Een verdieping van het verkiezingsthema <De drie I’s>; Immigratie, Integratie, Islam

(1)

P O L I T I E K W E T E N S C H A P E S S A Y

Een verdieping van het

(2)

s e [ ü

S O C I A L I S M E & D E M O C R A T I E

Maandblad van de Wiardi Beekman Stichting, wetenschappelijk bureau van de Partij van de Arbeid

J A A R G A N G 6 0 N U M M E R 1 /2 2 0 0 3

René Cuperus (eindredacteur) Mieke Groen (medeuierker) Maarten Hajer

Paul Kalma (secretaris) Marijke Linthorst Margo Trappenburg Bart Tromp

R E D A C T I E RAA D

Thijs Wöltgens (uoorzitter) Broer Akkerboom Greetje van den Bergh Jet Bussemaker jacobus Delwaide Hugo Keuzenkamp Frans Leijnse Willem Witteveen R E D A C T I E A D R E S

Wiardi Beekman Stichting Postbus 1310 1000 BH Amsterdam telefoon (020) 551 21 55 telefax {020) 551 22 50 e-mail s&d@pvda.nl internet www.wbs.nl De redactie verwelkomt bijdragen ter beoordeling. Kopij graag toezenden per e-mail (in Word) of per post vergezeld van een diskette. Uitgeverij Boom Prinsengracht 747-751 1017 jx Amsterdam www.uitgeverijboom.nl A B O N N E M E N T E N

I

Bel (0522) 237 555 of mail info@)bdc.boom.nl I voor een abonnement of kennismakingsnummer. De abonnementsprijs bedraagt c 6 6 ,-

per jaar. Instellingen en buitenlandse abonnementen: € 1 2 1 ,-. Studenten / aio/oio of js-abonnement: € 38,50. Losse nummers c 8,25.

Een abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang.

Administratie Boom Distributiecentrum Postbus 400 7940 AK Meppel telefoon (0522) 237 555 telefax {0522) 253 864 Vormgeving

Jos B. Koene (lay-out)

René van derVooren (omslag & basisontwerp)

U i t g e v e r s v e r b o n d Groep uitgevers voor vak en wetenschap

ISSN 0037-8135

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd enjof openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

(3)

C O L U M N

Old Labour, Old Europe

De verkiezingsuitslag van januari heeft iets

ouderwets: op naar rooms-rood. De uitslag ont hult dan ook een element van na-oorlogse stabi liteit. De Links-Rechts-verhouding is srill alive

and kicking. Het zijn niet zozeer de kiezers, die in

de afgelopen decennia deze stabiele relatie w il den doorbreken. Het zijn veel meer de partijen geweest, die zijn gaan zweven. Het scp consta teert al jaren een relatief vaste verdeling van po litieke opvattingen bij onze burgers. De partijen verbleekten echter hun kleur om het midden te veroveren. Dat creëerde links en rechts ruimte (spenLPP).

De PvdA mag Balkenende dankbaar zijn voor zijn onverhulde keuze voor Rechts in de cam pagne. Daardoor kon de PvdA uitgroeien tot het enige regeerbare alternatief van Links. Wouter Bos heeft die kans volledig benut door op geloof waardige wijze afstand te nemen van regentesk Paars. Daarmee plaatste hij de PvdA weer links van het midden. Dat was ook nodig, omdat de peilingen hebben laten zien, hoe breed het po tentieel voor Old Labour (de virtuele s p) in ons land is.

Dat maakt de komende verkiezing voor de Provinciale Staten zo belangrijk. De PvdA moet die verkiezing tot nationale verkiezing van de Eerste Kamer uitroepen. Het past bij de nieuwe bescheidenheid om je regeeropdracht nog een keer door de kiezer te laten bevestigen.

Deze extra-legitimatie raakt ookhet c d a. Balkenende zal de stabiliteit van een nieuwe coa litie ook afmeten aan het draagvlak in de senaat. Herinneren wij ons, dat Paars ii bijna was ge sneuveld op de stem van de toenmalige senator Wiegel. Zal Balkenende het aandurven om in de Staten-campagne te werven voor CDA-PvdA?

Intussen tellen topambtenaren de noodzake lijke bezuinigingen op tot het recordbedrag van

ca. 25 miljard euro. Daarmee zijn we dan wel de braafsten in euroland. Maar ook als het minder kan, bijvoorbeeld ca. 15 mld., spreken we over een uiterst pijnlijke operatie. De prioriteiten van zorg, onderwijs en veiligheid vinden hun verta ling in minder minder, maar zij ontkomen niet aan inleveren.

Er is economisch en politiek slechts één uit weg. Dat is een meerjarig sociaal aldcoord, dat de inkomens voor enkele jaren bevriest (met ont zien van de koopkracht van de laagste inko mens). Dat verbetert onze concurrentiepositie met behoud van de collectieve prioriteiten. De noodzaak van zo’n alckoord zou op zichzelf al een goede reden zijn voor de coalitie c dA-PvdA.

Toch zou het goed zijn, als de coalitie een mis sie formuleerde. Paars was daartoe niet in staat. De missie van een CDA-PvdA-coalitie is al groten deels geformuleerd. Neem het CDA-verkiezings- programma van 19 9 8. Ik heb dat een 'communi- taristisch manifest’ genoemd, een groot pleidooi voor gemeenschapszin. ‘Communitarisme’ is de Amerikaanse naam voor het Europese model van een corporatistische democratie. Dat model is in na-oorlogs Europa opgebouwd door christen democraten en sociaal-democraten, zeg maar door rooms-rood.

Daarin ligt wellicht de belangrijkste opgave van een nieuw kabinet: behoren wij bij het ‘oude’ 3 of ‘nieuwe’ Europa volgens de definitie van de Amerikaanse administratie? Mijn vaderlands lievendheid zou tot ongekende hoogten stijgen, als de komende Nederlandse regering onom wonden kiest voor een Europees Europa, dat ‘oud Europa’ als geuzennaam in zijn vaandel draagt.

T H IJ S W Ö L T G E N S

Redacteurs&D

(4)

I N T E R V E N T I E

Strijd om de mocht in

Amsterdam Oud Zuid

Met De strijd om de macht heeft Jacques Monasch een intrigerend boek geschreven. Het boek heeft te recht veel aandacht van de media gekregen. In eer ste instantie lijkt het boekte willen waarschuwen tegen een actief lidmaatschap van de PvdA. Maar omdat het boek wel kritisch, maar niet cynisch is, vatten wij het vooral op als een aanmoediging voor lokale vertegenwoordigers van de Partij van de Ar beid. Het boek prikkelde ons om een aantal facet ten uit ‘De strijd om de macht’ eens los te laten op onze eigen microkosmos: de deelraad Amsterdam Oud Zuid en de afdeling Amsterdam Oud Zuid van de Partij van de Arbeid (toevallig ook de politieke thuisbasis van auteur Monasch zelf)

Het kritisch beschouwen van de eigen bestuur ders is in Amsterdam Oud Zuid op dit moment niet mogelijk. In ons stadsdeel hebben de v v d. Groen lin k s en D56 elkaar na de deelraadsverkiezingen van maart 2002 gevonden voorde vorming van een nieuw dagelijks bestuur. Voornaamste drijfveer voor deze ongebruikelijke coalitie is een, overigens goed te begrijpen, aflceer van de Partij van de Ar beid. Die afschuwelijke, arrogante en bureaucrati sche Partij van de Arbeid. Bijna een ja a r besturen verder, dringt de vraag zich op o f het huidige col lege veel beter scoort op wat Monasch ‘de mense- 4 lijke maat’ noemt. Het antwoord moet volmondig ‘nee’ luiden. Een vvD-portefeuillehouder draait zonder blikken of blozen een prachtige ambachte lijke taartenwinkel de nek om. Dat iedereen in deze buurt — in het verleden door grote drugsoverlast geteisterd — de taartenwinkel graag wil behouden, doet niet ter zake. De uitbouw staat 12,5 centimeter te veel de binnentuin in. Daargaat het immers om in de lokale politiek. In het s b s 6-programma Breekijzer zegt de portefeuillehouder met droge ogen dat hij niet zelfde situatie in ogenschouw kan

komen nemen. U weet wel: hetgevaarvan prece dentwerking. Het bestuur mocht eens dichter bij de burger komen te staan.

Op 2 oktober van het vorigjaar houdt een be woonster van de Van Woustraat tijdens een com missievergadering Welzijn een aangrijpend ver haal. Haar deur wordt al jarenlang belegerd door een groep Marokkaanse jongeren. De intimidatie neemt dusdanige vormen aan, dat de vrouw nau welijks nog haar huis in en uit durft. De Groenlinks wijkwethouder belast met jongerenbeleid, houdt een volstrekt onbegrijpelijk technisch verhaal. Elke compassie met de dagelijkse problemen van de in- spreekster ontbreekt. Regelmatig terugkerende passage: ‘ik ga er niet over’. En de D66 portefeuil lehouder? De DS6 portefeuillehouderwil de buurtschouw afschaffen. Bij de buurtschouw wandelen professionals samen met buurtbewoners door de wijk om tekortkomingen in de openbare ruimte te signaleren. Als het aan de oee’er ligt gaan we terug naar een technische schouw, met uitsluitend amb tenaren en politici. Exit die lastige buurtbewoners. Het moge duidelijkzijn: bestuurlijke arrogantie en het negeren van ‘de menselijke maat’ zijn geen ex clusieve ‘hebbelijkheden’ van PvdA-bestuurders.

En hoe gaat het met de Partij van de Arbeid in de oppositie? Beter. Maar nog niet goed genoeg. Er bestaat tijdens de fractievergaderingen een verbod op de term ‘besturen op hoofdlijnen’. Want die term leidt op deelraadsniveau stelselmatigtoteen ongewenste anonimiteit van volksvertegenwoordi gers. In plaats daarvan voert de lokale partij een permanente campagne. Ook buiten verkiezingstijd zijn we zichtbaar op straat. De raadsleden schuwen het contact met individuele buurtbewoners niet. Ook voor het ombudswerk dat uit die contacten voortkomt, wordt de hand niet omgedraaid. Con tacten met de Albert Cuyp-belangenvereniging — in de tijd dat Monasch zelf politiek bedreef in De Pijp aanvankelijk nog een ‘verdachte organisatie’ — zijn volstrekt normaal geworden. Ere wie ere toekomt: bij het bewerkstelligen van die

(5)

I N T E R V E N T I E

omslag heeft Monasch zelfbelangrijk voorwerk ge daan.

Soms vervallen ook onze volksvertegenwoordi gers nog in de oude, foute gewoonte om in structu ren te denken en te praten. Het parkeerbeleid is een in het oog springend voorbeeld. We praten over ‘druk op de openbare ruimte’. Over het ‘terug dringen van de automobiliteit’. Over ‘het belang van blauwe zones’. En veel te weinig over de men sen die, na een dag hard werken, drie kwartier rondjes moeten rijden voor ze een parkeerplaats hebben gevonden. De Partij van de Arbeid in Am sterdam Oud Zuid is op de goede weg. Maar het gaat te ver om te zeggen dat wij ons de menselijke maat van Monasch volledig eigen hebben gemaakt. Ook is ‘de aanval op de bureaucratie en de ambte lijke macht’ nog niet ingezet. Wij zijn het volstrekt met Monasch eens dat dit voor de Partij van de Ar beid een doel an sich zou moeten zijn.

Een anderthema uit het boekvan Monasch vat ten we samen onder de noemer ‘ideologische tegenstellingen en slechte omgangsvormen binnen de vereniging’. De ideologische tegenstellingen floreren binnen de PvdA Oud Zuid als nooit tevo ren. De omgangsvormen zijn echter beter dan in het verleden. Waar vroeger partijgenoten die niet onmiddellijk voor uittreding uit de n a v oen de EG waren voor rotte vis werden uitgemaakt, daar heerst nu de tolerantie die past bij een brede volks partij waarvan mensen uit verschillende motieven lid zijn geworden. En die dus over verschillende maatschappelijke onderwerpen verschillend den ken. In ‘vroeger tijden’ kon een oproep voor steun aan het (toen nog verboden) Poolse vakverbond Solidariteit, je op de kwalificatie ‘Koude Oorlog- hitser’ komen te staan. Als je vond dat de Partij van de Arbeid zich misschien iets minder druk zou moe ten maken over de kruisraketten, was het ondenk-

b aard atje deel uit kon maken van het afdelingsbe stuur. De partij was in naam pluriform, maar in de praktijkverschrikkelijk onverdraagzaam. Nu kunje in het afdelingsblad zonder gevaar de multicultu rele samenleving ter discussie stellen. Niet dat ie dereen het daar nu inhoudelijk meteen mee eens is, m aarin ieder geval iserniem and m eerdiejew il voordragen voor het partijtribunaal in het

Sarphati-park. De ‘partijrechtspraak’, niet zelden uitge vaardigd vanuit duistere en oncontroleerbare eet- clubjes, behoort tot het verleden. Een en ander zal te maken hebben met de tijdgeest. En met het feit dat er nu sprake is van een evenwichtiger verdeling in het partijkadertussen linker- en rechtervleugel.

Wij constateren verder met vreugde dat de hou ding van vertegenwoordigers van de Partij van de Arbeid ten opzichte van ‘de boze buitenwereld’ is veranderd. Onbevooroordeeld kunnen luisteren is een gewaardeerde kwaliteit geworden. We worden niet meer op pad gestuurd met boekjes van de Anne Frank Stichting om meteen tegenwicht te kunnen geven wanneer buurtbewoners ‘iets lelijks’ zeggen over hun Turkse buurman.

Monasch benadrukt in zijn boek het belang van de ‘daadwerkelijke volksvertegenwoordiger’. De partij zou bij het selectieproces veel meer op de ‘volksvertegenwoordigende kwaliteiten’ van de kandidaten moeten letten. We onderschrijven deze opvatting graag, maar als er niets verandert aan de huidige selectie binnen de Partij van de Arbeid, zal het type volksvertegenwoordiger onvoldoende zijn plek op de kandidatenlijsten vinden. Het verande ren van de toetsingscriteria alleen is onvoldoende. We moeten ook afvan die zogenaamde onafhanke

lijke kandidaatstellingscommissies. De ervaring leert dat die commissies erg geneigd zijn om te kij ken n aar‘partijkwaliteiten’. En ‘verdienstelijk voor de vereniging’ vergt hele andere talenten dan ‘ver dienstelijk voor de samenleving’. Binnen Oud Zuid zijn we daarom onder het motto ‘Operatie Breek ijzer’ op zoek naar een methode om ook niet-partij- leden te betrekken bij werving & selectie van kandi daten voorde stadsdeelraad. En bij de vaststelling van de kandidatenlijst. Dit om de afstand tussen de 5 kandidaat en de mensen waarvoor en namens

hij/zij het behoort te doen van meet af aan te ver kleinen.

M A R K C R O O IJ M A N S

secretaris afdeling Amsterdam Oud Zuid JO B VAN AM E R O N G EN

lid uan de stadsdeelraad Amsterdam Oud Zuid * Interuentie is de nieuiue naam uoor de rubriek ‘Cursief’.

(6)

En de kiezer sprak

opnieuw

De Dreun heeft niet lang kunnen nadreunen.

Na de vroege val van het centrum-rechtse kabinet

Balkenende (

c d a

-

l p f

-

v v d

), kreeg de kiezer op

22 januari jl. de kans zich opnieuw uit te spreken.

De verkiezingscampagne kwam in betteken te staan van

een ouderwetse (ofgeheel nieuwe?) links/rechts-

tegenstelling in de Nederlandse politiek.

Het CDA werd de grootste van ‘rechts’ en van het land;

de PvdA van Wouter Bos werd de grootste van ‘links’

en herstelde zich wonderwel bijna geheel van

het verlies van 15 mei.

s&D publiceert commentaren op de actuele politieke

situatie: de opvattingen van Edith Mastenbroek,

Paul & Staf Depla, André Krouwel, Ronald van Raak,

Jet Bussemaker, René Cuperus en Willem Witteveen.

(7)

ii _{d f '%}

.V » ■

l ■

■

(8)

En de kiezer sprak opnieuw (i)

‘Happy Chaos’

E D IT H M A S T E N B R O E K

'Destmction leads to a very rough wad butit also breeds creation.And earthquakes are to agirVsguitar, theprejust another good vibration...’

— Red Hot Chilly Peppers

Na een periode van ongekende chaos lijkt de rust in politiek Nederland hersteld. Het c daverdeelt het spel als vanouds vanuit het midden, v v d en PvdA spelen het spel mee. Links is weer lekker links en rechts is weer lekker rechts. De Winnie’s en Emile’s van deze wereld verdwijnen met de staart mssen de benen van het politieke toneel en de LPF likt haar wonden. Traditionele sociaal- economische links-rechts tegenstellingen domi neren het politieke debat, en de multiculturele discussie lijkt naar de achtergrond gedreven. Zelfs in de kroeg gaat het weer over andere din gen dan politiek. De formatie kruipt voort, c d a en PvdA besnuffelen elkaar uitgebreid, en lang zaam maar zeker worden 'ononderhandelbare punten’ steeds onderhandelbaarder. Zie hier de typisch Nederlandse manier om af te rekenen met het poldermodel en de consensuscultuur. Weliswaar niet bij ster vernieuwend, maar wel leklcer overzichtelijk.

Op 22 januari overheerste de opluchting; 42 zetels, wie had dat gedacht. Wie op 1 j anuari 2003 had voorspeld dat de PvdA zich zo snel ‘zou her stellen’ was zonder twijfel voor gek verklaard. Het cDA deed er immers ook ruim 8 jaar over om ‘nieuw elan’ te krijgen. En inclusief ‘nieuw elan’ is zelfs het c d aterug bij af. Als er ooit al sprake is geweest van christen-democratische vernieuw-Over de auteur Edith Mastenbroek is politicologe en

was coördinator uan NietNix

ing dan heeft die de verkiezingen van 15 mei in ieder geval niet overleefd. Opluchting was er ze ker ook omdat het politieke simplisme van de VVD — snel een anti-islamitische stemmentrek ker scouten en roepen dat Nederland vol is voor dat de LPF vogel is gevlogen — niet is beloond door de kiezer.

Wat betekent die uitslag nu? Is Nederland toch linkser dan gedacht? Lag het toch niet aan de partij, maar aan de charme van de lijsttrekker? Moest Nederland een rechts kabinet soms eerst ervaren voordat men de keuze ervoor definitief kon afwijzen? Misschien. Maar waarschijnlijk was het een toevalstreffer, ingeleid door een pro ces van ‘openlijke boetedoening’.

De noodzaak van vernieuwing en scherpte in debat, daarover werd vóór 15 mei binnen de PvdA vooral gepraat. N ats mei kwamen die ver nieuwing en het afzweren van dogma’s plotse ling in een enorme stroomversnelling terecht. Twee commissies presenteerden confronterende conclusies over de staat van de vereniging. Een kaasstolp, een gesloten dak, waar de angst voor het onbekende en het ongrijpbare regeert. Okee, de eerste reactie was nogal defensief, een roep om rust in de tent en neuzen dezelfde kant op. Maar de partijtop herstelde zich snel. Voor het eerst in de geschiedenis van de PvdA kwam er een openbare campagne voor het leiderschap, met meerdere serieuze kandidaten. Voor het eerst in de geschiedenis van de PvdA mochten

alle leden meebeslissen, en niet slechts degenen

die in de partijhiërarchie komen bovendrijven. Voor het eerst in tijden koos de PvdA met kracht voor het onbekende, het risico, de vernieuwing.

Nouja, met kracht. De PvdA gaf Wouter Bos

(9)

En de kiezer sprak opnieuw Edith Mastenbroek ‘Happy Chaos’

weliswaar een overweldigend mandaat. En die keuze, inclusief het proces waar Bos doorheen moest om zijn ondubbelzinnige mandaat te ver dienen, zijn door de kiezer beloond. Het is alleen zo j ammer dat de PvdA eerst door de kiezer in el kaar geslagen moest worden om die broodno dige stappen in de richting van vernieuwing te zetten. Pas toen de overlevingskansen van de partij door exogene factoren minimaal gewor den waren, kwam ze in beweging. En hoewel de uitkomst stemt tot blijdschap en tevredenheid, kan juist die uitkomst gaan fungeren als een

afrodisiac. ‘De vernieuwing is klaar. Met een bla

kende nieuwe leider en een hernieuwde glim lach op ons aller gezichten gaan we er de ko mende tijd flink tegenaan.’ ‘Komop, de wijken in’, maar vooral: ‘Wat de PvdA nu nodig heeft is rust’, zijn de geluiden die we nu al horen.

sociaal-democratische ideologie, veranderingen niet zonder meer stuurbaar zijn. Het is niet zo dat, naarmate we meer leren over de sociale en materiële realiteit, we deze realiteit beter kun nen beheersen. Integendeel, hoe meer we weten over sociale realiteit, over de werking van de na tuur, over de techniek, hoe complexer de maat schappij wordt. Hoe meer men met opgedane kennis intervenieert in het verloop van de

ge-Het is alleen zo jam m er dat de

PvdA eerst door de kiezer in

elkaar geslagen moest worden

om stappen in de richting van

vernieuwing te zetten

N I E U WE PROGRES SI EVE POLI TIEK

Wie zit er te wachten op rust? De kiezer? Ik ben bang van niet. Steeds grotere delen van het elec toraat zweven. En niet binnen links of rechts, maar dwars doorbet politieke spectrum. De poli tiek zoekt de nieuwe duidelijkheid in oude tegenstellingen, terwijl de kiezer zich van die tegenstellingen weinig meer aantrekt. De oude verzuilde structuren zijn anno 2003 definitief ten grave gedragen.

Giddens, huissocioloog van Tony Blair, om schrijft de huidige tijd als een periode van ‘ma- nufactureduncertainty’. Globalisering, individu alisering, ontraditionalisering, flexibilisering en snelle technologische ontwikkelingen verande ren de maatschappij drastisch en onomkeerbaar. Dat heeft allerlei voordelen — voor wie ermee om kan gaan. Maar velen kunnen en willen daar niet mee omgaan, en voelen zich machteloos, kwetsbaar en verward. Een logische reactie, hoe onrealistisch ook, op snelle maatschappelijke verandering is een wens totbehoud of herstel van het oude vertrouwde.

Wat echter ook voor sociaal-democraten steeds duidelijker wordt is dat in een risico- samenleving, anders dan in de traditionele

schiedenis, hoe moeilijker het wordt om ontwik kelingen te controleren en te sturen.

De PvdA kijkt nu met een hernieuwde focus naar grote maatschappelijke vraagstukken als multiculmraliteit, de organisatie van de publieke sector, grote steden problematiek, criminaliteit en infrastrucmrele problemen. Met veel overtui ging zal ze de komende tijd daadkrachtige plan nen maken om groepen minderheden beter te la ten integreren, criminaliteit sterkte verlagen, grote steden weer mooi en gezellig te maken, files op te lossen en de treinen op tijd te laten rij den. De overheid is hierbij zowel daadkrachtig als dienstbaar. En dat allemaal op een herkenbaar linkse manier.

Maar ze zal daarin wederom teleurgesteld ra- 9 ken. Elke oplossing zal een nieuw probleem cre- eren. De rommel die ergens wordt opgeruimd zal elders moeten worden gedumpt. Grote ideeën en mega-plannen zullen praktisch onuitvoerbaar blijken, of tegengestelde effecten bereiken. De PvdA moet bovenal op zoek naar een nieuwe invulling van progressieve politiek. Deze ver nieuwde PvdA zal alleen een toekomst hebben als die partij in staat is om te gaan met chaos,

(10)

En de kiezer sprak opnieuw Edith Mastenbroek ‘ Happy Chaos’

der toe te geven aan de natuurlijke neiging van links om te ordenen. De tijd van de grote structu ren, blauwdrukken en jarenplannen is definitief voorbij. De PvdA zal haar progressieve achter grond alleen kunnen behouden door te streven naar waarden-georiënteerd pragmatisme waarin gemeenschapszin en actief burgerschap een pro gressieve invulling krijgen en optimaal gebruik wordt gemaakt van het zelforganiserend vermo gen van de samenleving. De PvdA moet onom wonden kiezen voor het verdedigen van het doel van beleid, en ophouden zichzelf te identificeren met de middelen waarmee beleid gemaakt wordt.

De lijn die Bos heeft ingezet is hoopvol te noe men. Zijn visie op onderwijs bijvoorbeeld, gaat uit van de gedachte dat politici en ambtenaren niet voor het hele Nederlandse onderwij sstelsel kunnen bepalen wat goed onderwijs is. Daarom zal een vernieuwde sociaal-democratische visie ruimte moeten bieden aan sturing op micro niveau; laat de scholen zelf bepalen wat goed voor ze is, en op welke manier ze dat het beste kunnen organiseren. Herklinkt zo simpel, maar is voor de PvdA revolutionair. Herbegin is er, de vraag is alleen of de PvdA deze geest lang genoeg uit de fles weet te houden om met recht over ‘nieuwe visie’ te kunnen spreken.

Hiervoor is niet alleen een inhoudelijke zoek tocht naar nieuwe progressieve politiek noodza kelijk. Ook de partijorganisatie zal drastisch moeten vernieuwen. De partij zal haar structuur en werkwijze aan moeten passen aan een defini tief ontzuilde samenleving. Op een conferentie van de Wiardi Beekman Stichting betoogde de 10 Duitse socioloog Joachim Veen onlangs dat de traditionele volkspartij, in tegenstelling tot wat vaak wordt gesuggereerd, helemaal niet aan het einde van haar Latijn is. Integendeel, moderne politieke partijen bevinden zich pas vrij kort in een proces volkspartijen te worden. Waar men 'volkspartij’ zegt, bedoelt men immers 'zuilpar- tij’. Het is nooit zo geweest dat politieke partijen een brede maatschappelijke groep mensen ver

tegenwoordigden. Het was een specifieke maat schappelijke groep die zich thuis voelde bij een specifieke politieke visie. Dit is een fictie gewor den. Dat heeft consequenties voor het gehele po litieke spectrum, maar ook voor politieke par tijen. Wanneer de groepen mensen die zich door de PvdA vertegenwoordigd voelen steeds diver ser worden, zullen ook de interne inhoudelijke tegenstellingen verscherpen. Soms zullen de interne inhoudelijke tegenstellingen zelfs groter zijn dan de verschillen met andere politieke par tijen.

Bij zo’n partij past wederom geen ordenings- drang. Ook die partij zal de chaos moeten omhel zen. Daar helpt geen fractiediscipline of kaas stolp tegen. Integendeel, pogingen die chaos te ordenen zullen slechts opnieuw resulteren in frustratie, leegloop en zetelverlies.

Het stomste dat de PvdA nu kan doen, is zich zelf verliezen in een zinloos intern debat over een leden- versus campagnepartij .Beide varian ten zijn onrealistisch, ongewenst, en alleen voor academici interessant. Een partij kan immers on mogelijk campagne voeren zonder leden, en zon der campagne is de PvdA sowieso veroordeeld tot een roemloze ondergang. Maak van de PvdA een volkspartij waar mensen van allerlei verschil lende achtergronden zich thuis voelen. Organi seer die partij zo dat waar de top ‘de leden consul teren’ zegt, nooit meer 'het kader consulteren’ wordt bedoeld. Schep de juiste sfeer voor scherp inhoudelijk debat en accepteer dat die scherpte soms betekent dat er geen gedeeld standpunt is. Organiseer de partij vervolgens zo dat perma nente campagne, discussie met elkaar en de samenleving, en de zoektocht naar nieuwe pro gressieve politiek één zijn. Laat duizend bloe men bloeien en zet de formele procedures en interne hiërarchie maar even in de ijskast.

De kaasstolp moet er definitief aan geloven. Want destructie doet pijn, maar schept mimte voor vernieuwing en creativiteit.

(11)

En de kiezer sprak opnieuw (2)

Het draait om het

vertrouwen van de steden

P A U L & S T A F D E P L A

Een miljoen kiezers terugwinnen. Dat is de am bitieuze doelstelling van Wouter Bos als hij zich eind augustus kandideert voor het politiek lei derschap van de PvdA. Ambitieus op dat mo ment. Als iedereen nog denkt dat Bos bijna 4 jaar de tij d heeft. Op het moment dat het kabinet valt, is vrijwel iedereen het erover eens. Een mooie doelstelling. Maar te ambitieus. Veel te ambi tieus. Op basis van de peilingen wordt in novem ber geconstateerd dat de PvdA iedere seconde ten minste één stem moet terugwinnen. Een onmo gelijke opgave. Op 22 januari blijkt het tegendeel. De PvdA krijgt de steun van ruim 2,6 miljoen kiezers. Bijna 1,2 miljoen meer dan op 15 mei 2002. En bijna 130.000 stemmen meer dan bij de succesvolle verkiezingen van 1998.

De campagne heeft een heldere inzet. Gaat Nederland rechtsaf? Of kiest Nederland voor een linkse afslag? Deze heldere inzet zorgt voor strijd tussen Bos en Balkenende die doet denken aan de polarisatie van de jaren zeventig. Die polarisa tie mssen links en rechts lijkt de sleutel voor het succes van de PvdA. Want de polarisatie zorgt voor een grote mobilisatie van de eigen achter ban. Terwijl sommige politicologen de jaren lange neergang van de opkomst zien als het be wijs van de afnemende relevantie van de poli tiek, laten de verkiezingen van 2003 zien dat kie zers wel degelijk betrokken zijn bij de politiek. Als er ten minste wat op het spel staat. En iedere

Over de auteurs Paul Depla is Wethouder in Nijmegen

en Staf Depla lid uan de Tweede Kamer uoor de PudA

stem ertoe doet. Dan komen kiezers. Goed weer of slecht weer. Het doet er weinig toe.

De polarisatie tussen links en recht heeft een tweede effect. De verkiezingen van 2003 zijn die van het strategisch stemmen. Kiezers die geen CDA-vvD-kabinet willen, stromen en masse naar de PvdA. Een grote PvdA biedt immers meer kans dat dit niet gebeurt, dan een zeteltje meer voor SP of Groenlinks. Het c d a loopt om vergelijk

bare reden binnen met kiezers die willen voor komen dat de PvdA het initiatief in handen krijgt. Balkenende moet groter blijven dan Bos. En daarom stem je op het c d a ook al ligt je hart

bij de V V D. Links en rechts verdwijnen de flan ken. Links-buiten kiest voor links-midden, ter wijl rechts-buiten opteert voor rechts-midden. De Idoof mssen links en rechts wordt nauwelijks nog genomen. Je hoort bij links of bij rechts.

Een ouderwetse polarisatie. En de PvdA met een herkenbaar links profiel. Dat lijkt een bevre digende verldaring voor de uitslag van 22 janu ari. De polarisatie die in dejaren zeventig en tachtig de PvdA electoraal ook successen heeft ge bracht, lijkt ook in 2003 te werken. En zou daar mee het kompas kunnen zijn voor de komende tij d. Een harde confrontatie met rechts door klas sieke linkse profilering, en de PvdA kan weer kie zers aan zich binden.'

Daags na de verkiezingen lijkt deze verldaring erg populair in de media. De nrc constateert dat links en rechts weer temg zijn. De PvdA wint vol gens de krant ten koste van Groenlinks, SP en D6 6. De komende tijd dus maar doorgaan op die

(12)

En de kiezer sprak opnieuw Paul & Staf Depla Het draait om het uertrouwen uan de steden

weg? De ideologische confrontatie blijven zoe ken met rechts? We zijn niet zo zeker van het antwoord op deze vraag. Want is het inderdaad de ideologische polarisatie die ons succes heeft gebracht? We betwijfelen het. Neem allereerst de uitslag. Ondanks het fenomeen van het strate gisch stemmen, hebben Groenlinks en sp zich redelijk staande weten te houden. Wat heet. On danks het enorme succes van de PvdA, verloren beide partners ter linkerzij de slechts twee zetels. Van het leeg-eten van de linkerflank kan dan ook moelijk worden gesproken. Hoe anders was de situatie in 1977. Toen Den Uyl de zetels won door het linkse alleenrecht te claimen. Daarvan is op 22 januari absoluut geen sprake geweest. In tegendeel. De SP en Groenlinks zijn nu samen sterker zelfs dan in 1998. Juist. Het jaar waarin de PvdA zich profileerde als kampioen van de pol der.

Dat de winst van de PvdA niet alleen van links kwam, blijkt ook uit het stemgedrag van de PvdA-aanhangbij de verkiezingen van 15 mei. Meer dan de helft van de PvdA-kiezers (56%) heeftop 15 mei niet op de PvdA gestemd. 19% komtvan Groenlinks (9%) de sp (5%) o fc6 6 (5%). Een fors percentage. En goed voor zo’n 8 ze tels. Deze partijen verliezen overigens minder zetels omdat zij ook nieuwe kiezers kunnen ver welkomen. Zo heeft 11% van de sp-kiezers op 15 mei LPF gestemd, 8% Groenlinks, 7% c d a en 5%

PvdA. Maar daarmee is de 19 zetels winst bij lange na niet verldaard. Dat wordt ook duidelijk als de analyse van het stemgedrag wordt ver volgd. Van 'rechts’ komt 20%. Verdeeld over c d a

(9%), LPF (6%) e n VVD (5%).

12 Het idee dat er op 22 j anuari een onoverbrug bare kloof tussen links en rechts bestaat, klopt dus niet. De PvdA heeft op 22 januari met succes bij zowel links als rechts ingebroken. Maar bo vendien heeft de PvdA als geen enkele andere par tij goed gescoord bij de mensen die op 15 mei de stembus nog lieten voor wat hij was. Niet minder dan 15 % van de aanhang van de PvdA hoort tot deze groep. Dat is omgerekend goed voor ruim 6 zetels. Geen enkele andere partij heeft het zo goed gedaan bij voormalige niet-stemmers.

De winst van de PvdA is dus niet zo eenvoudig te verklaren uit het herleven van de oude links rechts tegenstelling. Net zo min als de winst van het CDA alleen maar te verklaren is uit een suc cesvolle mobilisatie van rechtse kiezers. Want het CDA wintvan sp, Groenlinks en PvdA bijna net zoveel kiezers als van de v v d (respectievelijk

5% en 6%).

STAD VER S US REGIO

Zijn links en rechts dus wel zo sterk terug, als de NRC daags na de verkiezingen suggereert. Ons inziens is een andere tegenstelling een belangrij- kere verklaring voor de winst van PvdA en c d a. De tegenstelling mssen stad en regio.

De PvdA heeft haar winst voor een groot ge deelte te danken aan de steden. 1 4 % van de kie zers van de PvdA woont in één van de 4 grote ste den, terwijl 33 % in een stad met meer dan 1 0 0 . 0 0 0 inwoners woont. Hoe anders is het beeld bij het c d a. De christen-democraten halen

slechts 5 % van hun kiezers uit Amsterdam, Rot terdam, Den Haag of Utrecht. De PvdA is voor een groot deel afhankelijk van de grote steden. Maar staat bovendien zeer sterk in die steden. In 23 van de 25 grootste steden is de PvdA nummer 1. Alleen in Haarlemmermeer en Ede is de PvdA niet de grootste. De PvdA is niet alleen groot in de steden. In een groot gedeelte van de steden is de PvdA weer terug op het niveau van 1 9 9 8 . Ster ker. In steden als Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Groningen scoort de PvdA op 22 januari dui delijk beter dan in 1 9 9 8. Het beeld van het c d a

staat hier haaks op. Want ondanks de landelijke groei, verliest het c da in veel van de grote steden

juist terrein. In Groningen meer dan 2%. En in Emmenbijna3%.

Als het aan de kiezers in de steden ligt, was de PvdAhet CDA duidelijk voorbij gestreefd. Het beeld in de regio is duidelijk anders. Daar wint de PvdA weliswaar in vergelijking met 15 mei. Maar de score blijft achter bij die van 1998. Dat geldt voor veel Ideinere plaatsen in Zuid-Hol- land. Maar het geldt vooral voor Overijssel, Oost- Brabant en Noord-limburg. In Weert verliest de

(13)

En de kiezer sprak opnieuw Paul & Staf Depla Het draait om het uertrouiuen uan de steden PvdA in vergelijking met 19985,2%, in Kaalte

6,8%, in Sint-Anthonis 8,1%, inTubbergen 8,2%, in Valkenswaard 8,6%, en in Schijndel 9,9%.

Het zijn de gemeenten waar het c da het juist

bijzonder goed doet. Na het herstel van 2002 groeit het c d a daar verder door. In de Ideinere

plaatsen in de regio haalt het c d a zelfs een abso

lute meerderheid. Tubbergen slaat alles. Ruim 71% stemt daarop het c d a.

De PvdA heeft de verkiezingen in de stad ge wonnen. De beloning voor een herkenbare en duidelijke profilering op de problemen van de kiezers in de grote steden. De aanpak van wijken met hoge werkloosheid, veel onveiligheid en slechte woningen, integratie, veiligheid, en het belang van Melkertbanen is zeer herkenbaar voor de bewoners in de steden. Ook de zorg voor zwaldceren, eerlijk delen en het belang van een sociaal aklcoord om banen te behouden spreekt in steden kiezers eerder aan. Niet zo vreemd. In de stad zijn de problemen van mensen die het niet zo goed getroffen hebben het meest zicht baar. In de stad zijn de Idappen van een slechtere economie op de werkgelegenheid, met name aan de onderkant van de arbeidsmarkt, het eerst voelbaar.

Welke lessen kunnen we hier voor de forma tie uit treldten? De kiezers in de steden vertrou wen erop dat de PvdA de problemen in de steden

aanpakt. Dat vertrouwen mogen we niet bescha men. Dus geen compromissen sluiten op de tij dens de campagne door Wouter Bos gekozen koers over de aanpak van oude wijken, Melkert banen, veiligheid, integratie en eerlijk delen. De PvdA wordt afgerekend op een herkenbaar pro fiel en op een succesvolle uitvoering van de agenda van de steden. Een kansrijke toekomst voor alle buurten en niet alleen in de vier grote steden. Het c d a wordt door haar kiezers afgere

kend op het uitvoeren van een regionale agenda waar zaken als plattelandsontwikkeling en infra structuur centraal staan. Een kabinet heeft alleen toekomstkansen als beide partijen een scherp profiel behouden. Dus niet overal compromissen sluiten maar onderwerpen uitruilen waar een van beide haar herkenbaar profiel kan laten zien. Dit is voor de PvdA van groot belang. Want in de stad moeten we het vertrouwen waarmaken. Dan houden we de kiezers vast. Laten we dat na, dan hebben we een groot probleem. Dit is een voorwaarde om electoraal in te breken in de randgemeenten. Uit welbegrepen eigen belang hechten kiezers in die gemeenten veel waarden aan het voorkomen dat de problemen van de ste den ook bij hen terechtkomen. Maarbelangrij- ker nog; twee keer een miljoen kiezers terugwin nen lukt niemand, zelfs Wouter Bos niet.

Noten

1. Een oppervlakkige analyse van de verkiezingsuitslagen lijkt deze conclusie te bevestigen. Want de PvdA dankt de goede uitslag immers vooral aan de Idassieke bolwerken. De plaat sen die gevoelig zijn voor een heldere linkse boodschap. Plaat sen waarin de PvdA de laatste jaren veel ruimte heeft moeten

inleveren ten gunste van Groen lin k s en SP. Dankzij de polarisa tie zijn ze nu weer teruggekeerd naar de PvdA. In de grote steden is de PvdA hierdoor vaak weer terug op het niveau van 1998. Hetzelfde geldt voor de ‘rode’ provincies Groningen, Drenthe en in iets mindere mate Fries land.

Hoe anders is het beeld van de PvdA in de randstedelijke rand

gemeenten en Brabant en (Noord-)Limburg. Namurlijk. Ook in deze gebieden wint de PvdA. Maar in vergelijking met mei 19 9 8 blij ft de score hier dui delijk achter. Het zijn de bolwer ken van respectievelijk de v v v en het cda. Juist in deze ge meenten boeken vvd en CDA hun verhoudingsgewijs beste resultaten.

13

(14)

En de kiezer sprak opnieuw (3)

Luidruchtige restauratie of

stille revolutie?

14

A N D R E K R O U W E L

Na alle discussies over het effect van een premier met Harry Potter-uiterlijk, lijsttrekkers die een trui dragen in plaats van een stropdas en over de frequentie van opiniepeilingen is het tijd ons eens te verdiepen in meer structurele verklarin gen van de enorme electorale verschuivingen in Nederland. Op dit moment krijgt de enorme ver kiezingswinst van de PvdA alle aandacht, maar we zouden bijna vergeten datwe sinds I994nu vier verkiezingen op rij hebben gehad met een uitzonderlijk hoge electorale vluchtigheid. Nog uitzonderlijker in het afgelopen decennium was de transformatie van het klassieke coalitiepa- troon in Nederland. De christen-democraten werden van regeringsdeelname uitgesloten door de vorming van twee achtereenvolgende ‘Paarse’ regeringen. Daarnaast zagen we ook nog de op komst van een rechts-populistische politieke en trepreneur, Pim Formyn, die tien dagen voor de verkiezingen werd vermoord. Zonder noemens waardige organisatie en zonder politiek leider schap veroverde deze politieke stroming vervol gens 26 zetels in ons parlement en kwam kort daarop in de regering. Deze rechts-conservatieve regering van c d a-v v d en l p phield het slechts 87

dagen uit, opnieuw een record in instabiliteit Hoe kunnen we deze instabiliteit en transforma tie van ons politieke landschap verklaren en is er in 2003 sprake van een zekere restauratie van de

Over de auteur Andre Krouiuel is universitair docent

aan de afdeling politicologie uan de Vrije Uniuersiteit in Amsterdam

dominantie van de grote drie politieke stromin gen?

In de periode sinds de Tweede Wereldoorlog kon Nederland, zeker in vergelijkend perspec tief, worden beschouwd als een stabiele demo cratie, waar geregeerd werd vanuit het (christen democratisch) centrum met relatief stabiele coalitie-regeringen. Dit was mogelijk omdat het Nederlandse partijenstelsel decennia lang werd gedomineerd door vijf politieke partijen: de KVP, de cHu, de A R P, de PvdA en de v v d . Tot 1963 be

haalden deze ‘grote vijf’ bijna 9 o procent van alle stemmen. Na een kleine temgval in de jaren ’6 o en ’yo herstellen de grote politieke stromingen zich weer in de tachtiger jaren en lijkt de samen voeging van de confessionelen onder de c da- vlag hun electorale achteruitgang te hebben ge keerd. Echter, gedurende de jaren '90 slinkt het gezamenlijke aandeel van de stemmen tot onder de 70 procent en de verkiezingen van 2002 zijn een dieptepunt voor de drie grootste partijen:

CDA, VVD en PvdA behalen slechts s8,4procent

van alle stemmen. Echter, de verkiezingen van 2003 laten een duidelijk herstel zien van de drie grote partijen die nu weer bijna driekwart van alle uitgebrachte stemmen behaalden. Ookheeft het er alle schijn van dat, na de zeer uitzonder lijke j aren ’g o waarin de PvdA, v v D en D 6 6 de confessionelen uit de regering konden houden, er op coalitiegebied eveneens sprake is van een ‘restauratie’ van de traditionele verhoudingen. Eveneens lijkt het er op dat sinds de verkiezin gen van 2002 het c d a haar traditionele

(15)

En de kiezer sprak opnieuw André Krouwel Luidruchtige restauratie of stille reuolutie?

tie ook weer heeft heroverd op de PvdA, zodat de confessionelen weer de kleur van regeringen be palen. Zoals voorheen maken de christen-democraten er opnieuw geen geheim van dat zij, net als haar voorgangers, een 'natuurlijke’ neiging hebben om over rechts te regeren. Professor Daudt heeft lang geleden al de stelling gepo neerd dat confessionelen zich uitsluitend ‘in ui terste noodzaak’ laten dwingen om een kabinet te formeren met die ‘duivelse rooien’. We kun nen zeggen dat deze stelling inmiddels wel enige wetmatigheid heeft verkregen. Als we de weder opbouw buiten beschouwing laten hebben de confessionelen sinds 1958 slechts lo jaar samen met de PvdA samen op het regeringspluche geze ten en 22jaar samen met de v v d. Het c d azal haar natuurlijke neiging even moeten onder drukken, want er is op dit moment geen meer derheid samen met de v v d, terwijl mogelijke derde partners die nodig zijn voor de vorming van een rechts kabinet onwillig zijn (d6 6) of doorbet CDA zelf zijn gediskwalificeerd (l p f). Het wordt dus een CDA-PvdA kabinet. In histo risch perspectief trouwens geen vrolijk vooruit zicht, want drie van de vier PvdA-CDA kabinetten hebben hun rit niet uitgezeten. Alleen Lubbers en Kokhielden een centrum-linkse coalitie over eind tot de eindstreep.

Mijns inziens is deze ‘restauratie van de nor male machtsverhoudingen en coalitiepatronen’ dan ook slechts schijn, want er zijn een aantal drastische structurele wijzigingen onder de op pervlakte van stembusuitslagen te zien. Ik heb het niet over de schijnbaar diepgevoelde weerzin bij het electoraat ten aanzien van de ‘politieke regentenldasse’ die elkaar mooie baantjes toe schuift of over de woede van veel mensen dat wij, ondanks alle rijkdom, de publieke sector laten verschralen door privatiseringen en waardoor onderinvestering in bijvoorbeeld het onderwijs en het openbaar vervoer schrijnend zichtbaar wordt. Op deze ontwiklcelingen heeft Pim For- tuyn al gewezen. Deze ‘revolutie’ lijkt gekeerd door de moord op Fortuyn zelf en het wanstaltige geklungel van zijn politieke erflaters.

Een deel van de veranderingen in ons politiek

bestel kunnen worden verklaard door kiezers die in beweging zijn, maar het is niet zo dat het hele electoraat aan het ‘zweven’ is geslagen. Allereerst moeten we vaststellen dat uit alle kiezersonder zoeken blijkt dat de meeste Nederlanders een vrij stabiele politiek-ideologische positie innemen. De Leidse onderzoekers Irwin en Holsteyn toon den aan dat als men kiezers vraagt zichzelf te plaatsen op een links-rechts schaal er een zeer stabiel beeld ontstaat waarbij ongeveer 30 pro cent van de kiezers zichzelf links in het politieke spectrum plaatst, mssen de 30 en 45 procent van de kiezers een middenpositie innemen, terwijl ongeveer 3 o procent van de kiezers zichzelf rechts van het midden positioneert. Ook op spe cifieke maatschappelijke issues zijn de opinies van kiezers vrij stabiel en van een significante toename van politiek cynisme is volgens de onderzoekers ook geen sprake.

Verder blijkt uit verkiezingsonderzoek duide lijk dat de meeste Nederlanders vrij stabiel zijn in hun stemgedrag. Met de vergrijzing van de bevol king en het verval van de zuilen zijn er wel meer kiezers die ‘switchen’ van partij: in 1971 stemde meer dan 60 procent van de kiezers altijd op de zelfde partij, terwijl dat percentage in 1981 al was gezakt tot 49 en in 19 9 8 was nog maar 34 procent van het electoraat een trouwe kiezer. In 2002 gaf slechts 29 procent van de kiezers aan altijd op de zelfde partij te hebben gestemd. Echter, wanneer we kijken naar de verandering van partijkeuze in twee opeenvolgende verkiezingen dan blijkt dat het percentage ‘switchers’ al decennia lang schommelt mssen de 27 en 3 5 procent van het electoraat. Daarbij moet ook nog worden aange tekend dat de meeste ‘switchers’ dat binnen een politiek blok doen, dus wisselen mssen de PvdA en Groenlinks ofmssen c d aen v v d. Kiezers die van het ene uiteinde van het politieke spectmm naar het andere oversteken zijn echt een uitzon dering. Zwevende en wisselende kiezers zijn dan ook slechts het gevolg van een dieper liggende en meer fundamentele verandering van ons poli tieke stelsel: het veranderende karakter van poli tieke partijen, met name het ideologische en or ganisatorische karakter van de PvdA en het c d a.

15

(16)

l6

S O C I A A L - D E MOC R A T I E U G H T

Voor de Europese sociaal-democratie in het alge meen en de PvdA in het bijzonder geldt dat zij de afgelopen decennia is ‘verrechtst’. Sinds de j aren ’yo is de PvdA van een duidelijk linkse positie naar het politieke centrum opgeschoven en heeft men in toenemende mate neo-liberale ideeën over genomen. Op ideologisch vlak en in het concrete beleid is deze 'liberalisering’ duidelijk waar te nemen. Uit het onderzoek van Andrea Volkens aan het Wissenschaftszentrum Berlin blijkt dat de PvdA in de afgelopen twee decennia is getransformeerd tot een voorloper van de zo genaamde Derde Weg sociaal-democratie. Dit gedachtegoed komt er op neer dat sociaal-democraten op macro-economisch gebied en voor wat betreft de staatsfinanciën een neo-liberale koers vaart, zij zich op het terrein van criminaliteit en veiligheidsvraagstukken duidelijk repressiever opstelt, maar op het terrein van de verzorgings staat blij ft benadrukken dat sociale rechtvaardig heid en herverdeling noodzakelijk is. Zeg maar

sociaal-democratie 'light', met een scheutje libera

lisme. Uit een vergelijking van de verkiezings programma’s van sociaal-democratische partijen in West Europa door Joyce Langenacker aan de Vrije Universiteit blijkt dat de PvdA meer ele menten uit dit Derde Weg gedachtegoed heeft geïntegreerd dan Schröders spd en Tony Blair’s New Labour. Het pragmatische vrije markt den ken is stevig in het gedachtegoed van sociaal democraten verankerd geraakt en de PvdA heeft dan ook zonder veel moeite en harmonieus ruim zeven jaar met twee ‘liberale’ partijen, de w d en d66, kunnen samenwerken aan de privatisering van Nederland.

Deze strategische keuze voor het politieke midden heeft tot gevolg gehad dat veel traditio neel linkse kiezers de partij hebben verlaten, maar dat tegelijkertij d de PvdA haar mogelijkhe den om te regeren nadmldcelijk heeft vergroot. Het lukte de partij onder W im Kok zelfs om in de ja ren ‘90 de spilpositie in ons partijstelsel van de christen-democraten over te nemen. Een aantal ontwildcelingen hebben de PvdA naar het poli

tieke centrum gedreven. Met name de onder- Idasse, die niet langer bestond uit ‘blue-collar workers’ met een vergelijkbare sociaal-economische positie en aanverwante belangen, was struc tureel veranderd in een zeer diffuse groep van werklozen, WAO-ers, a o w-ers, ouderen en een

groeiend aantal ‘working poor’ (mensen met een baan die desalniettemin een laag inkomen heb ben). Deze ‘onderkant van de samenleving’ was eveneens gefragmenteerd in termen van etni sche en religieuze achtergrond, waardoor poli tieke organisatie en mobilisatie problematisch is geworden en uiteindelijk ook door de PvdA lijkt opgegeven. Ook de vakbond ging zich steeds meer richten op de werkende middenklasse en beide organisaties veranderde hierdoor zodanig van karakter dat een beweging naar het politieke midden mogelijk, zelfs wenselijk was geworden. Andere omgevingskenmerken zijn in de loop van de tijd evenzeer dramatisch gewijzigd. On der invloed van de economische crises van de jaren ’yo was het neo-liberalisme de maatge

vende ideologie voor overheidsbeleid geworden en de door de e u opgelegde begrotingsdiscipline

maakte het volharden in een linkse koers even eens een onrealistische strategie.

(17)

deel van deze ‘vergeten' groep zich massaal tegen Melkert’s PvdAkeerde en op Fortuyn stemde. Met name de traditionele sociaal-democratische bolwerken in de grote steden zijn in de loop der tijd verloren gegaan. Voor een deel door de SP die wel de volkswijken intrekt en poogt de mensen daar te organiseren, terwijl een ander deel van de onderldasse zich laat verleiden door politieke en trepreneurs of totaal en definitief is afgehaakt van het politieke systeem. Dit is een groot gevaar voor de democratie. Uit onderzoeken naar demo cratiseringsprocessen komt heel duidelijk naar voren dat een politiek systeem waarin partijen ontbreken die de 'pro-democratische coalitie van de onderklasse en middenldasse’ tot stand bren gen geen lang democratisch leven is beschoren.

HET CDA WORDT C ONSERVATI EVER

Deze problematiek wordt nog duidelijker als we ook het CD A in de analyse betreldcen. Het CDA en ook de KVP poogden als 'volkspartijen’ eveneens een brug te slaan tussen de verschillende sociale Idassen. Het unieke kenmerk van de christen democratie is immers haar ontkenning van de klassenstrijd en haar poging om de verschillende sociale groepen met zeer uiteenlopende belan gen met elkaar te verzoenen en te integreren. Dit is wat de Nijmeegse politicoloog van Kersbergen de ‘politiek der bemiddeling’ noemt. Hij doelt hiermee op een ‘religieus geïnspireerde, ideolo gisch vertaalde, institutioneel gewortelde en po litiek in de praktijk gebrachte overtuiging dat maatschappelijke belangentegenstellingen via politieke middelen moeten worden opgelost om de natuurlijke en organische harmonie van de samenleving te behouden of te herstellen.’ Het was deze religieus geïnspireerde politiek der be middeling die de sociaal-economische politiek van christen-democratische partijen in de na oorlogse periode beheerste en de Nederlandse verzorgingsstaat heeft gevormd tot een conser- vatief-corporatistische verzorgingstaat. Die ver zorgingsstaat bood een zekere garantie voor de onderldasse dat zij ook mee zou delen in de wel vaart en maakte een hoge mate van regulering

van de inkomensgroei mogelijk die voor onder nemers van groot belang is.

Maar de afgelopen twee decennia heeft ook het CDA een drastische koerswijziging onder gaan en is zij veranderd in een liberaal-conservatieve partij die niet langer in staat is de verbin ding tussen klassen te bewerkstelligen. Eigenlijk is dat niet vreemd wanneer men bedenkt dat christen-democratie een zeer recent verschijnsel

FvdA en

cda

moeten proberen

de onderldasse politiek te

integreren. Er staat meer

op het spel dan een

begrotingsevenwicht in 2007

is en de Nederlandse confessionelen lange tijd nodig hebben gehad om christen-democratisch te worden. De koppeling mssen christelijke be ginselen en democratie zijn lange tijd zeer pro blematisch geweest. In de 18® en 19^ eeuw schaarden veel confessionelen zich aan de kant van de Conservatieven en verdedigden zij de do minante rol van de vorst en de kerkelijke hiërar chie in het politieke bestel. Zij wezen het idee van de volkssoevereiniteit af en bestreden met alle macht de ‘revolutionaire’ ideeën van Vrijheid, Ge lijkheid en Broederschap. Deze herkomst verloo chent zich nog steeds niet. Het c DA en haar voor gangers hebben immers een duidelijke voorkeur gehad voor een meer corporatieve staatsordening en kijkt nog steeds liever naar rechts dan naar 17 links wanneer het om beleidskeuzen of coalitie partners gaat. Het is dus niet zo verwonderlijk dat het cda met zeer veel enthousiasme en grote voortvarendheid een kabinet met l p fen de v v d

(18)

het middelpunt van het Nederlandse politieke bestel en de vorming van het c da leek deze posi

tie ookvoor de toekomst veilig te stellen. Maar het CDA drijft sinds de jaren ’8o langzaam maar zeker weer naar de oorspronkelijk confessionele conservatieve hoek. Het accent is duidelijk ver schoven. Onder Lubbers en zijn inmiddels tal rijke opvolgers heeft het c da op programmatisch

vlak in grote lijnen liberale ideeën over de parle mentaire democratie, de staat en de marktecono mie overgenomen. Men heeft een groot deel van het theocratische en corporatistische gedachte goed overboord gegooid en kiest steeds duidelij ker voor rough capitalism, voor de markt in plaats van de staat, met alle sociale gevolgen van dien voor de onderkant van de samenleving. Passend in de oorspronkelijke ideologie is het c d a de rol

van eigen verantwoordelijkheid en het maat schappelijk middenveld (lees de georganiseerde belangen) steeds sterker gaan benadrukken. Net als de PvdA blij ft het c d a(met uitzondering van

het korte leiderschap van Brinkman) nog wel het belang van de onderlinge solidariteit van sociale groepen benadmklten, maar tot daadwerkelijke organisatie daarvan is weinig sprake meer. De linkervleugel van het c da, die tot in de christe lijke vakbeweging reikte, is verlamd en versplin terd. De afbraak van de verzorgingsstaat, de pri vatisering van het publieke goed en de nadruk op marktwerking heeft ookhet c d a verwijderd van

de onderklasse in Nederland. Alhoewel het c d a

in haar propaganda zich zeer veel moeite getroost het karakter van ‘brede volkspartij’ voor alle Nederlanders te behouden zien we ookhier dat het CDA moeite heeft de 'onderkant van de samenleving’ te mobiliseren. Naast de eerder ge noemde problemen van het diffuse en gefrag menteerde karakter van deze onderklasse heeft het CDA nog het probleem dat haar christelijke oorsprong in de weg staat bij de mobilisatie van bijvoorbeeld Islamitische of Hindoestaanse kie zers. Langzaam maar zeker verliest ook het c d a

haar oorspronkelijke karakter van volkspartij die in staat is een klassencoalitie te bewerkstelligen die een groot deel van het sociale spectrum be strijkt.

Concluderend kan men stellen dat het veran derend ideologisch karakter van PvdA en c d a in

de richting van het neo-liberalisme van grote be tekenis is voor hun vermogen om kiezers uit ver schillende sociale klassen te verenigen. Als dat wel lukt, zoals Lubbers, Kok en Bos hebben laten zien, dan is dat eerder het resultaat van per soonskenmerken of een door de media gecreëerd imago dan op basis van een duidelijk politiek project met bijbehorende visie. Het is dus een korte termijn-prestatie, en niet langer een stmc- mreel kenmerk van de sociaal-democratie en de christen-democratie dat zij een brede Idassenco- alitie kunnen formeren. De PvdA en het c d a zijn

middenklasse partijen geworden die voor een groot deel in dezelfde electorale vijver vissen.

Toegegeven, het succes van de Nederlandse economische ontwikkeling, de opbouw van de verzorgingsstaat en de immigratiestromen heb ben die sociale structuur in Nederland drastisch gewijzigd. Het is met name de opwaartse mobi liteit van de traditionele arbeidersklasse, de vor ming van een zeer brede middenklasse en het ontstaan van een zeer diffuse en heterogene nieuwe onderklasse die de oude strategieën van de grote partijen bemoeilijkt. Maar het is van grote betekenis voor de democratie in Neder land. Een groot deel van het electoraat wordt structureel veronachtzaamd en keert zich lang zaam tegen het politieke systeem dat hen niet langer vertegenwoordigd. Dit is duidelijk te mer ken in een toename van het politiek cynisme. Om te voorkomen dat dit systematische conse quenties gaat krijgen voor de Nederlandse de mocratie moeten beide partijen opnieuw veel tijd en moeite steken in pogingen de onder klasse politiek te mobiliseren en te integreren, de solidariteit mssen de ‘haves’ and ‘have-nots’ te herstellen. Wellicht dat een hernieuwde coalitie van deze twee volkspartijen daar een eerste aan zet voor kan zijn. Ik hoop dat zij zich niet te veel zullen laten afleiden door tijdelijke economische tegenwind en begrotingsproblemen. Er staat meer op het spel dan een begrotingsevenwicht in 2007.

(19)

En de kiezer sprak opnieuw (4)

Welke koers vaart Bos?

R O N A L D V A N R A A K

Die klapdeurtjes heten trouwens gewoon tourni quets,’ verbeterde Mat Herben PvdA-leider Wou ter Bos tijdens het Lijsttrekkersdebat op de slot- avond van de campagne. Hij reageerde op de dis cussie over waarden en normen die Bos kort daarvoor had gevoerd met Jan Peter Balkenende. De opmerking van Herben is niet alleen verma kelijk, maar ook typisch voor de bloedarmoede van het politieke debat tijdens de afgelopen ver kiezingscampagne.

Balkenende startte in aanloop naar de cam pagne het waarden en normen-debat, maar haakte af op het moment dat de morele implica ties van zijn eigen beleid in de discussie werden betrokken. Toenmalig LPF-minister Herman Heinsbroek zag eerder wel een rol weggelegd voor de politiek, maar diens voorstel voor een re clamecampagne was weinig inhoudelijk. Gerrit Zalm, die zich had geërgerd over de ‘tegeltjes wijsheden’ in het regeerakkoord, zag helemaal geen brood in politieke discussie over moraal.

Ook Bos bracht de moraaldiscussie weinig verder. In zijn debat met Balkenende verengde hij het probleem tot het wel of niet plaatsen van toegangspoortjes in tram en metro, waarna de discussie door Herben op vakkundige wijze tot een parodie werd gemaakt. Toch is er veel af te dingen op het morele gehalte van het over heidsoptreden in de laatste twee decennia, ook onder Paars. Aan de PvdA is nu, als winnaar van de verkiezingen, de mooie taak om in de politiek de moraal opnieuw aan de macht te brengen.

Over de auteur Ronald uan Raak is medewerker uan

het loetenschappelijk bureau uan de sp

MOR AAL AA N DE MAC HT

Hoe verschillend beide heren ook zijn in uiterlijk en presentatie, toch werd Bos tijdens het debat met Balkenende een spiegel voorgehouden: vóór hem stond een man die in mei 2002 de christen democratie electoraal uit het slop had getrokken. Een dag later zou Bos hetzelfde doen met de sociaal-democratie. In navolging van Balkenende bracht hij zijn partij op 22 januari opnieuw in het centrum van de macht. Niet alleen electoraal, maar ook op ideologisch vlak zou Balkenende voor Bos een voorbeeld kunnen zijn.

Gedurende de Paarse oppositiejaren van het CDA was Balkenende een belangrijke initiator van de ideologische vernieuwing binnen de christen-democratie, die in aanloop naar de ver kiezingen van vorig jaar haar beslag kreeg door de uitgave van Anders en beter. Belegen christe lijke begrippen als ‘soevereiniteit in eigen kring’ en het ‘subsidiariteitsbeginsel’ kregen in dit boek een modernjasje. Balkenendes alternatief was het ‘primaat van de samenleving’, waarbij de overheid moet vertrouwen op het probleemop lossend vermogen van ‘maatschappelijke organi saties’. Om aan deze vrijheid en verantwoorde lijkheid opnieuw ruimte te geven moet de greep van de overheid op de samenleving, door subsi diëring en regels, verminderen. Ook Bos zal snel werk moeten maken van de ideologische ver nieuwing van de sociaal-democratie.

De totstandkoming van de regering-Balke- nende daarentegen is voor Bos een waarschu wing: op het moment dat Balkenende met v v d

en LP F een regeeraldcoord sloot verloor hij veel van de ideologische veren waarmee hij zich de

ja-19

(20)

En de kiezer sprak opnieuw Ronald van Raak Welke koers uaart Bos?

20

ren daarvoor had getooid. Het christen-democratische alternatief stelde veel vertrouwen in het probleemoplossend vermogen van organisaties als pensioenfondsen, omroepverenigingen, wo ningcorporaties, onderwijsinstellingen, zieken huizen en andere zorginstellingen. Dit beroep op instellingen als dragers van de publieke mo raal werd echter niet ondersteund door het rege ringsbeleid. Integendeel: meer marktwerking in onderwijs, zorg en veiligheid, en bezuinigingen op schoolconciërges, verzorgers en stadswachten waren hiermee in strijd. De politiek van de terugtredende overheid gaf ook ruimte aan libe rale opvattingen over repressie. Als we mogen af gaan op Bos’ campagnebijdrage over tourniquets, dan lijkt hij dit idee te hebben overgenomen. Ook op veel andere punten laat de PvdA-leider zijn nieuwe kiezers nog in onzekerheid.

HET BOEK V A N BOS

Het is een goede gewoonte dat lijsttrekkers in aanloop naar verkiezingen inzicht geven in hun politieke uitgangspunten, sp-leider Jan

Marij-nissen begon hier in 1 9 9 6 mee, met het boek

Tegenstemmen. Een Rood antwoord op Paars. Bij vol

gende verkiezingen verschenen Ejfe dimmen (1998), Schrale rijkdom (2002) en Nieuw optimisme (2003). Ook de politieke idealen van tegenwoor dig lijstrelcker André Rouvoet van de Christen unie zijn na te lezen, in Politiek met een hart (2000). In mei 2002 verschenen Pim Formyns De puinhopen von achtjaar Paars en Balkenendes An

ders en Beter. In deze toegankelijke boeken schet

sen de lijstrekkers op voor kiezers en journa listen begrijpelijke wijze de uitgangspunten op basis waarvan deze partijen politiek willen be drijven.

Opvallende afwezigen in deze opsomming zijn Bos en Zalm, lijsttrelckers van twee partijen die gedurende de Paarse j aren weinig hebben ge daan aan ideologische vernieuwing. Tijdens de afgelopen campagne werd door deze leiders dan ook veel leentjebuur gespeeld. De v v D bepleitte onder leiding van Zalm een klassieke vorm van de liberale nachtwakersstaat, waarbij de over heid zich terugtrekt uit het publieke domein, maar waarschijnlijk onder invloed van de nog

(21)

En de kiezer sprak opnieuw Ronald van Raak Welke koers uaart Bos?

steeds succesvolle l p f gold dit niet op het gebied

van veiligheid. Ook problemen op het gebied van integratie en sociale cohesie werden door de v v d

gemakshalve in termen van ‘veiligheid’ bespro ken.

Tot aangename verrassing van de SP liet Bos gedurende de campagne in toenemende mate een anti-liberaal geluid horen, door openlijk af stand te nemen van de politiek van privatisering en marktwerking, zoals die onder verantwoorde lijkheid van de PvdA de afgelopen twaalf jaar is gevoerd. Deze politieke koerswending werd op 7 december in NB c Handelshlad aangekondigd door Frans Becker, Paul Kalma en Ed van Thijn. Daarmee werd niet alleen het politieke functio neren van de PvdA aan de kaak gesteld, zoals eer der in het rapport van de commissie-De Boer, maar werden ook voorstellen gedaan om een einde te maken aan de politieke bloedarmoede van de sociaal-democratie. In een pleidooi voor eerherstel voor het publieke domein stellen de auteurs dat de PvdA teveel verwacht heeft van privatisering van overheidsdiensten en beplei ten zij meer politieke regie. Misschien is dit een goede start van ideologische vernieuwing en een aanleiding om bij aanvang van een eventuele re gering met de PvdA alsnog te komen met een boek van Bos.

N I E U W E KOERS W A A R M A K E N

Veel PvdA-kiezers, voor wie de politieke omslag een reden was om de partij op 22 januari alsnog

hun vertrouwen te geven, zullen de partij de ko mende tijd met argusogen volgen. Commentato ren hebben er al veelvuldig op gewezen dat hun steun voorwaardelijk is: veel linkse kiezers heb ben Bos uit strategische overwegingen hun stem gegeven, in de verwachting dat hij een liberale re gering voorkomt. De PvdA zal zich ditmaal an ders moeten opstellen tegenover het c d a dan tij

dens het kabinet-Lubbers iii (1990-1994), toen een begin werd gemaakt met de politiek van libe ralisering. Als de partij de aangekondigde nieuwe koers niet kan waarmaken, zal het aantal zetels voor SP en Groenlinks — dat in historisch per spectief met 17 nog steeds ongekend hoog is — bij komende verkiezingen opnieuw toenemen. Een nieuw sociaal-democratisch politiek pro gramma is echter niet voldoende, de PvdA zal ook meer verantwoording moeten afleggen. De fout van Kok, die de PvdA in december 1995 — ook toen overigens met een beroep op Kalma — de ideologische veren liet afschudden, zal daarbij moeten worden hersteld. Linkse kiezers zijn be nieuwd naar het PvdA-alternatief voor Balkenen des ‘primaat van de samenleving’, dat in het rege ringsbeleid van Balkenende I leidde tot verdere uitverkoop van de publieke sector. En naar de morele verantwoording van het nieuwe sociaal democratische beleid. Een debat over tourni quets zal dan niet volstaan.

Foto PudA campagne: Wouter Bos bezoekt het Christelijk Gymnasium in Utrecht (Michael Kooren/Hollandse Hoogte)

21

(22)

En de kiezer sprak opnieuw (5)

Valse bescheidenheid

22

J ET B U S S E M A K E R

Met de uitslag van 22 j anuari heeft Wouter Bos zijn belofte een miljoen kiezers terug te halen eerder ingelost dan hij zelf verwachtte. In enkele weken tijd heeft Wouter 1,2 miljoen meer kie zers dan op 15 mei 2002 overtuigd weer PvdA te kiezen. Hij heeft in de campagne laten zien dat hij scherp kritiek kan leveren en eigen ideeën simpel en aansprekend kan formuleren. Dat wist hij te combineren met moed. Wouter Bos speelde niet op veilig door wijken te bezoeken waar veel PvdA-kiezers eerder afgehaakt waren, en moeilijke keuzes niet uit de weg te gaan, zoals rond de kandidatuur voor de minister-president. In die zin was de overwinning van de PvdA de overwinning van Bos.

Maar de verkiezingen hebben meer laten zien. Ze hebben nogmaals bewezen hoe weinig honkvast de meeste kiezers zijn, en hoezeer de stijl van de lijsttreldcer van belang is. Kiezers re kenen keihard af met politici die ze niet vertrou wen en die zich niet aan hun beloften houden. Degenen die nu stellen dat 15 mei slechts een 'rimpeling in de geschiedenis’ was, en met een

zucht van verlichting vaststellen dat alles weer hack to normal’ is, hebben het geheel bij het ver keerde eind. Het slechtste wat we nu kunnen doen is tevreden achterover gaan leunen omdat we weer in het centrum van de macht zitten.

In plaats daarvan moet de vernieuwing met voortvarendheid ter hand worden genomen. De uitslag van 22 januari geeft aan datje het vertrou wen van burgers terug kan winnen, maar ook dat

Over de auteur jet Bussemaker is lid van de Tweede Kamer voor de PvdA, verbonden aan de afdeling Politicologie van de VU en lid redactieraads&d

je dit vertrouwen elke dag weer moet bewijzen. Veel mensen hebben op 22 januari op de Nieuwe PvdA gestemd. In de campagne is dat ‘Nieuwe’ ook scherp aangezet, door te erkennen dat we in het verleden fouten hebben gemaakt, zoeken naar nieuwe benaderingen en niet op alle vragen pasklare antwoorden hebben. Excuus vragen voor je eigen partij kan je echter maar een keer doen. De volgende keer zullen kiezers met name Wouter Bos niet meer afrekenen op veelbelo vende toekomstvisies, maar op concrete resulta ten.

Als we willen dat die afrekening succesvol verloopt, dan zullen we met het cdamoeten

proberen tot een regeerakkoord te komen waarin de PvdA op herkenbare wijze aanwezig is, en het proces van inhoudelijke en organisatori sche vernieuwing in de partij op voortvarende wijze moeten vormgeven. Het moeilijkste is wel licht nog beiden parallel te laten lopen; regeren en vernieuwen. Tegelijkertijd zal dat ook de be langrijkste uitdaging voor de partij moeten zijn: als we terugvallen in de fouten van onder Paars ii, dan verliezen we de volgende keer zo weerzo zetels (ofmeer).

Maar moeten we regeren? Op zich zou het mooi zijn als we kunnen gaan regeren. Je kunt progressief beleid immers beter vanuit de rege ring dan vanuit de oppositie vorm geven. Maar er moet dan wel wat te regeren zijn, dat wil zeg gen dat we herkenbaar blijven, ook in de rege ring. Dat betekent datje niet op alle terreinen, maar toch in elk geval op een aantal, een duide lijk PvdA-geluid kan laten horen. Wat dat betreft kunnen we van Paars I leren, waar v v den PvdA

(23)

En de kiezer sprak opnieuw Jet Bussemaker Valse bescheidenheid

beeld arbeidsmarktbeleid; v v d privatisering) hun zin kregen. Zo’n benadering zal genoeg pro blemen geven, zeker gezien de slechts economi sche vooruitzichten. Toch is dat naar mijn idee nog onvoldoende. Behalve zo’n uitruil zal er op z’n minst ook een gezamenlijk motto moeten zijn, een ideologisch bindend idee, dat het nieuwe van het kabinet PvdA-cn auitstraalt. Naar mijn idee is zo’n motto te vinden door aan te knopen bij ideeën over zelforganisatie, maat schappelijk middenveld, bureaucratiekritiek en beleid van onderop wat in beide partijen leeft. Centraal zou daarin de kritiek op doorgeschoten individualisering moeten staan, en herwaarde ring van maatschappelijk initiatief. Daarbij kan aangesloten worden bij ideeën van Robert Put- nam die in zijn boek Bowling Alone prachtig aan geeft waarom samenlevingen alleen kunnen be staan bij een sterk maatschappelijk middenveld en actief burgerschap. Een bindend concept kan ook gevonden worden in het thema van de fat soenlijke samenleving, zoals Avishai Margalit betoogt in The Decent Society. Hierin staat de rol van de overheid centraal die burgers niet alle welzijn hoeft te beloven, maar er wel voor moet zorgen dat instimties er voor de burgers zijn en niet andersom zijn. Instituties mogen burgers nooit vernederen. ‘Een sterke samenleving, be- troklcen burgers’ zou bijvoorbeeld een motto kunnen zijn.

Maar ook als we zo op een herkenbare wijze deelnemen aan een regering, zal de partijver- nieuwing voortvarend ter hand genomen moe ten worden. Niet alleen Wouter Bos, maar de hele partij zal moeten laten zien te kunnen luisteren en confrontaties aan te durven gaan. We zullen allemaal moeten leren kritiek serieus te nemen, en soms een standpunt aan te passen zonder met alle winden mee te waaien. Ook zal het inhoudelijke debat binnen de partij meer dan nu gestimuleerd moeten worden. De nei ging zal groot zijn, zeker als we in de regering gaan zitten, om dat debat uit de weg te gaan. Het zou daarom goed zijn als gewerkt zou gaan wor den aan de opstelling van een nieuw beginsel

programma. Met het rapport De Boer in de hand en de kritiek op het concept-programma dat er ligt, moet het mogelijk zijn binnen niet al te lange termijn tot een kort en bondig programma te komen. Dat zou in mijn ogen overigens meer de vorm van een missie-statement in een A4-tje dan een traditioneel beginselprogramma moe ten zijn, waarin standpunten van A tot Z worden vastgelegd. Maar na de zeer lange voorgeschie denis acht ik het wel noodzakelijk dat het er nu komt.

Daarnaast dient het rapport De Boer openlijk bediscussieerd te worden. Uitstel vanwege de verkiezingen mag nooit afstel betekenen. Vol gens mij zijn we op diverse terreinen verder dan de Boer suggereert (bijvoorbeeld over belastin gen, bestuurder of burger de baas, de nieuwe economie, en veiligheid). Op andere terreinen is de discussie nog maar net begonnen: bijvoor beeld als het gaat om immigratie en verzorgings staat, multiculmralisme of emancipatie, en de hervorming van de publieke sector. Het is zaak alle onderwerpen in openheid te bespreken, en vooral daar ook conclusies aan te verbinden.

Tegelijkertijd zal de partij-organisatie en de fractie-organisatie op de schop moeten. Minder hiërarchisch minder naar binnen en naar het be stuur gericht, meer openstaan voor nieuwe men sen, meer activistisch georiënteerd, en altijd kri tisch ten opzichte van de overheid. Dat zullen uitgangspunten zijn die velen delen, maar die vragen om een fikse culmurverandering om ook daadwerkelijk in praktijk te worden omgezet.

Er ligt voor de Partij van de Arbeid dus een driedubbele opdracht; het verbeteren van de her kenbaarheid van de partij in het centrum van de 23 (Haagse) macht; inhoudelijke vernieuwing van het sociaal-democratische gedachtegoed en orga nisatorische vernieuwing van partij en fractie om daadwerkelijk te laten zien dat we een volks partij zijn. Voorwaar geen geringe opdracht waar bescheidenheid niet past. Dat zou slechts valse bescheidenheid zijn.