1. Grondwette v an die Z.A . R. en O.V.S.

223 HOOFSTUK V.

DI.ii;

GRONDWJ:!.:T VAN DI E ZUID-AFRIKAANSCH£ WPUBLiiK,

- 1858. 1 }

1. Grondwette v an die Z.A . R. en O.V.S.

Die Grondwet van die Z.A.R., soos dit finaal deur die Volk s r aad g oedgekeur is, 2 )was die tweede volle- dige r epublikeinse grondwet wat op Suid-Afrikaanse bo- dem tot s t a nd ge kom het. Sy voorgange r was die Konsti- tusie van die Republiek van die Ora nje-Vrystaat van 185 4.3) Met betrekking tot die twe e Grondwette wa t a lb ei vir Boere-state en vir mense van dieselfde vlees en bloed

opges t el is, b sstaan daar, ei en aardi g genoeg, heelwat v erskille en ooreenkomste. Wat di e totst andkoming daar- van betr ef , moet in die eerste plek die aandag op die fei t gev , ; stig word dat die Vrys t aatse Konst i tu s ie veel makliker tot stand gekom het as die Gron dwet van die

Z. A. R., en d a t di t nie deur

~intense

k onstitus i onel e st ryd, soos in die O orv aal se ge bied plaasgevind het , voora f ge gaan i s nie.

~en

van die redes da arvoor kan

we es dat die b ewoners van die Oranj erivier-soewereiniteit vanwet; •n gereelde re gering deur Bri ttanje vanaf 1848 tot 1 85 4, •n meer ge vestigde same lewingsgroep as hu lle Oor- vaalse broeders was en dat daar by hull e geen g e l e ent - heid bestaan het vir eie eksp erimente in regeringsake nie. Buitendi en het hulle

uit

wat in die Oorva a ls e g e- bied plaasgevind het, genoeg ge l eer om in 1 85 4, toe hulle hull e vryh eid en onafhanklikheid g ekry het, nie toe te laat dat dieselfde st r yd in hulle geledere ant- brand nie. Daa rby was op di e tydstip, toe die O.V.S .

~ lPnstitusi e moes k ry, bekwame p ers one , onder wie die naam van die Ho ll a nde r, J.Gro enendaal, g enoem moet w prd, in die gebied a anwe sig om a an die Boere die n od i ge

l)Gep~ -b lis ee r in Locale Wett en der Z.~~.B_~ ,l849-1 885~ll.

35-68;

~ybers~

Select Constitutional Documents illus-

tratin~ So_uth_A~rican Risto~

1795-1910, bll.36 2- 410 ; Suid-Af rik a anse A r giefstukk e, Transvaal, no.3, by l a ag 2/1858, b ll. 496-5 25 .

2 )Staat s Cour ant , 26 Feb. 1858~ Volks r aa dsnotule, Rus - tenburg, a rt.l9, 1 8 Feb. 1 858 .

(S.A_~Argiet?tukke,

Tvl., no.3, bl.l66).

3)Gepubli seer in ~uid-AfT-ikaanse Arg iefstukke, O. V. S ., no.l, byl a ag 7871854, bll . 194- 201 ;

Scholtz~

Die Konsti t u s i e

enSta.atsinstellin~

van die Oranje-Vr;y-

s t aat llr54-f9b- 2 ·; bylaag 1, bll. :i:-Efb-"19 2; EY'Fers

~

a .

w.

-;--bi1 . 28b - 2 9 6.

leiding te verskaf.

Die Konstitusie van die Republiek van die O.V.S.

verskil in n baie bela ngrike opsig van die Grondwet van die Z.A.R. , naamlik dat terwyl albei feitlik in hul ge- he

e

l deur buit

e

landers (Hollanders) opgestel is, dit op heeltemal ander modelle gebaseer is. Terwyl die

Vryst

aatse

Konstitusie hoofs

a

aklik op di

e

van die V.S.A.

gegrond is, 4 )en

dit baie waarskynlik is dat die Konsti- tusie van die Tweede Franse Republiek van 1848 ook ·n groat rol by die opstel van die van die O.V.S. gespeel het, 5 )het die opste llers van die Grondwet van die Z.A

.

R.

ten

spyte

v

a

n die bewering dat

S

tuart by die opstel daarvan ·n Franse kopie van die Amerikaanse Grondwet as enigste leidraad gehad het, 6 ) hoofsaaklik hulle kennis uit die Grondwet van die Bataafse Republiek van 1798

geput. 7 )

To

g

was nie

een

van die twee

Boere-grondwette

·n

s

laafse n

a

volging van die bui telandse nie

1naar

was di t •n deeglike

aanEa

ssing van die bepalings daarvan aan eie omstandighede , )terwyl oak eie opvattinge inge-

sluitg) en

eie

ervaring en tradisie n

gro

at rol gespeel het. 10 )

Dit i

s

opmerklik dat die Z.A

"R.

baie min uit die Vrystaatse Konstitusie

ge

put het, veral as in

aan-

merking geneem word dat die b

ewoners

van die Republiek

op politieke

ge

bied feitlik in n doolhof r

ondgetas

het, t

e

rwyl n

e

t a

an die a

nderkant van die Vaalrivier •n h

e

el doeltreffende konstitusie in swang was, ruim vier jaar voor

die

Z.A

.

R. uiteindelik met n eie grondwet

kon

spog.

Die navolg ing v

a

n verskillende buitelandse

ste

l

s

el

s het

tot result

aat geha

d die totst

a

ndkoming v

a

n twee heeltem

a

l 4 ) Schol

t~ ~

a. w. :-bll. 21-27.

·--- ---··

5)Kyk die bespreking v

a

n

Scholtz se werk

deur I.D.Bo

sman

in Sept. 1937, Tydskrif vir

en PHedendaag~e Rom.A.Grobbelaar~ _

Die Ontstaan en

~in~-Hollandse

R 0 ^g, nt-

wikkelin~~p~_die Ora

nje-Vrys t

aa

t

tot aa

n

die einde

tot

aan

die

e

inde van president J.N.Boshof se rage- ring in 1

859

. (Ongepubliseerde

D.Phil.-proefskrif,

Universit

ei

t van

Ste

llenbosch), hoofstuk 9.

6 )Een Holla nder (

K.J

.de Kok ) ~ Toen en Thans, bl.l28.

7)Wypkema~ ^{De Invlo}

^e

^{d v}

^an

^{Ne derland op Ontstaan en Ont-}

wikkeling v

a

n

de Staatsinstellin~en

der

Z.A.Repub

l

iek

tot 188 1, Afd . c, hoofstuk

2.--- - -·-·· ..

8 )Vgl. Van der

Vt/a

l t

:

Die Ontwikkelin v

an

Boere-bestuurs- instellinge . (Ge

sk

iedenis v

a

n S.A.

II

, bl.90 •

g)Vgl

. ibid., bll.8

2-8

3.

lO)Vg l.

Scholtz: a

.w., bll.l7-

21 ; W

ypkema

: a

.w., bl.

510.

225

verski11ende grondwette, hoewel die hoofbeginsels daar- van dieselfde was, naamlik

republikeins~

Die O.V.S.

s 'n was •n kort, saaklik gestelde en duide1ike g rondwet van twee-en-sestig artikels; die van die Z, A, R. , •n om- vattende en lywige stu.k van tweehonderd-twee-en-dertig artike1s, Tog het die twee Grondwette heelwat ooreen- komste getoon, veral ook ten opsigte van die president s - amp,11)en het a1bei Grondwette, van tyd tot tyd na gelang van omstandighede aangevul en/of gewysig, die grondslag va n die

staatsre~ling

van die twee Republieke tot met hulle ondergang in 190 2 g ebiy . .

Dit is nie hier die plek om die twee Grondwette ui tvoerig met mekaar te vergelyk nie

9

ook nie om ·n vol- l edige uiteensetting van die bepalings daarvan neer

t e skrywe nie, maar met die oog

op

wat verder s al volg, is dit nodig om aan die Grondwe t van die Z.A . R. kortlik s aandag te skenk.

2. Totstandko]Ui!J.£.._ YC3.P. Grondwet van Z, A. R.

Die Grondwet van 1 858 i s voorafgegaan deur die go e dkeu.ring by v erski11ende ge1eenthede van drie kon s ep- grondwette, wat a1ma1, met enkele uitsonderinge diese1f- de bepa1ings bevat het. Die eerste konsep is opgestel deur Jacobus Stuart en die komitee w a t tydens die Pie- n aarsrivierse Vo1ks raadsitting benoem en met die taak be1as is. 12 ) Hierdie komitee wat op die eerste Maa ndag van Oktober te Potchefstroom vergader het,l3)het na en- ke1e weke

~

kons ep-grondwet gereed gehad,

~

1ywi ge doku- ment wat uit niks minder

~s

327 artike1s met

n

bylaag

tot artike1 31 van sewe artike l s , bestaan het nie. 1 4) Onge1ukkig is die gegewens aangaande die

werk~

saamhede van die Grondwet-kommissie baie skraal en is di.t wat nog vir on s opgetek en i s, nie so maklik aanneem- baar n ie . K.J.de Kok wat as sekr e tari s van die kommissie ll)In die vo1 gende hoofstukke van hierdie werk, .waarin

die amu van die staats Jr e sident in die Z.A.R ontle e d word,

~al

te1kens op ver skil1e en ooreenkomste g e- wys word.

1 2 )Kyk hierbo, b11. 204 e.v.

l3) . Wypkema vergi s hom as hy bewe er dat die G rondwe t -kom- missie te Pienaarsrivier vergad er het. (Die Aandee1

van d s . van der Hoff in die Transvaa1se staatsontwik- keling. - Almanak v a n die N ed.He.rv.Kerk van Afrika,- 194 2, bl. 94T:

l4)R.930/55 : Konsep - grondwet van die Z.A .R ., d.d. Pot- chefstroom , 1 N ov.l855 .

(S.A.Ar~iefstukke,

Tvl., no.

3, bylaag 54/1855 , b11. 380-442 •

226

opgetree het, is die enigste persoon wat so effens lig laat deurskemer as hy verklaar dat Stuart al die artikels opgestel en dit ter go edkeuring aan die ande r komm i ss ie- lede

voorgel~

h e t . , terwyl hy by die opstel van die Kon- sep- grondwet as enjgste leidraad n Franse vert a ling van die Amerikaanse Grondwet in sy besit gehad het.l5)

Hoewel Stuart di e leeue-aandeel in verband met die opstel van die Kon sep- grondwet v erri g het~ ¹⁶ ) ^is

dit waarskynlik dat ds. van der Hoff van agter die skerms ook sy deel bygedra het tot die totstandkoming daarvan~7)

Tog moet die ee r vir die opstel daarvan, en derhalwe ook vir die totst andk oming van ·n ui tvoerende gesag en ·n

staatshoof aan Stuart gegee word.lB)

Die mededeling van De Kok dat Stuart van die Konstitusie van die V. S. A. as enigste leidraad g ebrui k

gemaak het, kan nie aanvaar word nie want ui t

•n

vergely- king van die Konsep -grondwet met die Am er ik aanse Konsti -

tusie

b~yk

dit baie duidelik dat daar heel we ini g oor- e enkoms tu ssen die twe e bestaan.l9) Inte endeel vertoon hierdie Konsep-grondwet van die Z. A. R. groot oor e enkoms- met die Bataafs e Grondwet v an 1798. 20 )

Hoewel me tt er tyd kleinere wysiginge in die Konsep-grondwet aangebring is, is die Stuart-antwerp uiteindelik in 1 858 as die Grondwet van die Z.A.R. aan- vaar en het dit in hoofsaak tot 1902 bly geld .

l5)Een Hollander ~ ^{a .} w., bl.l28? vgl. ook R.973/56 en

R.975/56~

Stuart aan Jacobz, d.d. 25 Jan .l856 .

16 )Vgl. Wypkema~ D~---~pvl<?_ ~d ^van Ne_q._erlai?-d_~ ^{_ _ _} Ontstaan en

Ont~-rikkelin_g__

van de

Staatsins!~llingen

der Z.A . R. tot 1881 ' bll.32l-322.

l?)Kyk Wypkema~ ^{ibid. ; bll.32 2-3 24;} Wypkema~ ^{Die A andeel}

van ds. van der Hoff in die Transvaalse Staatsontwik - keling ( voetnoot 1-3---van-"b]:.erdie hoofstukf; Vancfer-

Walt~

Die

On~wikk~Jing

van Boere-bestuursinstellinge.

(Geskiedenis van S.A.

~I,

bll.89-90). Wypkema b egaan e gter •n fout as hy in genoemde artikel in die Kerk- almanak (bl.94) beweer dat die Konsep - g rondwet in ds . van der Hoff se handskrif geskr yf is, want Stuart het dit self geskryf.

lB)Vgl. Pelzer~ ^a.w., bll.l58-1591

l9)Vgl. ook Van der Walt~ Die Ontwikke ling van Boere- bestuursin s telling e .

(G~skiedenis

v a n S.A. It, bl. 89 )

~

vVypkema

~

De Invloed van Neder l and op

6~1t~taan

en Ont - wikkeling van de Staa

ts_:hE.~_!_ellingen

de r Z. A. R. tot 1881, bl.32l. Pelzer (a.w., bl.l58) noem slegs die feit i.v.m. die Amerikaanse Konstitusie en lewer geen verdere komment aa r nie.

20 )Wypkema ~ ^ibid.

¹

bll. 332-346.

227

Die invloed van die Bataafse Konstitus ie blyk al dadelik uit die eerste afde li ng van die Grondwet van die Z .A. R. , waarin in negentien artikel s ·n aan t al a l geme - ne beginsels neergel@ word, waarin veral die oppergesag van die volk beklemtoon w ord. 21 ) Die tweede afdeling van die Grondwet, bevattende nege artikels oor die ver- houding tussen kerk en st aat en die boskerming en ver- dediging van die twee in stellinge, is heel oorspronklik e bepalings wat in geen ander republikeinse grondwet van die tyd voorkom nie. Die artikels wat met die ke rk in verband staan , is •n duidelike ui tvloei sel va n die kerk- like stryd wat voor 1 855 plaa sgevind het, en W ypkema m e en om ook daarin die besondere invlo ed van ds . van der Hoff te. herken. 22)

W a t veral van die konsep-grondwette en di e Grondwet van 1858 k enmerkend is, i s die a f s onderl ike v oorsiening wat vir die dri e staatsmagte gemaak is . Dit was natuurlik niks nuuts nie omdat teen die tyd die b eginsel van di e skeiding van regeringsma gte in feitlik alle grondwette van We s - .,::;uropa opge n eem w as . Tog skyn dit of di e Ba t a a f s e kons titu s i e ook in die opsig s y in- vloed laat geld het, en wel daarin dat dit telkens die volk is wat di e wetgewende mag aa n die Volksraad , die uitvoerende g e s ag a a n die Uitvoer en de Raa d en die re g-

t e rlik e gesag a an di e l anddro s t e en ge~worenen opdra . 2 3 ) 3. Die Wetgewende Gesag .

Deur di e Grondwet van 1 858 word die w e t g ewende g esag in di e h a nde van die Volk s r aad g e s tel en word die Volks r aad as di e hoogs te g e sag in die l and ver- klaar. 24) Hierdi e bepa ling, s owel as di e s ames t e lling van die wetg ewende liggaam, was niks nuuts in die kon- stitusionele ge s kiedenis v a n die Boere nie, Die Volk s - r aad w at a ldus to t s t and g ek om h e t, wa s feitli k pr es i es di e selfd e a s di e N a t a l s e en Tra n s vaalse V olk s rade , b e - halwe dat di t nou hoofs a aklik •n wetgewende liggaam g eword en van sy uitv oerende en r egterlike funksies afst a nd

ge~oen

het . Di e V olks r aad mo es uit min s tens twaalf l e d e tu ss en di e oud erdomm e va n dertig en ses t ig jaa r 21 )Ibid. , bl1.332-334 .

22 )Ibid., bll. 32 3- 324.

2 3)Ibi d .

1

bll . 334- 3359 k yk ook G rondw e t ( Z. A. R. ) , 18 58 , artt . 1 2 , 13 en 1 5 .

2 4) G rondwet ( Z. A"R. ), 1858 , artt . 1 2 en 29 .

bestaan, Om tot lid

gekies te k

on word,

moes

· n p

e

r

s

o

on

minstens dri

e jaar s

temg

e

regti

g

wees, lidmaa t

wees van

di

e

Nederd';"i ts Horvormde Kerk, binne die grense van die Republiek woon en in die

Republiek

vaste eiendom besit.

Hy mog geen

onterende vonnis teen

hom

gehad

het nie;

Vo lk

s

raad

s

l

e

d

e

mo

g

ni

e f~1ilie

v

a

n

mekaar

wee

s n

i

e

en slegs p

e

rsone van suiwere blanke

afkoms

kon

gekies

wor

d.

Enig

een wat

kon bewys dat •n gekose lid nie

aan

hierdie v

e

rei

stes

vold

oen

nie

9

kon sy beswaar a

a

n

die 1

re

s

ident v

a

n die

Ui

tvo

erende Raa

d

voorl~

v66r so

~

lid inges

wee

r word, en as die

p

resident van die

gegrondhe

id van die klag t

e

oortuig was

,

moes hy voor die

aanvang

van die Volksraadsvergad

e

ring dit aan die vo

orsitter

van laas

- ge

noemd

e

li

ggaam

oorhandig en op di

e

verwyderi

ng

van

s

o- dani

ge

l i

d aandr

ing .

Volksraads l

e

d

e

, waarvan die helfte j

aar

liks

moes

aftree, 25 ) sou vir •n t

ydpe

rk van twe

e

Jaar in • n vry

e

verkiesing

g

eki

es

word deur

a

l l

e

burgers bo die

ouder-

dom v

an

21 j

aar, wat

l i

dmat e

v

a

n die

Nederdui ts Hervo

r

mde Ke

rk was , t

erwyl d

i t

aa

n

e

lk

e stemgeregt

i

gde

burg

e

r

sou vry

staa

n om

aan d

i

e

v

oo

rsitter v

a

n di

e

Volks r

aad eni- g

e beslmldi

g

ing teen

d

i

e J

r

esident en

l

ede

v

an die

Ui t- voer

onde Raad

ten op

s

i

g

t

e

v

an ampsoortredinge

o

f ampsm

i

s

-

dade i

n t

e

h

andig

.

Elke Volks

r

aa

d

s

lid

sou ~

vo

or g

e

skre-

we eed mo

es afl~

voor die in die

·

v

e

rgade ring t

ee

nwo

o

r- dige Volk

s

r

aads

led

e.

By

ge

le

ent

h

e

id van elke

s

itting ,

wat

j

aarliks sou plaasv

ind , kies di

e

Volk

s

r

aadsl ede

uit

hull e midde

• n vo

orsi tter

vir

die duur

v

an die sitting sowe

l

as

vir d

ie duur

v

a

n di

e s

i

t

tings j

aar .

Oor

a

l l

e sake

sou beslis word

me

t · n driekwart

-

meerderheid v

an sterame en geen

voor

ges

telde wette

sou in behandeling gen

eem wor

d voor d

i

t nie e

er

s

vir ·n tydperk v

an d

r

ie maa

n

de v66r die sitting

t

e

r

kennisnam

e v

an dj_e volk ge

- bring is ni

e

, b

eha

l

we

waar

oms

t

and

i

ghede di

e onmiddel- l ike beha nde. l i

ng

v

a

n

s

o

•n

wetsvoorst

e

l vereis.

Die volk

het d

an die reg ge

h

ad

om

hulle gevoe

l

ens oor s

o

danige

voorgestelde wette by

wyse

v

an memories aan die

V

olks- raad

b

okend te maak

. All

e besluite van die Volksraad s

ou

(

we t

skrag

he, m

aar eers.

n

a

da t

di

t v

ir d

ri

e maande aan die

2

5 )

Blykbaar

o ~k

onder

B~ ~ aaf-se

invloed

. (

Viypkema

:

De In-

vlo

e

d

val}_ Ned~rland

op Ont

s

t

aap..._e

n

Ontwi~Lel_ing

v

a

n de

Staa t s

i

nste

llingen

der Z. A. H~ tot i1lo

l,

b

l l . 33 6-

3 37 . . . - - - ·-

22 9

g oedkeuring v a n di e volk onderworp e was . Af skr i ft e v a n a a n g enome wet te mo es ter uitvoering a a n die

/

re s ident van die Uitvoerende Raa d g e s t u ur word .

Die

f

r es ident e n lede van di e Uitvo e r

ende

Ra ad s ou deur d i e Volk s ra a d

be~dig

word t e rwy l on d e r s e ke r e oms t andi g hede die

f

r es ident v

an

d ie Uitvo e rende Raad deur di e Volksraad uit sy po s onthef kon word . D aa rby het die Volks r aad di e re g g e h a d om s ekere s tra f b epa l ings op sy eie lede toe te p as wanneer hulle s ekere oortr

e

- ding e ten

o~sigte

v a n d ie Vol ksr aad b e gaan .

4. Die Uitvoerende Gesag.

W at di e uitvoerend e gesag b e tref, het daar s e- dert die Stuart-kommissie se Ontwerp-g rondwe t tot d i e fina le

aanv

aar d ing v a n die Gron dw et i n 1 858 , et l ike ver- and eri nge , vera l ten o psi

g

te v an d i

e

b en am i ng van die ampte v a n di e u itvoerende am p tenar e , plaasge vind . Vel- g ens die Stua rt-ontwerp i s die uit v o e rende gesa

g

opged r

a

aan · n staatspres id ent ~ ⁶ ii s e- s t aa t spre s i dent~ 27 ^{i we e r ade}

e n •n s caatssekret aris .

2

1) ) Hi erdie vyf pers one

sou

d

a

n n

_

st aat s r aa d ui t m aak. 29 ) Die vi s e-staat spr es i dent

sou,

n e t so o s die st aat s pres i d ent, deur d i e v ol k geki es wo r d,30 )met di e v e r ski l dat d i e s taat spr

esid

ent sy amp vir d i e t y dpe r k van drie j aar s ou bek l ee ~3l )terwyl

die vi se- s t

aatspr

es i dent v i r •n tydp erk van vyf j aar

g

e - ki es sou word . 3 2 ) Dit i s opmerklik da t d i e amps termyn v a n die staa t spr es id ent op drie j aar bepaal i s , Hi

e

r i s def ini t i ef af

g

ewyk van d i e Bat aafse s owel as v

an

a l die a n d er r

epublikeins

e gron d we tte v a n di~ ^{tyd .3 3 ) In d i}

^e

Konse p-g rondwe t va n Janua rie 1 85 7 i s geen me lding v a n n

26 )R. 930/ 55~ K onse~ - grondw et ^{v a n} d t;Z.A ~ R ., ^{d . d . 1 No v.}

1

855

,

art.l3. (

S .A . Arg iefs tuk k e , Tvl., n o . 3 , bl.3 82 ).

2

7)Ib id ., a r t.61. (Ibid ., bl.3 86 ).

28 ) I b id .

, a

rt .

6

3. ( Ibid ., b J,. 387 ).

2 9 ) I bid ., a rt t . l 3 en 6 3. (Ibi d ., bll. 38 2 en 38 7 on de r- sk eid e l i k ).

3 0 ) Ibid ., art

t

. 34 en 61. ( Ib i d ., b ll.383 en 386 onder- skei delik) .

3 l) Ibid .,

art

. 34 . (

Ibid

., b l. 383 ).

3

2

)Ibid., a r t . 61. ( I bid., 9

¹

^{1. 386 ).}

33)Die

a

mpstermyn van d i e verski l l ende r

epubli

ke i ns e

staatshoofde

w

as naamlik~

O. V. S ., 5 j

aar; Swi

t z e r - l and , 1 j

aar9

Amerika , 4 j

aar

; Fr

a

nkryk

~184-8),

4

;)aar9 " President9Raad. sp e nsi onaris

¹¹

( Bataafse Repu-

bli

ek

), 5 jaar.

ampstermyn

gemaak nie, 34 )terwyl

in

die Grondwet van 1858 die ampstermyn op vyf j

aar

bepaal

i

s

.3

5

)

Die benaming staatsraad

g

etuig van Bataafse invloed maar in die volgende ontwerpe en in d

i

e finale gr

ondwet i s

die

benamin~

wegge

l

aat ten gunste van die

van

u

itvo

e

r

ende raad.3 6

Die vise

-

presidentskap waarvoo

r

die Stuart

-

antwerp voorsi

ening ger:lD.E'<-k

het

,

h

et

nie lank staande gebly nie. Tydens die volksvergadering van November

1

855

,

waar die Stuart-k

onsep

voorlopig met enke

l

e wy

-

s

i g

inge aanvaar is, is ook die vise-pre

s

iden

tskap goed- g

ekeur en is n vise-pr

e

sident

in

die persoon van

W.F

. Joubert aangewys,3 7 ) Op die Kommissiera

ads

itting te Pretoria vanaf 27 tot 30 Me

i 1856,

waarop die

g

rond- wet

svoorstel l

e v

an kommandante~-generaal

Pretorius en

34 )Kyk R. l 26BJ57

·;-

Ko~sep- gr ondwet van die Z.A .R.

,

d

. d.

5 Jan,l

857, art.

32

.

In die kopie v

a

n hierdie

Konsep

wat in die

S

taay

s

Courant

, 16

Okt.

1857,

gepub

l is

eer i

s ,

is die

gedeelte

v

an art.3

6 waar

i

n d

ie

ampstermyn bepaal is, naam

li

k drie jaar, by

'i'l

hersiening van die Konsep deu

rgehaa

l.

(

S.A.Argiefstukke, Tvl., no.3, bl. 442, voetnoot 62).

35)Grondwet (Z

.A.

R

.

), 1

858

,

art.6l.

Wypkema sien in die bepaling van die

ampste

rmyn van die president op vyf

j

aa

r ook tipi

ese

Bataafse invloed. (De

Invloe

d v

a

n

Neder~and ~ntstaan._~p_Qntwikkeling

v

a

n de_

Sta~

instellingen

d~~

Z.A.R. tot ld1fl,

bl.34~Die

fe

l

te i.v.m. die Stuart

-

en

185

7-konsep,

so

os h

ierbo

uiteen- gesit

,

word egter nie deur hom genoem nie. Die en

i g- s

te bewysgrond vir

Wypkema se

bewering is die feit dat di

e

ampstermyn van d

i

e Bataafse staatshoof 5 jaar was; (

Kyk

o

.

a

.

voetnoot 33 van hierdie hoofst

uk) .

Dit

i

s

egter

eie

n

aa

rdi

g

dat in Stuart se antwerp nie al vir v

yf

jaar voorsiening gema

ak i

s nie, maar dat dit

gedoe

n is nad

at

Stuart a

l

die Republiek verlaat het. In

die a

l

gehe

l

e

afwesigheid van gegewens in verband

met

die

aanvanklike v

asste

lling van die amps-

termyn v

an

die

staatspr es

i

den

t op 3 jaar,

i s

dit moontlik dat

sodanige

vasste

l l i

ng onder invloed van die ander lede van die Grondwet

-ko

mmissie kon

g

e

skie

d het en dat die

mot

ief wat daaragter

geskui l

het niks anders was as om t

e

belet dat een persoon ni

e

vir te

lank aaneen met s

o n

^ho~ gesag

beklee sou word nie.

Die verande

ring

van die tydperk van 3 tot 5 jaar in

1

858 kan moontlik

aan Bata

afse invloed toeg

eskryf

word, maar dit is n

g

rat

er

waarskynl i kheid dat dit

n

a aanl eiding van die

soor

t

gel

yke bepaling

in

d

ie

Vrystaatse Konstitusie kon

gesk

ied het, Wypkema noem die vyfj

ar

i

ge

a

l,,pstermyn v

an d

i

e Vry

s

ta

ats

e

staats-

pre

s

ident nerens nie

.

3 ⁶ )Wypke ma~ ibid., bl

.

326

.

sigin

g

ook

gedoen

ond

e

r

Konst

itu

si

e

,

waarin van word

.

37)Kyk

hierbo, bl

. 207

.

Waarskyn

l ik is h

ierdie wy-

invloed van

d

ie Vrystaatse

n uitvoerende r

aad gespreek

231

Schoeman bespreek is 9

38 )

is egter

beslui t

om nie vir

·n

vise-presidentsamp voorsiening te maak nie en om hier-

die amptenaar se

plek

op die

Uitvoerende Raad

te

laat inneem

deur die

landdros

van die

Regerings

etel.39)

Hier-

die

besluit is

heel waa rskynlik

onder invloed

van die

Vrystaa

t

s

e Kons titu

si

e

g

eneem. 40 )In di

e

Kon

sep-grondwet van 1857

en die fin

ale

Grondwet

van 18

58

is

egter

nie

weer

•n

plek

aan g

enoemde landdros op di

e

Ui

tvoerende Raa

d gegee

nie.

Dit i

s

oo

k

opme rklik da t

die

Pre tori

a

se

Kom-

mis

sieraa

d v

a

n Mei

1856

die

benaming s

taatspresident, wat

in

die St· u.art-konsep

voorgekom het, laat vaar

het

ten

gunst

e van

die benaming Staats Generaal, wat die hoo

g

st

e

amptenaar in die

s

taa t sou wees. 41 ) Wat die·

aanleiding

tot

hie

rdi

e

n

aamsverandering

w

as, is

nie

dui-

delik nie, maar dat dit geen

byval

gevind het nie,

blyk uit

die

Konsep-g

rondwet wa

t in

Desember

1856

deur die

Komite

e v

a

n Volk

s

verteenwoordigers behandel is, waa rin die b

e

nami n

g

we

e

r v

e

rva n

g

is deur pr

e

sident v

a

n di

e

uit- vo

e

rend

e

raad. 4

2)

So i

s

dit ook in die

f

ina l

e

Grondwe t

van 18

58 g ehandha af.43)

Soos di

e

uitvoerende ge

s

a

g

uit

e

indelik in die Grondwet v

a

n

18

58 v

asg

ele

i s ,

h

e

t

d

i

t bes

t

aan u

i t di

e

Pres id

ent van die Uitvoe

rend

e

Raa d, bygestaan

d

eur di

e

Kommandant-generaal,

twee

Uj_ tvoerende Ra adslede en •n

sekreta ris. 4 4) Om as president

verkiesbaar

t

e

wees, moe

s

·n

pe

r

s

oon vyf j

aar

l

a

n

k

•n

stemg

ere

g

t

igde

burge r v

a

n

die

Republi

ek

wees

, gee

n ont erende von ni

s

t

een h

om g ehad h

et

ni

e,

d

er

t

ig

j

aar

oud

en

•n l

idmaat

v

an d

i

e Ne

d

e

r

dui

t

s

3B)

Kyk hierbo, bll.212

e.v.

39)

Kommissi e

r

aads

n

o

tul

e, P

r

e

toria

, a

rt.ll(3),

27-30 Me

i

1856.

(

S

.A.Arg i

efs

tuk ke, Tvl., no.3, bl.l36

). Pel ze

r (

a.w.,

bl.

60) n

oen hi

e

rdi

e

b

esluit TI beslu

i t v

an die Volksraad, wa

t

d

i

t

b

es

li

s

ni

e

was ni

e.

40)Ait.

40 van di

e

Vryst

aa

t

se

Konsti

t

usie (18

54) be

p

aal

dat di

e

Ui

t

voerend

e

Ra ad

s

ou best

a

an uit die Landdro

s

v

a

n

d

i

e

hoo

fstad,

di

e G

o

ewerneme

n

tssek

r

e

tari

s

en dr

ie

ono

ff

i

s

i

e

l

e

l

ede. (Scholtz~ a.w.,

bylaag

1,

bl.

190)

41 )Kommi

ss

i

eraads

notul

e,

Pret ori

a, a

r

t . 11, 27-30 Me

i

1856. (S.A.Arg

iefstukke,

Tvl.,

n

o. 3,

bl.l36).

4 2 )

Konse

p-g ro

ndwe

t, 1

85

7,

a

r t . l l . (Ibid., bl.

440

).

4 3) Gr o n dw~-t ( z . A. R. ) , --- n r 5s·~-art

.13.

(Ibi

d. ,

bl.

498

e

n

Loc

ale Wetten der

Z. A.R ., 1

8

49-188 5, b

l .36

).

44 )Ibid., art.58.

(

S.A.Ar&iefstukke

,

ib

i

d.

,

bl.5

0

6;

Loca

le

We

t t

e

n, ibid., bl.46).

Hervormde Kerk wees. Die

p

resident was die hoo

gste

of eerste amptenaar van die staat en alle ander amptenare, met uitsondering van regterlike amptenare, sou aan hom

ondergesk ik wees. Aan die

p

resident van die Uitvoerende Raad is dan ook die aanstelling en ont

s

lag van amptenare toevertrou, maa r altyd onderhewig aan die

goedkeu

ring van die Vo lksraad. Solank hy die presidentsamp beklee, mog die

~residen~

van die Uitvoerende Raad

geen

ander amp, ook nie in die kerk, beklee nie, en kon hy ook nie

s

en- der die toestemming van die Volksraad buit

e

di

e

grense van die land gaan nie. Aangesien in die Grondwet v

an

1

858

nie vir

TI

vise-staatspresident voorsiening g emaak is nie, is bepaal dat die oudste lid van die Uitvoerende Raad as plaasvervanger van die

f

r

es

ident sou optree.

Aan die

pres

i

dent

van die Uitvoerende Raad is verder di

e

indiening, toeli

gt

ing en v

erdediging

v

a

n alle wets - voo

rste

lle opgedra, uit welke bron

sodanige

vo

or stel

le

ook

a

l

a

fkoms

tig

mog wees. Nadat hy van

die

aanname van n

wet

deur die Volksraad kennis

gekry

het, mo

es

hy vir die publikasie

e

n

uitvoe

ring van

so n

wet

so

r

g

.

Krygs

- wet kon

a

lleen

deur

die

~resident en

Uitvoerende

Raad afgekondig word.

Jaarlik

s

moes die

,

re

sident

n begro- ting van die ink omste en

uitgawes

van die

staat aan

die Volk

sraad voorl~.

Dit was ook

sy

t

aak

om

die Volks

- raa d tot

gewone sowel as

buitengewone

sittinge

byeen te roep en om j

aarliks TI

reis deur die l

and

t

e

onder- neem om ·n wakende oog oor die landska ntor

2

en di

e go

- drag van d

ie ampte

nare t

e

hou, en om

ters~~dertyd aan

die volk die

geleentheid

te gee om hull

e

belange en beho

ef

tes aan hom voor t

e

dra. Briefwis

seling met die

buiteland moes deur di

e p

resident en sekretaris van die

Uitvoe

ren- d

e

Raad

gevoer

word. Saam met die Uitvoerende

Raad

het die

p

r

es

ident di

e

reg

gehad

om onder b

epaalde

voorwaar-

des

vermindering of

kwy

t

skelding

v

a

n deur di

e

hof opge

.

legde straMve te verleen. As voorsitter van die

Ui

t- vo

erende

Raad sou die

p

resident by n staking van stemme

•n b

es

l

issende stem h~.

Die l

ede

van di

e

Uitvoerende Raad

sou

vir •n tydperk v

a

n drie jaar deur die Volksraad

gekies

word; die

sekre

taris van

die Uitvoerende Raad,

wat ook deur die Volksraad

aangewys sou

word, sou vi

e

r

jaar in sy pos dien, t

erwyl

die

t

ommandant -

generaal

vir •n onbepaa ld

e

tydperk

sy

amp

sou

v

ervul.

Pres ide nt, Uitvo

e

rende R

aads

l

e

de

e

n

tomraandant

-

generaa

l

moes hulle

ond

e

r

skeie

ampsede

v

oor die Volk

sraad afl~ te

r

wyl

d

:i.e

233

sekretaris dit voor die Uitvoerende Raad moes doen.45) 5. Die Krygsmag.

In ·n volgende afdeling het die Grondwet v a n

185 8 ook vir die krygsmag en krygsraad afsonderlike

voor~

siening gemaak. Die krygsmag van die Republiek sou be- staan uit alle weerbare manne tussen di e ouderdomme v a n s estien en sestig j a ar, en alle g ekleurde mansper s one binne die gren s e van die land, wie se opperhoofde aan die Regering van die Republiek onderhori gheid verskuldi g wa s.

Vir krygsdoeleindes sou die land in veldkornetskappe en distrikt e verdeel word en die bevel, in dalende r a n g ord e, sou gevoer word deur die tommandant-g enera al, komma n dan- te, veldkornette en assistent-veldkornette. Al hi e rdie offisiere sou in hulle onderskeie geb iede van o ptr e de met meerderheid v a n s temme verkies word deur die ste mge r egti g -

de burg ers . Die t aak van die kry gs of fi s iere en k r ygs - mag sou wees: handhawing van orde (as polisiemag) , die

onderdrukking v a n binneland s e op s tande en onlust e, die verd e di g ing van di e l a nd en oorlo g voering . Al d ie offi- s i ere, met uit s ond e ring van di e ~ommandant- gene ra al , moes hulle ampsede voor d i e p residen t e n Ui t voerende Raad

afl~.

Veldkornette moes gereeld aan die l a n dd ro s te en kommandante v ers lag do e n; kommandante aan d i e ~mm an­

d a n t - gene r aal en die tomman dant-g eneraal aan di e r r es i- dent v a n die Uitvoere n de Ra a d. Die iomma nda n t - gen e r aal kon in tyd van oorlog of as •n kornma ndo in die veld wa s, n krygs raad by e enroep, en by a fwesi gheid van di e

~mman­

dant-ge n e r aal s ou di e o f fi s ier met die hoo gs t e r a n g as voors itter optree. Ve rder is oo k vir di e v ry ste lling van krygsdiens ond er b e p aalde oms tandighede vo o r s ie nin g gemaak , asook vir b y drae s wat deur sekere per s one in verb a nd met krygs diens g el e we r mo e s word. Kommandante en v e l dk ornet- te mo es ook die l an d d ro ste b e hu l psaam wees . D i e v e r d e- ling van b ui t n a af l 'oop v a n •n kommand o of o orlog sou on - der toesi g van d i e p resident van die Uitvoerend e Ra ad geskied.

6. Die Reg t e rli ke Gesag .

Aa n gaan de di e r egt e rlike ges a g h e t d i e G rondwet van 1 85 8 voorsieni ng gemaak vir · n Hof v a n La n ddro s , v ie r tot s es Heemra d e en juri e l e de in elke dis trik v an di e

45)0or die v e r s kill e nde as p ekt e v a n di e p r esident sa.mp

word i n die v ol ge nd e hoo fs tukke in beson de r he de ge -

h ande l.

Republiek. n

Hooggeregshof, wat ook as Rondgaande en

Appelhof

sou optree,

sou

gevorm word deur drie land

dros-

te. Kandidate vir die landdrosskap sou deur die Ra

g

e- ring aan die publiek voorgestel word en

die publiek moes

dan binne twee ma

a

nde te kenne

gee

of hulle

die

benoeming van sodanige persone

goed-

of

afkeur,

terwyl heemraad- vakatures deur die Hof van

Landdros en

Heemrade

gevul

sou word, met behoorlike

kennisgewing daarvan aan

die Uitvoerende Raad. Verder

vol g

ook uit

ge

breide

bepalings in verband

met regsprosedure en die magte, pligte en bevoegdhede van die regterlike

amptenare.

•n Aantal artikels bepaal ook die pligte van

die verskillende

landsamptenare terwyl ook

aparte voorsie-

ning vir die

geldmiddele

van die

staat gemaak en die

salarisse van die onderskeie

amptenare bepaa

l

word.

7.

Eindelik n

Staatshoof! Faktore

wat

vir

die

vertra - gil1.g van die

totstandkoming

daarvan

verantvroorde.Lfk

~

Byna

een-en-twintig

jaar nadat Retief op

die

Vrystaatse vlaktes as eerste

staatshoof van die

voort- trekkende gemeenskap ui tgeroep

is,

en

sodoende

·n amp in-

gestel

is wat in

elke

beskaafde gemeenskap

n

noodsaaklik-

heid

is, en daardie pos weer binne

agt maande

van

die

toneel verdwyn het

sander

dat daar een

of ander defini-

tiewe besluit omtrent die afskaffing

daarvan geneem

is, is op

16 Februarie

1858 konsti tusioneel vir •n

permanente

uitvoerende mag voorsiening gemaak, en is daardie mag op- gedra aan die

:president

van die Uitvoerende

Raad.

Hier- die

amp

sou

later

in die Z.A.R. die word van

$taatspresi-

dent en sou bly voortbestaan tot met die ondergang van die Republiek in

lg02.

Vanaf 1836,

toe die Trekkers

die Kaapkolonie

as n selfstandige

gemeenskap

verlaat het, het die

geskie-

deni s en on twikkeling van •n Be

s

re-sta8

t s~1oofskap

•n lang-

same slingergang gegaan.

Die Trekkers het hull

sel f

van n gevestigde bevolkingsgroep en van n

gevestigde

kolonia-

le regering losgemaak

en hoewel hulle in afsonderlike

Trekgeselskappe georganiseerd

was, het hulle die grens

van

die Kaapkolonie as ·n aparte onafhanklike samelewings- groep

-

11als

een

vrye

en

onafhankelyk

volk"4 6 )_

46 lvgl. brief van

Reti ef en

Maritz aan die Goewerneur

van

die Kaapkolonie

9

d.d. 21 Julie 1837. (Kyk bl.

46.

235

oorgetrek. As •n vry en onafhanklik

e

volk

was

,

onder

meer,

een

v

a

n

hulle grootste probleme die

van ·n

eie be

-

stuursinrigting met

TI eie

s

t

aa

tshoof.

Dit was

TI op-

draande weg wat deur

TI

jong ongeskoolde

e

n in regering- sake onervare volk betree

is; •n

weg met ba

i

e hindernisse

,

son ®ige waarvan die Trekkers vir

hull

s

elf opgewer

p het.

Al

hierdie

hinderni

sse moes oorkom word

v

oor daar van

TI

Boere-staatshoofskap sprake

k

on wees

,

en selfs toe so

TI

staat shoo fskap in

1

858 tot s

t

and gekom het

,

was daar no

g

moeilikh ede wat opgelos moes word vo

or

die

s

taatsmasjie-

n

e

rie

sy werking g

l

ad kon ve

rri

g

.

Die

geskiedenis van die staatsh

o

ofskap het hom

onder

andere in die vorm van ·n st

r

yd geopenbaar;

•n stryd

tussen verskillende belangegroepe

,

aangevuur deur

een

of meer persone wat deur hulle optrede

,

bevvus of onbewus, hetsy die heil v

an

die volk as geh ee

l

beoog het

,

of e

i

e be lang ges

oe

k het

;

•n stryd tussen voormanne onderling;

•n

s

tryd van •n

groot gedeel t

e van die Trekkergemeenskap teen die idee v

a

n

·n s

t

aatshoof,

t

erwyl

die

E:is om

laas - genoemde deur omstandi ghede en natuurlike ontwikke

l ing

a

l

tyd dri ngender

geword het.

Dit was

•n str

yd teen iets wat moe

s

bestaan, maar waa rvan die h

oe en

waarom nie altyd duidelik besef i

s

ni

e

.

Vir hi

erdie een- en-

twintigjari ge

vertraging

v

an d

i

e totstandkoming van •n

sentrale

reger

ing

en v

a

n d

i

e daarstel

ling

van

•

n permanente

s

taatshoof, was verskillen- de faktore verantwoorde

l

ik. Sender om in besonde

r

hede te tree, kan hi

e

rdi

e

f

akt

ore kortli ks as

vol g genoem

word

.

(

a)

. Di

e Organis

as

ie van die Tr ek self.

Die organisasie van die Trek het b

esli s rem~end

gewe

rk op die

spoe

di

ge

vo

rmi

n

g

van

·n sentra

l

e regering mot

•n permanente

staat s

hoof. Die Trekkers

he

t

die Kaap-

koloni

e

perio diek in

aparte g

rotere

of kleinere gese

l

s-

kappe

verlaat, e

lkeen onder

TI eie

l

eie

r

.

47 ) Tussen hi

e

r- die l

eiers het

d

aar tydens die Trek

verskeie moeilikh

ede

ont

staan

met betr

ekk

ing

tot trekrigtings

, l

eie

r

skap

op k

ommando'

s

, d

i

e kwessie

van

s

t

aat shoofskap

of pol

i

tieke leierskap, opt

r e

de t

en

opsigte van die buiteland, be-

47

)

Kyk

bll.

l-4

van

hierdie

werk.

236

stuursinri g ting, e.d.m. 48 ) Die r esul taat van d ie bo t

-

- sing s en oneni gheid wa s, soos

terde~

d e u r d ie Tre k ge

-

skiedenis bew ys word, •n e rns tige ver tragi ng v an dj_e t o t- st a n dk oming v an

•n

gevest i g d e re geri n

g

svorm

, waa

rin d i e drie regering smagte tot ontplo oiin g kon kom o

oree

n k om s ti g definiti ef afg ebakende funk s i

e

s en be v oegdhe

d

e .

(b)

Die

Trek het blykb aar b a i e l ange r

§':eduu:~

as wa t ve r··

\1f_f8Jg.!

^{~¥ -• • --- -} - - - --- - -- -- - -- - -- __ __ . . __ -·-~---

Di e IJ.'rekker s het blykl; a ar n i e verwag da t

d

i

t

s o l a nk s ou duur voor hull e hull e do e l sou ber

e

ik n i e

.

Die G ro ot Trek het n

a

am

l

i

l{

eer

s

ten ein de

g

elo

op me

t di

e

onafhanklikhe i dserkenning v a n die Oorv aa l se en Tr a ns- oranjese g ebi e d e

1

ond erske idelik de

ti.r

d i e Konv en sie s v a n Sandrivi er e n Blo emfo n tei n in 1

8

52 en 1

8

54 . M i n o f meer h et die Trek dus v

a

n sestien tot

ag

tt i

e

n j

a

a r

g

eduur

.

Di e skeidin g v an

trekwe~

in die b inne l and , di e ve r sk i l l en-

·

de ge sig s punt e v a n

l

e iers met b e tr

e

k

k

ing t ot b u i t elan

d·

- s e bel e i d e n d i e k wess i e van n ui tw

eg

n a di

e

s

e

e, die

g

e duri ge ron d t rekk

e

r y van groepe om ve

rski llend

e r

ede

s , waarond e r die

g

eo

g

r afies e oms t andi

ghede

n

ie

u

i

t d i

e

o

og

verloor me e t word ni e

,

terw yl a nd e r g r o

e

pe ook v

a

r:w ee g eo gr a fies e en ander fak t or e o p b epaa lde p l ekke b l y wo on he t, 4 _{9) d i e g}

_e

durige eis wat a

a

n di

e

Tr

ekkers ges

te l i

s

om hull e

e

ni

g

e tyd

ge

r

ee

d te hou om

l

ew

e en e

i

e

ndom t e

en

binne

l

a n d s e s owe l as buite l and

s

e natu re l l estamm e te ver- d e di g

,

het ge durende die h e

l

e tydp e r k wat d ie

Gr

oot Tr ek ge duur h

e

t , en sel f s o ok daarna

ge

duren de d i e wordin

g

sjare v a n

ve

r

al

di e Z . 4 . R.,

^ge~is

da t

di

e Tr

ek-

o rgani

s

a

s

i

e

in me e r d

e

r

e

of mind

e

r

e

m

a

t

e gehan

dhaaf word

.

Die g root af s t and. e en di e tot a

l

e afwes i

gh

e i d v an v

inni

ge

e n d oe l treffende kom.muni

kas

iemid

d

ele he t oo

k

v

ee

l byge

-

dra t ot die h

a

ndh

a

wi n

g

v an v

e

r

s

k i l l

e

nd

e

l

e

i

e

rska pp

e

o o r bepaa lde

g

ro

e

pe

.

Di t h

e

t ni

e a

l l

ee

n di

e Trek

v

e

rtraag

ni

e , m a

a

r h

e

t o ok i n d i e we g v

a

n n

sp

o

e

di

ge

inrigt i ng v a n n se ntral e b

e

s t uu r v i r di e h e l e Tr

ekke

r gemeenskap ges t aan.

4 8)Vg l. o

.

a di

e

bot

s

i n

gs

tu dd

e

n Potgi et

or e

n Ge rt M

a

- r i t z , Ge rt M

a

rit

z en Re

t i

e

f , Pie t Uy

s e

n

Re

tief en M aritz , S t

e

ph

a

nus lVIa r i tz e n Andri

es Pretor

iu

s , Burge

r

en Pot g i c t

e

r, Pot

g

i e t

e

r

en

A.Pr etor

i

us

,

Btih r

m

a n n e n P o tgie te r, BUhrmann en Pr e t oriu

s

,

S

cho

cman

en

iYI. W

. P r

e

to ri us ,

e

n

s .

4 9 )Vg l . b v. V

a

n J

aar s

v

e

l d: a . w., b l.

20.

Va n J

aar

sv

e

l

d be-

n a druk t

ereg

die invloed wa t deu r

geog1·afiese

f

ak

tore

op di

e

t o t

standkoming van

·n

gevestigde sume

l

e

wi.n

G ui t

-

ge oef en is ( t

.

a

.p.,

bll. l 7-20).

237

(c ) Di e Trekkers was eenv oud i ge en ongeletterde mense . Di e mo ei l ike probl eem van staatsinrigting moes aan gedurf wo r d deur

TI

groep eenvoudige en ongeletterde b o ere . 50)T og mag d i t nie vergeet word nie dat hierdie mense , ten spyte van min skoo l ge leerdheid, met

'n

goeie

en gesonde verstand begiftig was , soos

terde~

deur hulle optrede in die praktyk bewys is , maar d a ar was onder hulle

"letterlik niemand met

'n

maar enigsins doelmatige historiese of regskenn i s nie; want regsgeleerdes , selfs predikante, het die lewensvatbaarheid v an die beweging ni d begryp nie en hulle daarom gewag om aan te slui t by

'n

oenskyhl ik so moeisame en onse - kere onderneming . "51)

Vanse l fsprekend sou die taak van bestuur s inrig- ting die word van hul le aan wie die leiding v a n die Trek toevertrou was , maar

"ook die leiers •.• was produkte van hulle ..!Y.3. en omgewing - persoonlik onontwikkelde, en geen aka - demiese mense nie; mense wat h a ndiger was met die geweer as met

'n

pen - en hulle wyse v an optrede sou dikw e ls veel te wense oorlaat . "52)

Hierdie lei e rs se kennis het e g t er ni e v e r bo die van die gemiddel de persoon uitgestyg nie en daarby het

hul~

le i dees i n baie opsigte hemelsbree d van mekaar verski1 . Een van die 1ei e rs wat die beste toegerus was, was blyk- b aar Gert Maritz, wat nie alleen

TI

redelik e hoev ee1heid

ervaring in die Kaapkolonie op ged o en h e t ni e , maar wat ook oar

'n

vir di e tyd redelike goeie bo eke ry vera 1 ten op s igte van di e regsp1eging beskik het, en dit me t hom saamgeneem het . 5 3) Hi e rdie kennis van hom was eg t e r

s 1 egs vir

TI

kort tydjie vir di e Trekkers van enige waar- de want hy is in d i e b l oei van sy lowe op 23 September 1 838 aan die oewe r van die Klein- Tuge 1a oor1ed e; dus lank voor die Groot Trek afgeloop was . Aan di e ande r kant het M a ritz se k e nnis en idees , vanwee sy optr ede

teen Retief ,

'n

ernstige struik e1b1ok in di e we g van die ontwikke ling van

TI

eie Boere- staatshoofskap ge l~ , ⁵⁴ )die

inv1o e d waarvan nog baie l ank

terde~

ge voe1 is . Ook

50 )Vgl. Van der Wal t : Die Ontwikkeling va n Boe r e -b estuurP- inst e lling e . ( Goskiedenis v an S . A. II , ^{bl . 70); P e l-} zer: a . w., bl . .

5 1 ) v an der Walt: ibid., bl . 71 .

5 2 ) v an Jaarsveld: a . w., bll . 18 en 40 . 53)Kyk Thorn: a . w. , hoo fst uk IX .

54 ) Kyk bll. 41-45 en 49-51 v an hi erdie werk .

238

Retief

was TI ongeskoolde

man

maar

met

heelwat

ervaring wat

hy

as

kon~andant en

as

besigheidsman in

die Kaap-

kolonie opgedoen het. 55 ) Die tydjie

wat hy aan die

hoof van

die

Natal-- t

oe- trekkende

Trekkers

gestaan

het ~ het hy vir hull

e sowel as vir die staatsinri gting

baie

beteken

9

maar hy het hierdie

posisie slegs

tien

maande beklee toe

hy die

slagoffer van

Dingaan

se

verraad

geword het

. Sy dood het

dan

ook

die einde

van die Trekkerstaatshoof-

skap beteken

.

Van

Andries Pretorius

verklaar

sy biograaf'

clat hy

op sy

geboortepl ek,

Graaff-Reinet

,

die skool

besoek het, alwaar hy

geleer

het om te le

es

, te skryf

en te

reken,

"wat

· n honderd

jaar

gelede aan die

grense

die opvoe- ding was van iedereen

."

Daaraan

word dan

nog

toegevoeg:

"Daar

bestaan talryke

eiehandige briewe van

hom, en daaruit blyk dat,

ofskoon hy dit in

die

opsig ~ie

juis

so ver gebring

het

as

Retief,

wat eers op l

e-

tere

l eeftyd

na die

grens toe getrek

het,

hy

to

g

heeltema

l

bevoeg was om

sy gedagtes

op papier

te

stel. "56)

Vir h

ierdie

onderwys-tekortkoming i

s egter

in

die

geval van

Pretorius

"ruimskoots verg oed deur •n

'na tuurlik gesonde

ver-

stand, ¹ skerpsinni gheid van

oordeel en

•n

heldere denkvermoe," 57)

·n bewering wat

beslis

deur die

o

ptrede en handelswyse va:a P

r

etorius gestaaf word

. In

die Kaapko

l

onie

het

hy ook die

agting

van

sy landgenote

wegge dra

en

was hy

in

die

grensoorloe aanvoerder van etlike

kow~ando's . 5 ⁸ )

Van Hendrik Potgieter

s

e opleiding

en aanvank- l ike bekwaamhede word deur sy biograwe niks verhaal

nie.

Dit was hierdie ontoereikend opgeleide persone

,

Potgieter, Pre

torius,

en na hulle

, M.W.

Pretoriu

s,

wa t b

e- stem

was om

die

ho

off

i

gure te word

in

die

Tr

ekkerpogings tot

staatsvorming en die daarstel

l i

ng

van

•n ui tvoerende gesag en staatshoof

.

(d) Die

Trekker

s

h

e

t

oor geen rege~ingservaring

beskik nie

.

Aanges ien

die Kolonis

t

e

tot die

tyd wat

hulle

dj c

55)Kyk Franken: Piet Reti

e

f se lewe in die

Kolonie. 5 6 )Prel ler:

Andri

es

Pretorius

,

bl

. l9.

5 7

) Ibid.

58) Ibid

. ,

bl.,

20.

239

Kaapkolonie verlaat het , nog geen mede - s eggen s kap in d i e regering van die land gehad het nie , 59) spreek dit

vanself dat hulle geen ervaring in bestuursaange leenth e - de gehad het nie , maar alleen gewoon was om ge regee r te word . Enkele per sone het miskien op e en of a n de r tydstip in een of ander hoedani gheid op ·n p l aaslike be -- stuur gedien , maar van • n aktiewe deelname aan die re- ge ring van die land deur ·n koloniste - liggaam was da ar geen sprake nie . Di e bestuur van die Kaapkolonie, waar-

onder hulle sedert die bewind van die N.O.I.K. ges taan het en waarin die Bata afse en Enge l se bewind gee n we sent - like

veranderin~

gebri ng het nie , naa mlik die van · n

kroonkolonie, 60 met goewerneurs aan die hoof , aan wie uitgebreide outokratie se magte toe g eken was vanwee die g root afstand tu ssen die Kaapkolonie en die onderskeie moederlande en die stadige kommunik as i emi dde l e , was b aie

goed aan die Trekkers bekend , maar dit sou no oi t as mo - del vir hulle a i e staatsinrigting kon di e n ni e , en d i e ervaring en k enni s wa a roor hulle in die verband b eski k het , h et veel eerder g edien om hulle t een •n s oort ge lyke stelsel te l aat waak. Van d i e n a volg ing van

•n

bui teland ·- se st els el met die oo g o p die inri g tin g van

•n

vaste

g rondwet wa s daa r ook geen sprake ni e , behalwe in die g eval v an P . Uys en a ndere wa t dit as hull e begee rt e b e - kend gemaak h e t dat die Trekke rs taa t i ngerig mo es word op dieselfde vryheidsgrondslae as die van die V. S .A . 6 l) Eers toe die Trekkergeme enskap p e rma nent g evestig was , i s b uit e l a nd se gro ndw ette by d i e v ass t e l ling van

TI

eie g rondwet in ag g ene em . To g h e t di e Tre kkers tydens die Trek in versk eie opsi g te van hu l le k enni s v an ko lon i a le in ste llinge , vera l Hollandse en Bat aaf se , geb r u ik ge - m aak . 62)

(e) Die

e~varing

e n kenni s wat d i e T r ekk e rs

~n

die Kaa_ E - kolonl e op gedoen h e t, het hulle oordrewe demokra- t i es ges i n d gemaak .

Die Tre kkers was deegl ik bekend met die outokra- t i ese optrede v a n die goewerneurs van die Kaapko loni e 5 _{9 ) Sod a ni ge medese ggen skap h et die Kaapse ko loniste eers}

in 1854 met d i e tbeke nning van v erteenwoordigend e r e - gering aan die Kaapkoloni o v e rkry .

60 ) K roon o k 1 onle ln ale . . " . geva 1 v a n a " . l e Enge ·-, l se b ewln . d.

61 )Bekendmaking v an P . Uys e . a., d . d . Ca l e donrivi er , 1 4 Aug . 1837 .

(Chase~

The Nata l Pape rs I , bl . l03) .

62) -

Kyk vol gend e p a r agraaf .

onder die Enge l se stel se l terwyl die oueres onder hulle ook nog aan die Kompan j ie s tel se l kon terugdink

.

Daarby was daar ook onder die Trekkers manne wat bekend was met die beginsels wat die Patriotte- beweging aan die e i n

-

de v a n die vori ge eeu ten gr onds l

ag

ge l ~et . ⁶ 3 ) ^{Dit was}

op

grond v an hierdie beginsels wat die Voortrekkers met die

ide~

v a n di

e

a l geme n e wel syn v a n die volk

,

oppergesag v an die volk, die volk s te m as koningstem , ens ., d i e bin- neland inge trek h e t,

ide~

wa t nie a lle en tydens die Trek

en ge durende d ie wordingsjare van die Republieke

~

rol gespeel het nie, maar wat tyd

e

n s die bestaan van

a

lb e i Boere-republieke steeds

~

g root r o l bly spee l h et . Aan

di e een kant vervul met

•n

ewi ge bi t te rh

e

id t

ee

n die outo

-

kratie s e optr ede van die Bri t se goewerneurs, en met

Slagtersnek no g var s in die ge heue, sp r eek dit vanse l f dat die Trekkers s o

~

afkeer v a n despotiese r egering

ge-

h a d het, dat hulle in hull e v e rder e optrede deur oor-

drewe demokra t i ese neiginge geke nm e rk vvord

.

64 ~ Aan die ander kan t, vervul met di e patriottiese vryhe i dsdenkbee l- de, i s hierdie neiginge

,

to e h ull e eenmaal d i

e

Oranje - rivi e r oor get rek het

t

en hulle eie r eger ing moes waar- neem, aansie nlik ver s t erk sodat dit to t

~

ul t r a

-

demo

-

kratiese op

G

rede ge l e i het

.

Dit blyk veral baie duidelik uit die optrede v a n Ger t Maritz en die Volksra

ad

i n Na-

t a l en v e ral uit d i e optrede van die Tran

s

v

aalse Volks-

raa dspa rty voor 1

8

58

.

65 ) Die resultaat v

a

n hierdi

e

n

e

i

-

ginge was dikwels •n verset teen enige vorm van gesag van-

we~

•n oordrewe vryheidsgevoel e n ·n v e r warring van d ie be grip gesag met die van outokrasie en desp oti sme

.

So h et s ommi ge persona byvoorbeeld

,

toe

•n

meer gevestigde

samelewing in die Oorvaalse gebied tot stand gekom het, geweier om aan die owerheid belasting te betaa l, somtyds wel uit ekon omiese oorweginge, maar ook op g r ond daarv an dat hulle sel f die beskermers en die bewakers van die land was; dat hu1le die grond waar op hul1e gewoon het

,

me t hulle e i e g o ed

en b1oed verdie

n h et; 66 )and e r het hul1

e

63) I.v.m. die P atriot te -b eweg ing , kyk die meester1ike studie van C. Bey e rs: Die Kaapse Patriotte 1779-1791, Ka a pst a d en Johanne sburg , s

. j . ,

e n ook Ibid: Binne-

l

andse Beroering en Ondergang van die Kompanjie,

(1779-179

5)

.

(G esk i ede nis van Suid-Afrika I)

.

6 4)Kyk ook Van Jaa r sve 1d~ ^a

^.w.,

^b1.44.

6 5)Vgl. ook KrUger: a

.

w., b11.96-100.

66 )Kyk Pelzer: a.w

.,

b1.55.

241

verset teen die aanstelling van amptenare wat vir die behoorlike inri gt ing van ·n openbare diens en l andsadm ini s - trasie noodsaaklik was; 67 ) somtyds is selfs so ver gegaa n om die gesag van die staat openlik te ontken. 68 ) Toe

daar gedurende die jare vyftig ·n aanvang gemaak is met die daar s telling van •n pres ident samp , het di t •n hewige re aksie , veral vanuit Zoutpans berg uitg elok. 69) Bier- die houding van die Trekkers het vanselfsprekend die staa tsinrigting en veral die skepping van

~

uitvoerende gesag geweldig gestrem , en selfs toe

•n

presidentsamp een- maal blywend in werking gestel wa s , sou d i t d ie taak

v a n hierdie

hoogwaardigheidsbekle~r

in meer as een op s i g bemoeilik.

Tog het die ervaring wat die Trekkers van die Holland se en veral di e Bataafse re ge rings inst ellinge ge- had het, hulle b a ie h a ndig te p as gek om to e hull e se l f voor die taak van regeringsinrigting en re gshan dhawin g te staan gekom het.70)

(f) Di e Trekkers was

~

groep se lf s tandi ge individualist e.

Oor di e a l gemeen beskou was die Trekkers

~

groep onafhanklike en selfstandi ge individue. Die onaf- hanklikheid, selfstandi g hei d en indivi dualisme was ka- r akter- eienskappe wat g el e idelik on tw ikke l het uit die om s t a nd. i ghede waaronder di e veebo er- p ion ier in die l 8de eeu crtwikkel en g el eef h et , 71 ) sowel as ui t die a l gemene to estande op die Oos g r ens van die Kaapkolonie. Bi e r- die karakter-eiens kappe h e t

~

uiter s waar devolle rol in die Afrik aanse volk s wording gespeel , ho ewel dit nie van nad e le ontbloot w as nie . Hee l tereg me r k Pelzer dan ook

Ibid., bl.54.

68 )Ibi d ., bll.5 8 - 62 .

6 9)R.l 294 / 57. (Kyk bll. 21 9 e .v. van hierdie werk ).

70)Kyk Wypkema: De Invloed v an Nede rl a nd op Onts t aan en Ontwikke ling v an d e S t aats ins tellingen der Z .A.R. tot 188 1 ; Ibid., Die Invlo e d van Ne derland en Nederlands -

Indi~

op

On~staan

en Ontwikkeling van die Regswese in S li d-Afrik a tot 1881, Ams terdam, 1934.

71 )Vg1. A. J.H .van der Walt: Di e Au s dehnung der Kolonie am Kap der Guten Hoffnung (1700-1779), Berlyn , 1 928;

P . J. v a n der Merwe: Di e Trekboer in die Geskiedenis van die Kaapko1onie (l6 57-lb4 2 ), Kaapstad, 1938; A.J.

Boe s eken: Di e Nederlandse Kommissarisse en die 1 8 de E euse Sam e lewing aan di e Kaap. (Arg ie f -jaa rbo ek vir S.A.Geskiedenis, 7 de j aar gan g , 1 944 ); Vander W a l t : Di e E eu v an die Veeb o e r-p ionier . ( Geskiedeni s v an

&uid-Afrika I) .

op:

11

In dieselfde proses

is

karaktertrekker ontwikkel wat eerder die neiging

tot

groepsvorming as tot eenwording ingehou het.

~ Oordrewe

gevoel van ge

-

lykheid en gelykwaardighe

id

moes die mense, in hul-

le

onderlinge verkeer, noodwendig die een teenoor die ander stel

.

Botsende opvattings en ideale

h~t

daaruit

~oortgesp~~t,.waard~ur

die staatsvor- mJ.ng nog verder bemoeJ.lJ.k J.s

. ¹¹7

2)

Dat hierdie individualisms ook veel te doen ge- had het met die vertraging ten opsigte van die totstand- koming van ·n staatshoofskap

,

blyk maar al te duidelik ui t

~ s

tudie van die Groot Trek

.

(g) Die Britse agtervolgingsbeleid. 7 3)

Afgesien van ander faktore was die Britse ag- tervolgingsbeleid

ook

tot

TI

groot mate verantwoordelik vir die vertraging wat gekom het in die

s

t

aatsvorming e

n die totstandkoming van

TI

sterk uitvoerende

g

e

sag

en staatshoof

.

Deur die Cape of Good Hope Punishment Act,

•n Imperiale wet van 1836,

i

s bepaa l

da

t alle Britse on- derdane ten suide van die 26ste graad suiderbre

e

dte, d.w.

s . met

inbegrip van die Trekkers wat die

Kaapk

o- lonie verlaat he

t , aan

die Kaapse wette en reg

spraak

on- derhewig sou wees. Hoewel die groep Trekkers wat hulle aanvanklik in Natal gaan ve

s

tig het, hulle blykbaar nie veel aan hierdie wet

gesteur het nie, het

dit vir

P

ot- gieter en

sy

vol

g

eling e as

•n

aansporing gedien om die afstand tussen hulle en die Engelse regering in die Kaap- kolonie so groot as moontlik te maak, en selfs in die

jare vyftig was die suiderbreedte

-

kwessie no

g

al tyd •n struikelblok in die weg van

staatsvorming.

Die

aanwe-

sigheid van Engelse handelaars in Natal en die vrees dat die Engelse Natal nie lank aan die Trekkers

s

ou gun nie, was o.a. een van die redes waa r

om

hy hom nie met die Trek na N

a

tal kon vereen

s

elwi

g

nie

. Sy

vre

es

was nie ongegrond nie want in 1843 is Natal

geanneksee

r.

Be

- vrees dat dieselfde lot die Potchefstroom- Winburg-

geb

i

e

d

vroe~r

of later kon tref

,

het.hy in 1

845, onder andere

72 Pelzer: t

.a .

p

., b~.7.

Vgl. ook Wichmann: Die W

o

rdings

-

geski

e

denis v

an

dJ.e

S.

A.R., bl

. 2;

Gey van Pittius:

a

.

w.

,

bl

.

ll.

73 )Vir besonderh

ed

e oor die houding v

a

n die Britse gesag- voerders t

eeno

or die Trek, en f

akt

or

e

en invloede wat daardie houding bepaal het

,

kyk C.F.J.Muller: Die Britse Owerheid e n die Groot Trek, Kaa pstad

en~han­

nesburg, (1948).