aspec t va n d e dienstplich t wa s het samenkome n va n jonge mense n me t diver - se achtergronden. He t verzuilde Nederlan d wa s in religieu s e n sociaal-maatschappelij k opzich t sterk verdeeld. De aanhangers van verschillend e protestantse groeperinge n e n d e katholieke n onderhielden i n het dagelijks e leve n zo min mo - gelijk contact me t elkaar . I n vooral d e grote ste - den kwame n doo r he t toenemend e klassenbe - wustzijn va n arbeider s tegenstellinge n tusse n arm e n rij k duidelijke r naa r voren . Tijden s d e dienstplicht moeste n jongemanne n i n ee n vreemde omgevin g opeens maanden optrekke n met 'andersdenkenden' . Doo r d e uitwisselin g van social e contacte n wa s he t lege r onbedoel d een uniek sociaal laboratorium.

Naarden ston d bi j d e militair e autoriteite n nie t bekend al s he t makkelijkst e garnizoen . Binne n de geledere n ware n vee l milicien s ui t Amster - dam e n omstreken . I n zowe l d e Naardens e af - deling va n he t 2^e Regiment Vestin g Artillerie al s het vijfd e bataljo n va n he t 7e Regiment Infante - rie was ongeveer tweederd e va n de dienstplich- tigen afkomsti g ui t d e omgevin g va n d e hoofd - stad. Dez e samenstellin g ga f he t Naarde r garni- zoen ee n eige n karakter . D e Amsterdammer s waren vaa k ee n stu k eigenwijze r e n rappe r va n tong da n jongens ui t d e provincie . D e autoritei- ten hadde n he t soms flink t e stellen me t lastig e dienstplichtigen, va n wi e he t vermoede n be - stond da t ee n dee l socialistisch e sympathieë n had.

Het militaire leve n in Naarde n kenmerkte zic h door ee n vredesroutine . D e dienstplichtige n werden dagelijk s onderworpe n aa n ee n weini g inspirerende drilmethod e o p he t paradeterrein , of moeste n vervelend e klusje s uitvoeren , zoal s aardappelen schille n o f he t boene n va n d e sol- datenkamer (slaapzaal) . Dez e dagelijks e regel - maat maakt e allerle i gevoelen s lo s onde r d e manschappen: verveling, ergernis, maar oo k ka- meraadschap e n losbandigheid. Behalve het lan- terfanteren, kankere n e n tijddoden wa s d e diensttijd oo k ee n tij d va n wisselend e emoties . Menig dienstplichtig e wa s voo r he t eers t va n zijn leve n langer e tijd va n huis . Buiten d e begrij- pelijke onzekerhei d ko n di t oo k bevrijden d wer -

TVE^oejrg. 201 2 3

Naarden kazerne uit 190 3 (co/l. Cerda en Jaap Vuijst).

ken. I n de kazern e maakt e hi j nieuw e vriende n en wa s d e social e control e va n thui s verdwe - nen.

De broodstaking

In de zomer va n 1906 haalde he t klein e Naarde r garnizoen vanwege een massale dienstweigerin g zelfs kortstondi g he t landelijk e nieuws . Ui t on - vrede over de kwaliteit van het brood hadden mi- liciens (dienstplichtigen) va n de Vesting-Artilleri e namelijk beslote n t e staken . Dez e dienstweige - ring breidde zich de volgende dag over het gehe- le garnizoe n uit . Ee n van d e staker s verklaard e tegenover het A/gemeen Handelsblad:

Den volgenden morgen dachten wij dat he t brood beter zou zijn, maar het was hetzelf- de. He t geheele garnizoen, infanterie zowel als artillerie, heeft dan ook geen brood ge- geten. We beklaagden ons wederom bij de officieren, doch toen daaraan geen gehoor werd gegeven en wij gecommandeerd wer- den voor de dienst, weigerden wij allen dienst te doen met een leege maag.'

Naar aanleidin g va n he t inciden t i n Naarde n stelde d e Nederlandsch e Bakkerscouran t ee n onderzoek i n naa r d e kwalitei t va n he t ver - strekte brood . Haa r fijnproever steld e vas t da t aan he t broo d inderdaa d ee n bijsmaakj e e n lichtzure geu r zaten . Met d e kwalitei t wa s ver - der niet s mis , al toond e hi j begri p da t me n bij geen buitengewon e eetlust , ' t lieve r laa t staan.² Volgens he m wa s he t hel e inciden t voorname - lijk misbruik t voo r he t uite n va n socialistisch e en antimilitaristische propaganda :

een geringe afwijking in den smaak en de geur van he t verstrekte brood [is] eenvou- dig gebruik t als een welkome aanleiding, om in 't publie k een s geducht over he t ka- zerneleven uit te pakke n e n t e trachte n ' t als een wapen voor he t anti-militarisme te gebruiken.³

Overigens hadde n de bakkers van het Naarden - se garnizoe n gee n schul d aa n d e gebrekkig e kwaliteit va n he t brood , doorda t he t mee l a l enkele jare n vanui t De n Haa g wer d geleverd . Niet dat d e schuldvraag er veel toe deed. De le- gerleiding dee d di t soor t klachte n he t liefs t a f met:

4 TVE30ejrg. 2012

Groepsportret van officieren bij de Utrechtse Poort, 1910 (coll. Legermuseum, Delft).

zij, die het thui s het minst hebben, reclame- ren [klagen] in de kazerne het hardst.

De rekrute n e n soldate n hadde n echte r rede - nen om te klagen : vloekende sergeants , drank- misbruik, overvoll e slaapvertrekke n e n gebrek - kig voedsel , he t ware n misstande n waarme e vrijwel ieder e milicie n i n zij n diensttij d we l t e maken kreeg.

Sterke drank

Drankmisbruik wa s ee n probleem waarvoo r mi - liciens veela l zel f verantwoordelij k waren . He t kroegbezoek wa s zee r populai r onde r militai - ren. Binne n d e vestin g Naarde n konde n mili - ciens kieze n ui t ee n twintigta l kroegen . Dez e schonken jaarlijk s gezamenlij k maa r liefs t 45.000 lite r sterke drank. Ee n onbekend - maa r vermoedelijk aanzienlijk - dee l daarvan kwam in de glaze n va n militaire n terecht . Hoewe l he t moeilijk wa s soldate n va n d e sterke dran k a f t e houden, wer d we l i n he t hel e lan d campagn e gevoerd tege n d e 'drankduivel' . Dez e campag - ne ha d zelf s i n ee n uithoe k al s Naarde n lang - zaam maa r zeke r effect . I n d e klein e garni - zoensstad krege n n a 190 0 steed s minde r café s

een vergunnin g o m gedestilleerd e dran k t e schenken.

In kantines , zoals di e bi j d e Promerskazerne , was d e verkoop va n sterk e drank , toegestaan , zij het onder streng e voorwaarden. D e legerau- toriteiten hoopte n da t militaire n slecht e kroe - gen zoude n mijde n al s i n d e kantine s behalv e bier ook jenever e n cognac ko n worden verkre - gen. E r golden we l ee n aantal beperkingen : d e zwaardere alcoholisch e dranke n mochte n al - leen pe r gla s worde n genuttig d e n moesten i n de kantin e zel f worde n opgedronken . Oo k mocht i n een neu t nie t mee r da n 0,0 5 lite r zit - ten. D e garnizoenscommandant bepaald e ver - der o p welk e momente n d e dran k moch t wor - den genuttigd . O m t e voorkome n da t e r fles - sen sterk e dran k achterove r werde n gedrukt , moesten z e de res t van d e tijd i n gesloten kas - ten worden opgeslagen.⁴

Militaire tehuize n

In plaats van een kroeg of kantine te bezoeken, kon ee n dienstplichtig e zij n vrij e avon d door - brengen i n ee n militai r tehuis . Naarde n kend e in die tijd zowe l ee n protestant s al s een katho -

TVE 30e jrg. 2012 5

Naarden, Artillerie Promers 1909 (coll. Cerda en Jaap Vuijst).

J/K. rne prom:

liek militai r tehuis , di e beid e i n d e Gasthuis - straat (d e huidig e Turfpoortstraat ) stonden. ⁵ Deze instellingen waren vaak in handen van be- zorgde burger s o f christelijk e oud-officieren . Een huisvade r e n zij n vrouwelijk e metgeze l - de 'moeder' genoemd - bode n de dienstplichti- gen de warmte van een tweede ouderlij k huis .

In zo' n tehui s was a l he t keurig e vermaa k t e vinden: degelijke lectuur , verschillende bordspe - len, ee n biljar t e n ee n piano . Hie r wer d gee n sterke drank geschonken, maar kreeg de bezoe- ker grati s ee n ko p warm e chocolademelk . On - danks deze voorzieningen wa s he t maa r zelde n druk i n d e militair e tehuizen . Dez e instellinge n hadden te lijden onder een saai imago. Een voor- vechter va n deze tehuizen omschree f he t beel d dat onder militairen bestond als volgt:

Menigeen heeft gemeend dat in het Militair Tehuis alleen de kniesooren vergaderen:

mannen die he t leven van den zuren kant bekijken, die onder he t geno t (.' ) van een kop warme chocolademelk wijsgeerige be- schouwingen houde n over de zonde van hunne kameraden; gruwen van een hartelij-

ken lach; wegloopen voor de minste uiting van vroolijkheid!⁶

Tegen ee n su f imag o bleke n zelf s d e best e be - doelingen nie t opgewassen . I n ee n militai r te - huis blee f d e sterk e dran k va n tafe l e n wa s geen jonge mei d te bekennen . En dat waren n u net verlokkinge n waa r meni g twintigjarig e jon - geman naa r op zoek was. Het gebrek aa n gods- dienstige ijve r onde r d e dienstplichtige n von - den zedenprediker s zee r zorgwekkend . Zi j le - verden stevige kritiek op christelijke dienstplich- tigen di e in he t bijzij n va n leeftijdsgenote n nie t baden tot d e Heer . Doo r angs t o f onverschillig - heid lieten zij zo hun ziel aan de duivel verhuren.

Vanuit d e militair e autoriteite n ontston d we l steeds mee r waarderin g voo r d e ro l va n gods - dienst i n de zedelijk e vormin g va n miliciens . I n de jare n negenti g va n d e negentiend e eeu w kwam i n he t Reglemen t voo r d e Krijgstuch t t e staan da t d e godsdienst de bron is van alle ge- luk, deugd, waren moed en troost e n wer d ver - der voorgeschreve n da t ee n iede r zic h tot ee n zedige levenswijze moet bevlijtigen. D e militair e tehuizen werde n nie t lange r gewantrouw d al s

6 TV£ 30e jrg. 2012

plaatsen waar religieuze verdeeldheid werd ge- kweekt. Z e werde n voortaa n beschouw d al s bolwerken waa r ee n zedelijke levensstij l e n va- derlandsliefde gepredikt werden.

Nationalisme en religie

De herwaarderin g va n religi e wa s ee n ant - woord o p het goddelooze socialisme, maar oo k een uitin g va n he t toegenome n religieu s be - wustzijn binne n d e Nederlands e krijgsmacht . Begin twintigst e eeu w kwa m i n Naarde n ee n afdeling va n d e zojuis t opgericht e Nationale Christen Officieren Vereniging (NCOV) .

Naardense officiere n ware n oo k o p ander e manieren actie f i n de bestrijdin g van he t 'Rod e Gevaar'. I n 1899 werd ee n afdelin g van d e Mili - taire Bon d voo r 'Koningin en Vaderland ' opge - richt. Dez e bon d wild e gezagsgetrouwhei d e n vaderlandsliefde onde r d e manschappen stimu - leren. In plaats van religie koos zij voor een libe- rale versie van het nationalisme. Rond de eeuw- wisseling richtten enkele officieren ee n afdelin g op va n d e Volksweerbaarheid . Omda t dez e lan - delijke verenigin g de afstan d tusse n vol k e n le- ger wild e verkleinen , konde n burger s oo k li d worden D e Volksweerbaarhei d wa s opgerich t ten tijde van de Boerenoorlog en haalde haar in- spiratie ui t dez e strijd . De oorlog i n Zuid-Afrik a tussen Nederlands e 'stamverwanten ' e n he t Britse wereldrij k maakt e ongekend e nationalis - tische hartstochten lo s in heel Nederland.

Boeren o p bezoe k

De national e geestdrif t di e d e Boerenoorlo g losmaakte, gin g nie t aa n Naarde n voorbij . O p 31 augustus 1900 - toe n Koninginneda g nog o p die datu m vie l - brach t ee n groe p va n twinti g Kaapse bannelinge n ee n bezoe k aa n he t ves - tingstadje. Van zowel d e bevolkin g al s het gar - nizoen krege n z e ee n heldenontvangst . Naas t de Nederlands e driekleu r hin g d e vla g va n d e Voortrekkers ui t talloz e ramen . O p strate n e n pleinen zonge n honderde n schoolkindere n he t

Een slaapvertrek in een Naardense kazerne (Nederlands Vestingmuseum, Naarden).

Afrikaner strijdlie d " t Heef t geoffer d goe d e n bloed'. Prominent e burger s e n officieren gave n de Boere n een rondleiding doo r d e vesting. Op het exercitieterrei n voo r d e Utrechts e Poor t hield d e Naardens e afdelin g van d e Volksweer - baarheid schietwedstrijden , waarbi j d e Boere n toekeken. D e Volksweerbaarhei d gree p dez e gelegenheid me t beid e handen aa n om de ban- den tussen burgerij en garnizoen te versterken.

De Kapenaar s krege n daarn a no g ee n uitge - breid programm a voorgeschoteld , waaronde r een rondleidin g i n he t legerkam p bi j Lare n e n een orgelconcert i n de Grote Kerk . Pas om tie n uur ' s avond s keerde n z e teru g naa r Amster - dam, maa r nie t nada t z e i n hunn e eenvoudige taal herhaaldelij k liete n wete n d e gastvrijhei d van d e Naardens e bevolkin g zee r o p prij s t e hebben gesteld.⁷

De hecht e samenwerkin g tusse n d e burgeri j en he t garnizoe n tijden s he t bezoe k va n d e Zuid-Afrikaanse Boere n is bijzonder te noemen . Normaal gesproke n ware n d e bande n tusse n het garnizoe n e n d e burgeri j namelij k minde r hecht. E r was zelfs sprake van een zekere haat -

TV£ 30e jrg. 2012 7

Luitenant-kolonel A.N J. Fabius, commandant van het Korps Torpedisten.

liefde verhouding . D e lokal e economi e wa s afhankelijk va n he t garnizoen , maa r tegelijker - tijd voelde de vesting, vanwege allerlei militair e beperkingen, aa n al s ee n keurslij f voo r d e be - volking.

A.N.J. Fabius : nationalist, liberaa l en his- toricus

Binnen he t Nederlands e offkierskorp s werde n felle discussie s gevoer d ove r d e vraa g ho e d e kloof tusse n vol k e n lege r kleine r ko n worde n gemaakt. Ee n aanta l kritisch e officiere n von d de afstand tussen officieren e n dienstplichtige n veel te groot . Ee n van he n was d e later e gene - raal-majoor A.N.J . Fabius , di e grot e dele n va n zijn carrièr e i n Naarde n diende . Fabiu s consta - teerde da t kill e kazerne s e n streng e disciplin e voor afkee r zorgde n bi j d e meest e Nederland - se dienstplichtigen , omda t zi j ster k aa n hu n persoonlijke vrijheid hechtten.

Fabius wa s vanweg e zij n activiteite n al s his - toricus, romanschrijver e n archivaris ook buite n zijn militair e vakgebie d bekend . Hi j bewonder - de Comenius , d e grondlegge r va n d e pedago - giek di e i n Naarde n begrave n ligt . Al s stadsar - chivaris was hij in 1892 aanwezig bij de openin g van he t museu m da t te r er e va n dez e Tsjechi -

sche geleerde wa s opgericht . Al s ee n waar pe - dagoog von d Fabiu s dat d e ouderwets e hiërar - chische verhoudinge n binne n he t lege r nie t meer voldeden . He t wa s nie t mee r gepas t d e manschappen allee n me t repressi e onde r d e duim t e houden . Ee n goe d officie r moes t zij n manschappen duidelijk kunne n make n waaro m iets gedaan moest worden .

Fabius pleitt e voo r ee n nationaal-historisch e opvoeding. Doo r midde l va n tucht , vaderlands - liefde, geschiedenisonderwijs e n lichamelijke op- voeding zoude n weerbar e e n zelfstandig e bur - gers worde n gekweekt . A l o p d e lager e schoo l moest ee n begi n worde n gemaak t me t vooroe - feningen, zoda t d e daadwerkelijk e diensttij d i n de kazerne ko n worden ingekort . Me t vee l min - der geld konden zo veel meer weerbare burger s worden gecreëerd . Wel gingen zij n ideeë n ove r een volksbewapening behoorlij k ver . Z o zo u ie- der huishoude n i n d e toekoms t ove r ee n ge - weer en patronen moete n beschikken . In de mi- litaire per s introduceerd e hi j he t concep t va n een een guerrilla oorlog a outrance, waarin klein e verbanden achte r d e bestaand e waterlinie s d e strijd zouden aangaan.⁸

Een historische optocht i n Naarden Fabius schree f historisch e werke n waarui t ee n sterke nationalistisch e e n liberal e overtuigin g spreekt. D e Oranje s ware n voo r he m ee n lich - tend historisc h voorbeel d vanweg e hu n tole - rante opvattinge n i n godsdienstig e e n staat - kundige kwesties . Alleen dit instituu t achtt e hi j in staa t o m d e national e eenhei d t e bewaren . Hij maakte graa g gebrui k va n historisch e voor - beelden om te wijzen o p de gevaren van bezui- nigingen i n zij n eige n tijd . Ee n geestverwan t van hem, A.E. Dudok van Heel, deed hetzelfde . Deze ui t Naarde n afkomstig e zakenma n e n oud- officier was een van de oprichter s va n de eerde r genoemde Vo/ksweerbaarhei d e n redacteu r va n het daaraan verbonden weekblad Allen Weerbaar.

Op Koninginneda g i n 190 7 regisseerd e Du - dok va n Hee l ee n historisch e optoch t waari n de intoch t va n stadhoude r Wille m 111 in Naar-

8 TVE 30e jrg. 2012

Luchtfoto van het bastion Nieuw-Molen (Nederlands Vestingmuseum, Naarden).

den in 1673 werd nagespeeld . Op deze feestelij- ke dag hield hi j in de Grot e Ker k een toespraa k die bol stond van de nationalistische retoriek :

Het spreek t vanzelf, dat Gooiland' s hoofd - stad oo k d/ t jaar bij he t huldebetoo n n/e t wil achterblijven: daarvoor is Naarden te veel verplicht aan het Hu/s van Oranje.

Als onomstotelij k word t toc h al te vaak in ons vaderland aangenomen, dat on s land te klein, onze krachten te gering zijn o m iet s anders t e kunne n doe n dan ons angst/ g in een hoekje te verstoppen, in de stille hoop, dat niemand ons daar zal opmerken...

Het is in den geest van he t hedendaagsch e Nederlandsche geslach t om zich tegenove r andere volkeren klein en onmacht/ g t e ge- voelen en onmachtig en het zelfs doelloos te vinden om te trachten de aanwezige krach- ten te ontwikkelen en voor de verdediging in den bestaansstrijd in gereedheid te bren- gen. Dit zwakheidsbegrip is onwaardig voor

een volk met een roemrijk en fier verleden als het onze.

Er zijn er helaas ook in ons land, die zeggen niets te voele n voor een krachti g onafhan - kelijk volksbestaan , d/e he t bestaa n van va- derlandsliefde loochenen.

Maar dat is een leugen, een verfoeilijke leu- gen.

Doorweven in de s menschen ziel is de aan- geboren liefde voor he t ouderlij k huis, voor eigen haard, voo r on s eigen vaderlan d e n w/e he t bestaa n daarvan loochent, wie op dit punt onverschillig is, die moe t wel zeer ontaard zijn.9

Toon en inhoud van deze toespraak waren ken - merkend voo r he t nationalism e va n d e vroeg e twintigste eeuw . Zonde r schroo m gebruikt e Dudok va n Hee l ee n lan g vervloge n overwin - ning op de Franse n om zijn toehoorders ee n ei- gentijdse spiege l voo r t e houden . Zijn nationa - listische geschiedenisle s bevatt e ee n overdui -

TVE 30e jrg. 2012 9

Gymnastiekvereniging Keizer Otto, voor de loods naast de Utrechtse Poort, 1903 (coll. Stads- en Streekarchief, Naarden).

delijke aanva l o p d e socialisten , die nie t berei d waren d e onafhankelijkhei d va n he t vaderlan d te verdedigen.

Betrokken onderofficiere n

Fabius e n ander e vooruitstrevend e officiere n streden voo r he t ideaa l va n ee n lege r al s oefen- school van maatschappelijke deugden, maar uitein- delijk waren he t d e onderofficiere n di e dagelijk s met d e rekruten en soldaten omgingen. Bij delen van de christelijke burgerij stond de onderofficie r lange tijd symbool voor alles wat verkeerd was in het leger . Hij was een boeman die met zij n gods- lasterlijke taa l e n drankmisbrui k ee n slecht voor - beeld was voor de jeugdige miliciens.

Eind negentiend e eeu w moes t di t negatiev e beeld deel s worde n bijgesteld , omdat onderof - ficieren ee n groter e maatschappelijk e betrok - kenheid toonden. In Naarden omarmden onder - officieren al s li d va n d e Vo/ksweerbaarhe/d he t nationalistische gedachtegoed . Ook o p he t ter - rein va n spor t e n ontspannin g droege n Naar - dense onderofficiere n hu n steentj e bij . Van d e gymnastiekvereniging Keize r Otto wa s ser- geant D e Brui n d e eerst e gymnastiekleider . Hi j

organiseerde i n 190 1 een uitvoerin g i n he t aa n de Kloosterstraa t gelege n Ho f van Holland. D e plaatselijke fanfare , Doo r Oefening Beter, wa s opgericht door een onderkapelmeester.¹⁰

De betrokkenheid va n onderofficiere n bi j he t verenigingsleven i n Naarde n stond nie t o p zich - zelf. Ein d negentiende eeu w werden in heel Ne- derland belangenvereniginge n opgericht . On - danks d e nodig e tegenwerkin g va n bovena f durfden zelf s onderofficiere n zic h op landelijk e schaal t e organiseren . Van d e seculier e belan - genvereniging Ons Belang kwam ee n afdeling in Naarden, di e ee n jaar late r a l tachtig lede n tel - de. De bond wist binne n enkele jaren allerlei so- ciale voorzieninge n veili g t e stellen : ee n alge - mene verzekering , brandverzekering , sanatori - umfonds e n woningbouwverenigingen di e spe- ciale woninge n bouwde n voo r onderofficieren . Naarden kend e dergelijk e woninge n i n d e St.

Annastraat, d e St. Vitusstraat e n d e Bussumer - straat. I n 191 5 stonden o p d e adres - e n beroe - penlijst 3 8 onderofficieren.¹' To t slo t name n twee sergeant-majoor s di e ui t Naarde n kwa - men, Van Raijen en Van Veen, in 1902 het initia - tief voor de oprichting van de Nationale Christen Onderofficieren Vereeniging (NCOOV) , d e chris - telijke tegenhange r va n Ons Belang. Ne t al s d e

10 TVE 30e jrg. 2012

zustervereniging voor d e officieren (NCOV ) wil - de dez e verenigin g d e christelijk e beginsele n binnen het leger en de vloot verspreiden.

Conclusie

Socialisme, religi e e n nationalism e ware n be - langrijke maatschappelijk e thema' s di e ron d 1900 oo k doorwerkte n i n ee n klein e garni - zoensstad al s Naarden . Z o wer d tijden s d e Naardense broodstakin g ee n verban d geleg d tussen d e onvred e va n de staker s e n vermeen- de socialistisch e e n antimilitaristisch e sympa - thieën. He t bezoe k van Zuid-Afrikaanse Boere n en d e historisch e optoch t ove r he t bele g va n Naarden late n zie n ho e nationalistisch e gevoe - lens bi j militaire n e n burger s werde n aange - moedigd. Naas t nationalism e wa s religi e begi n twintigste eeu w aa n een opmars bezi g die oo k in Naarde n zichtbaa r was . Binne n d e vestin g richtten zowe l christelijk e officiere n al s onder - officieren hu n eige n geloofsvereniginge n op . Met klein e verhale n worde n grote , abstract e ideeën zichtbaar i n het alledaagse leven binne n de Naardense vestingwallen .

Drs. Corstiaan Prince is militair historicus , pro- jectmedewerker '10 0 jaar militaire luchtvaar t in Nederland' bij he t Militaire Luchtvaar t Museum , lid van de taakgroep 10 0 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog en freelance historicus bij het Nederlands Vestingmuseum in Naarden.

Noten

1. Algemeen Handelsblad, 16 augustus 1906.

2. Idem , 22 augustus 1906.

3. Idem .

4. J.A.M.M . Janssen, Cantinezorg in het Nederlandse leger vóór de Tweede Wereldoorlog. Enkele frag- menten uit de voorgeschiedenis van de CADI, De n Haag 1982.

5. Zie : H . Schaftenaar, 'Va n hart e welkom l D e Pro- testants Militair e Tehuize n va n Naarden' , in : De Omroeper 21, 2008, nr. 3, p. 103-111.

6. Ee n oudonderofficier, Lie f en leed van een vrijwilli- ger, schetsen uit het militaire leven, Harderwijk 1907.

7. Nieuw s van den Dag, 1 september 1900.

8. Zie : B. Schoenmaker, Burgerzin en soldatengeest.

De relatie tussen volk, legeren vloot 1832-1914, Am- sterdam 2009, p. 324.

9. Algemeen Handelsblad, 31 augustus 1907.

10. F. de Cooijer, 'Militairen, boeren en burgers in een Vestingstad. He t alledaags e leve n binne n Naar - den 1860-1940' in: TVE/23, 2005, nr. 3, p. 148.

11. Idem , 144.

Literatuur

W. Bevaart, De onderofj'ïder in het Nederlandse leger, 1568-2001, Den Haag 2001.

F. de Gooijer, 'Militairen, boeren en burgers i n een Vestingstad. Het alledaagse leven bin- nen Naarden 1860-1940' in: TVE/23, 2005, nr.

3, p. 140-152.

J.A.M.M. Janssen, Cantinezorg in het Nederland- se leger vóór de Tweede Wereldoorlog. Enkele fragmenten uit de voorgeschiedenis van de CADI, Den Haag 1982.

Kazerne-toestanden: resultaat van de circulaire der A.M.P.V., waarvan de beantwoording door de militaire autoriteiten werd verboden, Rot - terdam 1902.

D. Kips, 'Een kort overzicht van de geschiede- nis van de militaire vesting Naarden', in: De Omroeper, 6,1993 , nr. 3, p. 81-94.

P. Knevel, 'Een dagje Naarden. Over de histori- sche betekenis van een Hollandse vesting', in: TVE/24, 2006, nr.1, p. 3-9.

Oud-milicien, Kazerneleven: een stem uit de er- varing, Amsterda m 1890.

Oud-onderofficier, Lief en leed van een vrijwil- liger: schetsen uit het militaire leven, Harder - wijk 1907.

A.G. Pikkemaat, De Vesting Naarden, Zwolle 1997.

H. Schaftenaar, 'Van harte welkom! De Protes- tants Militair e Tehuizen van Naarden' in: De Omroeper 21 , 2008, nr. 3, p. 103-111.

B. Schoenmaker, Burgerzin en soldatengeest. De relatie tusse n volk, leger en vloot 1832-1914 , Amsterdam 2009 .

J.W.M. Schuiten, De Nederlandse officier en zijn geschiedenis: honderdvijfentwintig jaar KVEO, Amsterdam 2002.

TVEjoejrg. 201 2 11

Stadsrechtverleningen in de Vechtdelta in de veertiende eeuw: Naarden, Weesp en Muiden

Joost C.M. Cox In 2005 werd mij gevraagd een lezing te houden naar aanleiding van de viering van 650 jaar Weesper stadsrecht en vervolgens ook een artikel daarover te schrijven voor TVE.

In dat artikel is toen de nodige aandacht besteed aan begrippen als stadsrechten, stedenfamilies en hoofdvaart. In dit artikel gaat het met name om de omstandigheden waaronder en met welke politieke redenen de graven van Holland in de Vechtdelta aan Naarden, Weesp en Muiden in de veerteinde eeuw

stadsrechten hebben verleend. Tevens is de tekst van het vroegst voorhanden stadsrecht van Muiden opgenomen.

Naarden

Aan d e bovenloo p va n de Vecht kom t he t i n d e periode 1342-137 5 to t ee n aanta l gewapend e conflicten tusse n Hollan d e n he t Sticht . I n da t kader dien t ee n aanta l politiek e besluite n va n de Hollands e grave n i n di e period e me t betrek - king to t strategisc h gelege n plaatse n i n dez e gebieden t e worde n beschouw d zoal s te n aan - zien van Naarden . Deze nederzetting - Naruthi - bestaat a l i n d e tiend e eeu w e n behoor t sind s 968 tot d e goederen van de abdi j Elten . In 1280 krijgt graa f Flori s V van abdi s Godelind e Naar - den e n Naardingerlan d i n erfpach t tege n 2 5 pond Utrecht s pe r jaar.³ N a de verwoesting va n Naarden tijden s d e Hoeks e e n Kabeljauws e twisten i n 135 1 wordt d e nederzettin g o p ee n andere ple k i n d e nabijhei d al s ee n ontworpen , nieuwe sta d - enen niewen stede - i n hetzelfd e jaar herbouwd.⁴

Alhoewel e r gee n eerder e stadsrechtoorkon - de is overgeleverd, blijkt ui t divers e oorkondelij - ke vermeldinge n da t he t verwoest e Naarde n ook a l ee n sta d i s geweest . D e eerst e daarva n dateert va n 1336 , als een oorkonde va n schepe- nen e n raa d va n Naarde n word t gezegel d me t onser stede zeghele.⁵ Van 134 2 i s ee n oorkond e voorhanden betreffend e d e visstape l tusse n Vecht e n IJsse l in onsen stede van Naerden.⁶ E n in 1346 wordt doo r Willem IV dit privilege van de

visstapel uitgebrei d me t d e i n Holland , Kenne - merland e n West-Frieslan d aa n wa l t e brenge n vis, en verleend aa n onse stede van Naerden.7 De toestemming aa n d e gedupeerd e stedelinge n tot d e herbouw i n 1351 komt van graaf Willem V:

want ons e lieue getrouwe stede van Naerden om onsen willen van onsen vijanden swaerlijck ver- dorft is ende heu r handtveste n d/ e sij van onse ouderen hadde n verloeren heeft... Daero m so e hebben wij haer geoerlooft... eenen niewen ste- de... te betimmeren ende besitten. ⁸ Leupe n heeft aangetoon d da t he t Cerri t Alewijnsz . i s geweest, ee n belangrij k ma n binne n d e grafelij- ke kanselarij , die he t grafelijk e pla n o m metee n ook enen vest e t e maeken van die stede heef t ontworpen.⁹ D e graaf geef t i n de oorkonde va n 1351 ook d e bure n van de nieuw e sta d Naarden , de omwonende n dus , opdrach t t e kome n hel - pen bij de aanleg:

ende bijdde n alle goeden lueden die daer omtrent geseten sijn dat sij onser stede van Naerden vorderen ende helpen vesten ende grauen, wanter onse lueden ende landen wel mede gesloeten sullen wesen.

Leupen heef t teven s d e verwijzing naa r d e ves- te Naarde n bi j Filip s va n Leide n voo r he t voet - licht gebracht . I n diens traktaa t D e Cura Republl- cae et Sorte Principantis schrijf t Filip s van Leide n dat bi j d e aanle g va n nieuw e stadsmure n e n - wallen niet alleen de burgers maar ook de bure n

12 TVE 30e jrg. 2012

Het graafschap Holland.

en zelfs d e vorst - d e graaf - moete n bijdrage n zoals i k he b gezie n i n he t geva l va n d e vest e Naarden: omda t d e inwoner s wegen s d e oorlo - gen di t nie t konde n opbrengen , hebbe n d e bu- ren he n geholpe n bi j he t grave n va n d e grach - ten en hen bijgestaan in het werk.¹⁰

Een s/ot op de deur

Dit nieuw e Naarde n word t opnieu w ee n haven- stad me t oo k wee r he t - a l i n 134 2 aa n Oud - Naarden verleend e - visstapelprivileg e (1355) , terwijl he t als vanouds gelegen is aan de belang- rijke handelsrout e va n Hollan d i n oostelijke rich - ting. I n deze periode kom t echte r oo k weer ee n van d e Stichts e conflicte n o p scher p t e staan . Na een met d e Utrechts e bisscho p geslote n be - stand va n jul i 134 6 zij n d e Hollander s jarenlan g voornamelijk bezi g geweest me t intern e politie - ke machtsconflicten, de Hoekse en Kabeljauws e twisten, maa r i n 1355-135 6 laai t d e strij d me t Utrecht wedero m op . D e aanleidin g hierto e i s

vooral gelege n i n d e voo r Hollan d vernederen - de verdragen tussen de bisschop van Utrecht e n Willem V van 1351-1352 . He t offensie f va n d e graaf za l zich concentreren o p d e Hollands e Us - sel en o p positie s lang s e n aan de mondin g va n de Vecht, waaronde r d e strategisc h belangrijk e plaatsen Naarden , Wees p e n Muiden . Al s ves - ting za l Naarde n voo r d e Hollands e graa f ee n belangrijk militai r steunpun t moete n vorme n te- gen zowe l d e Hoeke n al s he t stich t Utrecht . Naarden za l als nieu w ontworpe n e n aangeleg - de vestingsta d daadwerkelij k een , zi j he t be - scheiden, stedelijk e ontwikkelin g t e zie n heb - ben gegeven in 1353.

Graaf Wille m V verleent o p 1 0 juni 135 3 stads- rechten aa n d e poert e te n Naarde n d/ e hie r na ghescreuen staet end e onsen poirteren die dak in wonen zullen." Di t constituerend e stadsrech t i s vrijwel volledi g gelij k aa n da t va n d e sta d Am - sterdam (va n 1342) , waaro p he t nieuw e Naar - den ook hoofdvaart heeft ; tevens wordt d e stad het keurrech t toegestaan.¹² D e graven va n Hol - land investeren ook rechtstreeks i n de groei van de sta d Naarde n e n zulle n waa r mogelij k o f wenselijk d e sta d privilegiëren . Z o geeft Wille m V aan de sta d Naarde n i n 1354 het privileg e va n tolvrijdom i n zij n gebiede n e n i n oktobe r 135 5 nog he t fors e bedra g va n 10 0 pon d o m ee n stadspoort t e bouwen.¹³ Het initiatie f lijk t i n ge- zamenlijkheid t e zij n genomen doo r d e graaf e n de inwoners : d e graa f ha d groo t belan g bi j d e militaire beveiligin g van dez e strategisch e hoe k van zijn gebieden - 'ee n slot o p de deur van zijn graafschap' - e n d e inwoner s bi j ee n veilig e nieuwe e n tegelijk ook economisch aantrekkelij - ke plaats om te wonen en handel te drijven.¹⁴ De redenen voo r dez e stadsrechtverlenin g zij n du s zowel militair-strategisc h al s economisc h va n aard e n zulle n i n goe d overle g tusse n graa f e n stedelingen overeengekomen zijn .

Weesp

In dezelfde regio e n periode krijg t he t eveneen s op d e gren s me t he t Stich t gelege n Wees p stadsrecht va n d e graaf . Al s ee n nederzettin g

TVEjoejrg. 201 2 13

De delta van de Vecht in de late Middeleeuwen.

van vissers , jagers , schapenhoeder s e n enkel e landbouwers word t Wees p i n d e loo p va n d e twaalfde eeu w ee n villa genoemd , ee n dorp , strategisch gelege n aa n d e vaarrout e va n Utrecht vi a d e Vech t naa r he t noorden.'⁵ He t gaat hie r o m i n cultuu r gebrach t nieu w land , een veenontginning , di e noval e tienden16 ople- vert voo r he t Utrechts e kapitte l van St . Marie.

De oudst e schriftelijk e vermeldin g va n Wïsep e dateert va n 1156 : dan i s sprak e van Egber t va n Amstel, ministeriaa l va n he t Kapitte l van St . Maarten t e Utrecht , di e zic h i n he t bezi t stel t van d e tiende n va n lan d i n d e omgevin g va n Weesp.17 Dez e pogin g to t uitbreidin g va n machtsgebied e n inkomste n vorm t he t begi n van d e ontwikkelin g va n he t geslach t va n Am - stel tot here n van Amstelland. Die eerste pogin g leidt no g schipbreuk , aangezie n Egbert wordt gecorrigeerd doo r keize r Frederi k I. In 1169 luk t het he m echter alsno g om een belangrijk aanta l

goederen di e hi j als schou t va n Amstellan d aa n zich heeft getrokken, officieel i n bezit te krijgen;

overigens moe t hi j wel afstand doe n va n de hal- ve tiend va n Weesp, die hij zich onterecht heef t toegeëigend.¹⁸ I n 122 6 krijg t Gijsbrech t II van Amstel van bisschop Ott o II de rechtspraak ove r Muiden, Dieme n e n Weesp i n erfpacht.19 Als be- loning voor zij n ondersteuning va n d e elect Jan van Nassau in zijn strijd tegen d e opstandige he- ren van Amstel, krijgt Flori s V in 1281 voor 6.00 0 pond Muiden , Weesp, Diemen , Bijlmerbos , Ou - dewater, Woerden en Bodegraven in pand.²⁰

Als gevol g va n ee n verdra g va n 9 oktobe r 1297 tussen de graaf van Hollan d en de bisscho p van Utrech t kome n onde r ander e Wees p e n Muiden - althan s formee l - wee r aa n d e bis - schop, ten gevolg e waarva n d e Hollands e graa f dus leenma n va n d e bisscho p is.²¹ Maar i n 130 0 beleent d e Hollands e graa f Ja n II van Avesnes , zonder tussenkomst va n de bisschop , zijn broe r

14 TV E 30e/rg. 201 2

Plattegrond van Naarden door Jacob van Deventer.

"Hawed

Gwijde va n Avesne s me t d e goedere n va n Am - stel e n Woerden , waardoo r dez e hee r va n Am- stelland wordt . Oo k al s elect²² va n het Stich t (sinds 1301 ) behoud t Gwijd e - n u al s leenma n van d e Hollands e graa f - dez e goederen , di e echter n a zij n dood i n 131 7 definitief e n volledi g aan het graafschap Hollan d komen.

'Recht ende vryhede' van Weesp

Ondanks he t feit da t we maa r weinig verneme n over d e ontwikkelin g va n d e nederzetting , i s i n een akt e ui t 131 0 a l sprak e va n d e burgers van Weesp.²³ Oo k o p 2 5 oktober 134 9 i s in ee n oor - konde sprak e va n d e sta d Weesp : in der poerte van Wees p dae r ee n altair in worde gewijt....²⁴ Voor Willem V is het van groot belan g zijn gebie- den adequaat te beveiligen tegen zowel binnen- landse al s buitenlands e vijanden , en da n voora l op de meest strategische posities, onder ander e in d e Vechtdelta. He t strategisch e belan g kom t ook to t uitin g i n he t beve l va n Wille m V van 5 maart 1351 aa n Gijsbrecht van Nijenrod e om Hol - lands oostgren s t e bewake n e n in het bijzonde r de stede n Muide n e n Weesp.²⁵ Late r datzelfd e jaar, op 6 juni 135 1 geeft herto g Willem V in een oorkonde aa n di e va n Naarde n toestemmin g om ee n nieuw e sta d t e bouwe n i n overle g me t Hendrik van Heemskerk, baljuw van Amstelland, en d e gerechte n va n onser stede van Amstelre-

damme, Muden, ende Weesp,... .² Ondank s dez e meervoudige vermeldinge n va n Wees p al s sta d is e r echte r gee n vroege r stadsrech t beken d dan da t va n 1355 . Weesp za l i n he t midde n va n de veertiend e eeu w no g gee n echt e stedelijk e kenmerken hebbe n vertoond; zowel Leupe n als Rutte neem t aa n da t d e stadswordin g da n pa s op gang zal zijn gekomen.²⁷

Willem V verleent op 20 mei 1355 recht ende vryhede aan onser poorte van Wesepe.²⁸ De- ze constituerend e stadsrechtverlenin g (inclusief he t keurrecht) dien t t e worden ge- plaatst in he t kade r van een duidelijke mili- tair-strategische politiek van Willem V, die in de belangrijke Vechtregio van Weesp een vestingstad wil maken.²⁹ In artikel 1 staat uit- drukkelijk dat haar vrijheidsgebied zo groot zal zijn als de stad nu begraven, end e bevest is tot d e buitenkan t van haar grachten . Da t het hier om de graaf gaat die de gang van za- ken bepaalt, blijkt duidelijk uit artikel 2 4 van de stadsrechtoorkonde: Voort, waer dat sa- ke, dat s y eenic h verbon d maecten binnen onsen lande, oft daer buten, he t ware met steden, of met Ridderen, met Knapen, met gemeenten, oft met wien dat ware, soo sou- de alle vryhede n quyt e wesen , die n wy hem gegeven hebben mit desen brieve.

Willem V wil zic h du s va n loyal e medestander s verzekerd wete n i n dez e regio . I n januar i 135 6 blijkt overigen s a l zowe l d e noodzaa k va n ee n dergelijke vestin g al s d e kwetsbaarhei d ervan . Bij ee n Stichts e aanva l worde n Wees p e n Mui - den ingenomen en gebrandschat :

In den jaer ons Heeren MCCC ende LVI na Sinte- Pouwelsdach Conversio toech biscop Jan van krekel mi t groter heercrach t to t Weesp e ende tot Muden beide ende lach III daghe ende II nach- ten eer hij se wan. Doe verbrande hij Weespe en- de Muden beide; die Hollanders zwommen over die graften ende liepen hore vaerden.³⁰ Hierna - doe Wesip verloren was - wordt te Naarden een versterkte bewakin g ingesteld.³' Waarschi/nlij' k om de inwoners van Weesp financieel te onder- steunen bij de herbouw van hun stad verleen t Willem V op 3 maart 135 6 het privilege van tol- vrijdom in Holland en Zeeland.³²

TVE 30e jrg. 2012 15

Graaf Willem V van Holland.

Muiden

Een derd e plaat s va n eenzelfd e militair - strategisch belan g voor de graaf i n deze regio is Muiden. D e oudst e vermeldin g va n Amuthon, gelegen aa n d e mondin g va n d e Vecht , dateer t uit de periode 777-866.³³ Ron d 90 0 blijk t e r ee n (tufstenen) ker k t e Muide n aanwezi g t e zijn , hetgeen ero p wijs t da t d e nederzettin g a l ee n redelijke omvan g moe t hebbe n gehad.³⁴ I n 95 3 schenkt keize r Ott o I alle goedere n behoren d tot d e villa Amuda e n d e aldaa r gevestigd e to l aan de Utrechtse Sin t Maartenskerk.³⁵ E n in 975 bevestigt keize r Ott o II de bisschop van Utrech t in zij n eigendo m va n Muiden.³⁶ Ee n belangrijk e oorkonde i s di e va n 2 juni 1122 , waarbij keize r Hendrik V de door bisscho p Codebald aan de in- woners va n Utrecht , Muide n e n omgevin g (ambitus)37 verleend e voorrechte n bevestig t (/us et consuetudo ac privilegium), o p voorwaar - de da t zi j zweren d e Utrechts e bisschopsmach t in trou w aa n d e keize r t e bewaren , e n hi j ont - heft alle n di e moete n bijdrage n aa n d e wa l va n de sta d Utrech t va n tolbetalin g daar.³⁸ D e in -

houd va n d e voorrechte n i s nie t bekend , maa r deze bevestigin g dien t t e worde n beschouw d als ee n verlenin g va n zeker e stedelijk e voor - rechten. Utrech t e n Muide n zulle n a l sind s d e vestiging van de tol aa n de mondin g va n d e be- langrijke scheepvaartrout e ove r d e Vech t doo r gezamenlijke handelsbelange n onderlin g ver - bonden zijn geweest.³⁹

Vanaf 112 2 zal Muide n geleidelij k vi a d e verle - ning va n aanvullend e (bisschoppelijke ) privile - ges to t ee n sta d zij n uitgegroeid . E r i s echte r geen feitelijk e stadsrechtverlenin g bekend . Van Muiden verneme n w e pa s wee r i n 120 4 al s d e plaats wordt verwoes t tijden s d e Hollands e suc- cessie-oorlog doo r aanhanger s ui t Kennemer - land e n Waterlan d va n graa f Wille m I. In 122 6 geeft bisscho p Ott o II de gerechten me t toebe - horen va n Muiden , Wees p e n Dieme n i n erf - pacht aan zijn ministeriaal Gijsbrech t II van Aem- stel.⁴⁰ Blijken s ee n bisschoppelijk e oorkond e i s er in 1244 ook nog steeds een tol te Muide n aan- wezig.⁴' D e heren van Amstel zien in de loop de r jaren kan s hu n gebiede n ster k ui t t e breiden , waardoor zi j ee n zelfstandig e machtsfacto r gaan vorme n tusse n Hollan d e n he t Sticht . N a een opstan d i n Hollan d va n boere n ui t Kenne - merland en Waterland in 1273, die overslaat naa r het Sticht , slui t Flori s V in 127 4 een verdrag va n onzijdigheid e n vriendscha p met concilium et universitas coniuratorum va n Muiden , Amstel , Mijdrecht e n Loenen.⁴²

Rond 128 0 word t d e elect va n Utrecht i n d e strijd tege n zij n opstandig e leenma n Gijsbrech t IV van Amstel militai r gesteun d door Flori s V, op voor he t Stich t zee r zwar e financiële voorwaar - den. I n 1280 neemt d e bisschop zelfs, met steu n van d e Hollands e graaf , Gijsbrech t bi j ee n bele - gering van he t kastee l Vreeland gevangen . Om- dat de bisschop niet in staat is aan zijn financiële verplichtingen t e voldoen , verpand t hi j i n 128 1 onder ander e Muide n aa n Flori s V, waardoor d e plaats feitelijk overgaa t naa r Holland.43 I n okto - ber 128 5 verzoene n d e Amstel s zic h me t Flori s V, waarbij zi j onde r ander e afstan d doe n va n hun allodium Mude n ende Muderport, da t Flori s voortaan i n lee n za l houde n va n d e bisscho p van Utrecht ; d e Amstel s houde n o p hu n beur t

16 TVE 30e jrg. 2012

Plattegrond van Weesp door Jacob van Deventer.

Muiden voortaa n i n lee n va n d e Hollands e graaf.⁴⁴

Front/erstad

De vroegst e vermeldin g va n Muide n al s sta d treffen w e nauwelijk s ee n wee k late r aan : iudi- c/'s, scabinis necnon civibus civitatum de Mud - hen.⁴⁵ Ui t dez e brie f va n d e hanzesta d Wisma r kunnen we ook afleiden dat de stad Muide n ee n economische functi e vervult o p de internationa - le handelsvaart. D e volgende 'stedelijke' vermel- ding ter zake is van maart 129 7 als nos judex, sca- bini, consules ac universi opidani in Muden verkla - ren onderdanen te zijn van de Utrechtse ker k en daaraan altij d trou w t e zulle n blijven ; aa n di e oorkonde i s oo k he t stadszege l gehecht.⁴⁶ Di t houdt wee r verban d me t d e poginge n va n d e Utrechtse bisscho p Wille m va n Mechele n o m afbreuk t e doe n aa n d e Hollands e invloe d o p het Sticht in de naweeën van de moord op Flori s V. Daartoe neem t hi j het slo t te Muide n in , waar hij vervolgen s word t beleger d doo r Ja n va n Avesnes. I n september 129 7 wordt i n Veere ee n vrede geslote n waarbi j Muide n i n Hollands e handen blijft.⁴⁷ I n mei 1300 ontvangt Gwijd e va n Avesnes van zijn broer Jan, graaf van Holland , al dat goet ende recht, dat was houdende jof heb- bende Herma n van Worden , Ghisebrech t van Amestelle, Ghisebrecht van Yselsteine ende Am- oud van Benschoep al s versterfelijk leen.⁴⁸ Daar - door word t Gwijd e onde r ander e hee r va n Am- stelland en krijgt hi j ook Muide n i n bezit. Di e be- zittingen behoud t hi j ook al s hij in 1301 bisschop van Utrech t wordt . N a zijn overlijden i n 1317 ko- men dez e definitie f aa n d e Hollands e grafelijk - heid, inclusief Muiden .

In 1320 verleent Willem III een tolprivilege aa n die va n Muide n o m vry te vaeren end e Veeren met hueren guede ende met heur coopman- schap.⁴⁹ I n 132 4 word t Muide n wee r al s sta d aangeduid i n ee n grafelijke oorkonde : Want on- se lude van onser poerte van Mude n ee n nu - weland diken willen....⁵⁰ O p 3 1 mei 134 6 beves - tigt Margareth a d e privilege s e n handveste n van Muiden.⁵' E n in 135 1 wordt Muide n doo r d e graaf betrokke n bi j de beslissing over d e nieuw - bouw va n d e eerde r verwoest e sta d Naarden.⁵²

Gelet op de hiervoor geschetst e gang van zaken is he t aannemelij k da t Muide n vóó r 3 1 oktober 1285 va n d e bisscho p va n Utrech t - a l da n nie t via ee n afzonderlijk e verlenin g bi j oorkond e - een stadsrech t za l hebbe n verkregen.⁵³ Va n d e stedelijke e n economisch e functie s va n Muide n in d e dertiend e e n veertiend e eeu w krijge n w e niet vee l hoogte , ee n werkelijk e stedelijk e ont - wikkeling kunne n w e hie r da n oo k nie t aanne - men. Tenminste twe e factore n hebbe n d e eco - nomische ontwikkelin g va n Muide n i n d e we g gestaan: het wegvallen va n de Vecht als belang- rijke doorgaand e verkeersade r voo r d e interna - tionale hande l e n d e politiek e overgan g naa r Holland, waardoor he t karakte r va n d e sta d al s (voor)haven (va n Utrecht ) e n overslagplaat s veranderde i n di e van ee n frontierstad.⁵⁴ E r zijn ook gee n aanwijzingen da t Muide n van enig be- lang i s geweest al s marktplaat s voo r d e direct e omgeving.55

In 137 4 verleent herto g Albrech t ee n nieuw maar beperkter stadsrech t aan Muiden , in die zin dat he t gebied van de stadsvrijheid en ook he t aantal schepenen, en dus de kosten van het bestuur , worden verminderd. D e klaarblijkelijke economische en financiële te- ruggang van de stad Muiden vorm t derhalve de reden voor he t herroepen van de bestaan- de rechte n e n verlene n van nieuwe van be-

TVEjoejrg. 2012 17

perkter strekking. Dit blijkt ook duidelijk uit de aanhef: ... dat wij aenegesien hebben groot Achterdeel die Onse steede van Muij- den heve t mit s dat heure vrijheijt ende stee- derecht zoe wijde street dat zij heure paelen mit heuren Poorters n//e t beschudden en moegen ....

Het stadsrech t houd t i n da t he t gebie d va n d e vrijheid, waarbinne n he t stedelij k rech t geldt , nader word t bepaald . D e vij f schepene n (voorheen zeven ) krijge n he t rech t keure n t e maken di e ee n jaar geldig zullen zijn , en ook d e lage jurisdictie , d e graa f behoud t d e hoge , uit - geoefend doo r zij n baljuw . D e grafelijke balju w kiest ook jaarlijks op pinksteravon d d e vijf sche- penen. D e opbrengs t va n d e stedelijk e boete s wordt evenredi g gedeel d doo r graa f e n stad . Verder za l me n ee n poorte r va n Muide n te n noorden va n d e Maa s nie t moge n gijzele n van - wege ee n schul d noc h besla g legge n o p zij n goederen da n alleen in vrije steden. De bestaan- de bepalinge n betreffend e d e bed e e n d e heer - vaart blijven geldig.

Bijzonder i s da t degene n di e i n d e parochi e Muiden wone n maa r buite n d e 'palen ' van Mui - den, verplich t worde n binne n he t stadsgebie d te gaan wonen. Dit zal mede bedoeld zij n om de stad t e versterke n qu a militair e e n financiële weerbaarheid. D e graa f za l aa n ee n verzoe k daartoe va n d e poorter s va n Muide n gevol g hebben gegeven teneinde d e achteruitgang van de sta d tege n t e gaan , e n oo k opda t d e sta d een militair-strategisch e functi e za l blijve n ver - vullen als Hollandse grensvesting.⁵⁶

De politiek-bestuurlijk e omstandighede n e n de grafelijk e interventie s bi j d e stadswordin g van Naarden , Weesp e n Muide n i n d e veertien - de eeu w vorme n ee n alleszin s interessan t hoofdstuk i n d e geschiedeni s va n d e dri e ste - den. D e verleend e stadsrechte n vorme n oo k vandaag d e da g no g steed s ee n belangrij k ken - merk va n de stedelijke identitei t - e n een jubile- um erva n geef t da n oo k all e aanleidin g o m e r een mooi stadsfeest van te maken!

Dr. Joost C.M. Co x (Eindhove n 1955 ) studeerde rechten en bestuurswetenschappen aan de Uni-

versiteit Leiden. Hij promoveerde in 2011 in de ge- schiedenis aan de Universitei t Leide n op he t proefschrift 'Hebbende privilege van stede'. De Verlening van stadsrechtprivilege s in Holland en Zeeland (13^d6 - I5^de eeuw). Hij is sinds 199 6 ge- meentesecretaris van Alkmaar (stadsrech t va n

1374 mei 17 Stadsrecht Muide n voo r Gildenborg "

Albrecht, herto g i n Beieren , paltsgraa f o p d e Rijn, ruwaar d va n Henegouwen , va n Holland , van Zeelan d e n va n Friesland , herroept he t be - staande stadsrech t va n Muide n e n trek t di t i n onder gelijktijdig e verlenin g va n ee n nieuw , be - perkter stadsrech t aan zijn lieden van Muiden.

Origineel niet voorhanden.

Afschrift: B . (l8^de eeuw ) Stads - en streekarchie f Naarden, oud-archief Muiden , inv. nr. 1 = Privile- geboek Muiden , registe r va n afschrifte n e n pri - vileges 1320-150 1 (ongefolieerd) . I n he t Natio - naal Archief i s in d e grafelijke register s gee n af - schrift hierva n aangetroffen . Dez e oorkond e i s niet eerder in druk verschenen.58

In den name Coidts Amen. Aelbrecht bij Coids genade Hartoge in Beijeren, Palensgrave bij den Reijn, Ruwaert van Henegouwen, van Hol- land, van Zeelandt ende van Vriesland, doen condt allen luijden dat wij aenegesien hebben groot Achterdeel die Onse steede van Muijden hevet mit s dat heure vrijheijt ende steede - recht zoe wijde street dat zij heure paelen mit heuren Poorters nijet beschudden en moegen, soe hebben wij om nutschap ende oirbaer On- ser steede voirscreven weederseit ende wee- derroupen alle Recht ende vrijheede die Onse steede voorsz gehadt heve t totten dage toe van huiden . End e hebben hun gegeven ende geven voir Ons ende voir Onse nacomelingen Onsen Cueden Lui/den van Muiden ende heure nacomelingen Alzulck e vrijheed e ende Rech t als hiernae gesc. staet.

[In d e naa m va n God , Amen . Albrecht , bi j d e gratie Gods , hertog i n Beieren , paltsgraaf o p d e

18 TVE^oejrg. 201 2

Plattegrond van Muiden door Jacob van Deventer.

H: I "

Rijn, ruwaar d va n Henegouwen , va n Holland , van Zeelan d e n va n Friesland . Maken ee n iede r bekend da t wi j i n aanmerking hebbe n genome n het grot e nadee l da t onz e sta d Muide n heef t om d e rede n da t hu n vrijhei d e n stadsrech t z o ver strek t da t zi j hun grenzen me t hu n poorter s niet bescherme n kunnen ; vandaa r da t wi j te n nutte e n te n voordel e va n onz e voornoemd e stad alle recht e n vrijheden hebbe n ingetrokke n en herroepen di e onze voornoemde sta d tot he - den te n dag e geha d heeft . E n wij hebbe n hun , onze goed e liede n van Muide n e n hun nakome - lingen, gegeven e n geven vanwege on s en onz e nakomelingen all e vrijheden e n recht zoal s hier - na geschreven staat. ]

1. I n den eersten sal heure vrijheede ende Recht gaen ende strecken o p d e Oosterzijde van den Vecht ander graft streckende van der Meen t ander Poorte Hofsteede daer die Borch neffens Leghe t end e niet verder . End e d/e daer binne n woene n off woenen zeilen, ende poorte r wordden na der steede Recht die zeilen poortrechts genieten ende

ijeghiemant anders. Ende geven den gheenen die daer binnen woenen zeilen mit heur e Alinger woenstad t alzulcke recht ende vrij- heede dat zij ende heur goet tholvrij varen zeilen voirbij alle Onsen thollen in Holland en- de in Zeeland op dat zij der steede teijcken brengen alse costumelick is, ende strijken en oirlof bidde n alse men Pleget.

[Ten eerst e za l hu n vrijhei d e n rech t zic h uit - strekken aa n d e oostzijd e va n d e Vech t va n d e gracht verde r strekken d va n d e Meen t to t aa n de hofsted e va n d e sta d waa r d e burch t naas t ligt e n nie t verder . E n degenen di e daa r binne n wonen o f zulle n wonen e n poorte r worde n vol - gens het recht van de stad, die zullen stadsrech t genieten e n niemand anders ; en [wij] geve n de- genen di e daa r binne n zulle n wone n me t hee l hun hebbe n en houden a l dergelijk rech t e n vrij- heid dat zi j en hun goederen tolvri j zulle n vare n voorbij a l onz e tolle n i n Hollan d e n Zeeland , waartoe zi j he t teke n va n d e sta d meebrenge n zoals i s voorgeschreven , e n aanlegge n [bi j d e tol] e n toestemming vrage n zoal s me n gewoo n is.]

2. Voirt sel Onsse Bailliu van Amsterland al- toes op den Pinxteravont kiezen ende maicken vijf schepenen binnen Onsser steede voirsz. Ende zoe wes die schepene n deer s van hu n bi j Raide der ander of des mee- rendeels wizen sel dat sal Recht weesen, en- de gehouden weezen voir Recht, ende dat en sel negienmant wederzeggen moegen. Ende waert dat zij an eenige punten twijfelden dat zullen schuldich weesen te verhaelen alse tot haeren hoofde in Onser steede van Leijden.

[Voorts za l onz e balju w va n Amstelland telken s op Pinksteravon d binne n onz e voornoemd e stad vij f schepene n kieze n e n benoemen . E n wat di e schepene n o p advie s va n d e ande r o f van d e meerderhei d zulle n beslissen , za l al s recht gelde n e n za l oo k voo r rech t worde n ge - houden, e n da t za l nieman d moge n weerspre - ken. E n wannee r zi j aa n enigerle i onderwer p twijfelen, zij n zi j verplicht to t hoofdvaart⁵⁹ naa r onze stad Leiden. ]

3. Voirt sal men Onsen Poorteren van Muij- den in allen saicken doen Recht ende vonnis-

TVE 30e jrg. 2012 19

Het zegel van Muiden.

se nae Oirdele van schepenen binnen der steede voirsz., uijtgeseit Moort, Moortbrant, Vrouwencracht of verradenisse, die jegens Ons droege, dat zouden wij berechten mit Onser Heeriicheijdt.

[Voorts za l men onze poorters va n Muiden i n al- le gevallen recht doen en vonnis wijzen naar he t oordeel va n schepene n binne n voornoemd e stad, me t uitzonderin g va n moord , moorddadi - ge brand , vrouwenverkrachtin g o f verraderlijk - heid jegen s ons , di e zulle n wi j berechte n vol - gens onze heerlijkheid. ]

4. Voir t zoe en se / men eenen poorter van Muijden nergent becommeren moegen noch zijn Gued t bij noorden de r Mazen dan aileen in Onsse vrijen steeden.

[Voorts z o zal men een poorter va n Muiden ner - gens te n noorde n va n d e Maa s moge n arreste - ren [gijzelen ] noc h besla g legge n o p zij n goe - deren dan alleen in onze vrije steden. ]

5. Voirt geven wij hun Macht coren ende wilcoeren te makken over heure n Poortere n ende den gheene die in der Prochie van Muij- den woene n zeilen, ter Oirbaer der Poorten of de s meerendeels bij raide Ons Rechters van der steede voirsz., ende die coeren zullen Dueren eenJaer.

[Voorts geve n wi j he n d e bevoegdhei d keure n en willekeure n t e make n ove r hu n poorter s e n over degene n di e i n d e parochi e va n Muide n zullen wonen tot nu t van de poorters o f het me-

rendeel o p advie s va n onz e schou t va n voor - noemde stad , en die keuren zulle n een jaar lan g geldig zijn.]

6. Voirt zoe se / Ons e schout e van Muijden mit den vijff schepe n Rechte n end e schou - wen Dijeken weegen ende wateringe, ge- lijckerwijs dat de zeven schepen mit den schoute voirtijts te doene Plegen.

[Voorts za l onz e schou t va n Muide n me t d e vij f schepenen rech t spreke n e n de schouw houde n van d e dijken , wegen e n waterlopen , o p gelijk e wijze als voorheen d e zeven schepenen da t me t de schout plachte n te doen. ]

7. Voirt s zoo wat broecken of boete n ver - schenen mit coren te breecken daer af zullen wij hebbe n d e een e helft , end e Ons e steede voirsz. die ander helft. Ende Onse steede voirsz. sal Ons d/enen in beeden ende in Rere- vaerden alse zij tot haer toe gedaen hebben . Ende gebieden alle den geenen die woene n op der Vecht binnen der Prochie van Muijden dat zij varen woenen binnen der paelen ende vrijheede der Poorten voirsz.

[Voorts zulle n wi j va n d e boete s o f schadeloos - stellingen vanweg e overtredin g va n d e keure n de ene helf t krijgen , en de voornoemde sta d d e andere helft . E n onze voornoemd e sta d za l on s dienen i n onz e bed e e n onz e heervaart⁶⁰ zoal s zij tot hede n toe heef t gedaan . En wij gebiede n al degene n di e wone n aa n d e Vech t binne n d e parochie va n Muiden dat zi j gaan wonen binne n de grenze n e n vrijhei d va n d e voornoemd e stad.]

8. Alle previlegien ende Handveste n die zij voirtijts hebbe n gehad t zeilen af ende te nijete weesen , end e dees e tegenwoordige Handtvesten end e Rech t se l eeuwelick du- ren, behouden Ons Onser Heerlicheijt.

[Alle privilege s e n handveste n di e zi j vroege r hebben gehad , zulle n afgeschaf t e n vervalle n zijn; en deze nieuw e handveste n e n recht zulle n eeuwig gelden onde r on s voorbehoud va n onze heerlijke macht. ]

In Oirconde deese n brieve bezegelt mit Ons- sen zegele. Gegeven in Onse Tenten voir G/ï- denborch zeventhien dage in der maen t van Meije int Jaere Ons Heeren Duijsent drie hon-

2C TVE30ejrg. 201 2

dert viere ende tzevent/ch .

[Ten bewijz e waarva n dez e brie f i s bezegel d m e t on s zegel . Gegeve n i n onz e [leger]tente n voor kastee l Cildenborg , 1 7 dage n i n d e maan d mei i n he t jaa r va n onz e Hee r 1374. ]

Noten

1. J.C.M . Cox, 'Het Weesper stadsrech t - 1355' , in TVE 24 (2006 ) nr . 2 , p . 51-65 , me t ee n editi e va n d e tekst va n d e stadsrechtoorkond e inclusie f herta - ling.

2. He t stadsrech t va n Muide n is , behouden s i n d e handelseditie va n mij n proefschrif t onde r d e tite l 'Hebbende privilege van stede' De verlening van stadsrechtprivileges in Holland en Zeeland (l3e-i5 e eeuw) Sd u uitgevers, De n Haa g 2011, niet eerde r i n druk uitgegeven . Di t artike l i s ee n bewerkin g va n een deel van hoofdstuk 3 van mijn proefschrift . 3. Di t bedra g i s tot d e opheffin g va n d e abdi j i n 1806

jaarlijks betaald .

4. Privileg e va n graa f Wille m V van 6 juni 1351 ; Stads- en streekarchie f Naarde n (verde r SSAN) , oud - archief Naarde n , nr . 2 7 f. 5-6 . Zi e oo k H . va n En - gen, A . Ko s e n R . Rutte , 'Eene n niewe n stede ' i n TVE 1 8 (2000 ) nr . 3 , p . 96-10 5 e n P.H.D . Leupen , 'Gerrit Alewij[n]sz . e n 1351' , in TVE 18 (2000), nr. 4, p. 167-175-

5. Van Engen/Kos/Rutte, ibid., p. 105, noot 14.

6. F . va n Mieris , Groo t Charterboe k der graave n van Holland, van Zeeland en heeren van Vriesland (...) (verder ChHZ) , 4 dele n Leide n 1753-1756 , II, p. 65 6 (28 mei 1342).

7. SSAN , oud-archie f Naarden , nr . 12 5 (vidimus uit 1355); ChHZ, II, p. 656.

8. SAN , oud-archief Naarden , nr. 27 f. 5-6 (6 juni 1351);

ChHZ, II, p. 779 (aldaar 17 mei 1350).

9. Leupen , ibid., p. 171-173.

10. Leupen, ibid., p. 172.

11. Nationaa l Archief , Archie f grave n va n Hollan d (verder NA , AGH ) 221 , f. I4v-i5r ; Va n Engen/Kos / Rutte, ibid., p . 97 hebbe n i n 200 0 al s eerste n ge - wezen o p d e aanwezighei d va n dez e stads - rechtoorkonde. To t da n to e wer d uitgegaa n va n 1355 al s he t jaa r va n stadsrechtverlenin g aa n d e nieuwe sta d Naarden .

12. I n 1388 is er sprake van een stadszegel, ChHZ, III, p.

504-505 ( 6 okt . 1388) , als Naarde n d e muntordon - nantie meebezegel t (i n 139 3 nogmaals). He t ouds t bewaarde stadszege l dateer t va n 1534 . I n 138 8 wordt Naarde n voo r he t eers t beschreve n te r gra - felijke dagvaart: zie W. Prevenier en J.G.Smit, Bron-

nen voor de geschiedenis der dagvaarten van de Sta- ten en steden van Holland vóór 1544 . 's-Gravenhag e 1987-1991,1, nr. 466.

13. ChHZ, II, p. 824 (19 mei 1354). Hierbi j wordt oo k d e omvang va n d e stadsvrijhei d nade r vastgesteld ; overigens word t d e oorkond e meebezegel d doo r alle stede n va n Hollan d behalv e d e stede n Vlaar - dingen, Ammers(tol) e n Muiden . Bi j oorkonde va n 20 me i 135 5 bevestig t Wille m V tevens he t stads - recht va n 135 3 e n he t visstapelprivileg e va n 1342 : SSAN, oud-archie f Naarden , nr . 125.1 . D e rekenin g van d e bijdrag e stadspoor t in : Koninklij k Huisar - chief, collecti e Schote l 15/7, f. 199 ; NA, AGH 1665, f.

20v.

14. Bij Van Engen/Kos/Rutte , ibid. , p . 103, worden de - zelfde redene n genoem d waaronde r di e va n 'slo t op de deur'. Als belanghebbende word t bovendie n de balju w va n Amstelland , Hendri k va n Heems - kerk, genoemd e vanweg e d e bro n va n inkomste n die d e nieuw e sta d voo r he m zo u vormen . I k ach t dat echte r te n hoogst e ee n voor he m gunstige bij - komstigheid. Hi j za l ho e da n oo k i n opdrach t va n de graaf hebbe n moete n handelen .

15. A.J. Zondergeld-Hamer , Geschiedeni s van Weesp.

Van prehistorie to t modern e tijd., Wees p 1990 , p . 13-

16. Geheven va n nieu w ontgonne n o f ander e vroege r tiendvrije landen .

17. Oorkondenboek van he t Stich t Utrech t (verde r OSU) 5 delen, 's-Gravenhage (1920 ) 1925-1959, I, nr.

414.

18. OSU, I, nr. 462.

19. OSU, II, nr. 748 ; medietate m dicime Wisepe , qua m 51'bi injuste usurpaverat.

20. OSU, IV, nr. 2062.

21. OHZ , II, nr. 1010.

22. Door ee n kapittel gekozen, maar no g niet doo r d e paus bevestigde bisschop .

23. S. Muller Fz. , Regesten van het archief der bisschop- pen van Utrecht (722-1528) , 3 delen, Utrech t 1917 , I, nr. 293.

24. Gemeentearchief (GA ) Weesp, Charterverzamelin g 10-25-1349.

25. NA, AGH 221, f. 13 r., nr . 51 .

26.ChHZ, II, p. 779. Di t word t oo k al s d e vroegst e be - schrijving gezien ter grafelijk e dagvaart : Prevenier / Smit, Bronne n dagvaarten, I, nr. 147 ; d e eerstvol - gende dagvaart i s van 1394: ibid., I, nr. 528.

27. P.H.D. Leupen, 'Weesp een middeleeuwse stad? ' in TVE 11 (1993) , p. 22, neemt aa n dat Weesp zich van- af 135 5 zal hebbe n ontplooi d al s stad . Hij acht he t mogelijk da t tegelij k me t d e aanleg van d e nieuw e stad (e n vesting ) Naarde n i n 135 1 ook d e verster -

TVE^oejrg. 201 2 21