Hoofstuk IX
DIE HULPDIENSTE VAN DIE TRANSVAALSE ONDERWYSDEPARTEMENT •n Belangrike aspelc van die onderwysdiens wat in die algemeen deur die owerhede behartig word, is daar= die dienste wat noodsaalclilc blylc te wees om aan die beleid van verpligte onderwys binne selcere ouderdoms= perke uitvoering te gee. Dit is h~lpdienste wat mee= help om die onderwyspraktyk te laat vlot en om dit ter= selfdertyd aantreklilcer te maak. Daar moet omgesien word na die algemene gesondheid van die skoo~bevollcing;
siellcundige en voorligtingsdienste is noodsaaklik,
biblioteekdienste moet be.skikbaar gestel word, aan leer= linge wat vervoerprobleme het, moet vervoerdienste of verbly£ beslcilcbaar gestel word.
Ellce tydsgewrig bring opnuut nuwere eise mee en di t is die taak van die onderwysowerhede om oolc in pas te bly en steeds ~eer f~sette word by die o~derwyspa=
troon gevoeg. In hierdie hoofsj:uk sal getrag word om die ontwiklceling van die ve~naamste hulpdienste van die Departement in die onderhawige tydperk aan te toon. A. Die Slcoolgeneeslcundige Diens
1. Die toestand in 1950
TUsseri. 1914 en 1950 het die Mediese Diens uitge= brei om geneeslcundige, tandheelkundige, sielkundige, dieeticundi.ge en ve:r:plegingsdienste in
te
s1uit. Die pionier op die gebied was die alorribekende dr.·c.
Louis Leipoldt wat vanaf 1914 tot 1922 die aanvoorwerk gedoen het·.l)1) T.O.D. Versiag van Komitee insake Skoolgeneeslmndige Inspelcsiediens, 1959. voorsitter dr. B.M. C1ark, p.5. (Clarlc-verslag).
Reeds na afloop van sy eerste inspeksie in 1914, beveel dr. Leipoldt die stigting van skoolklinieke te Johannesburg en Pretoria aan. In 1915 word hulle ge=
open met die dienste van twee ervare geneeshere en twee oogartse. In 1916 word •n tandarts by die Johannesburg= se kliniek benoem. 1 )
Na dr. Leipoldt •n soortgelyke pos in die Vrystaat aanvaar het, is hy as Hoof Mediese-inspekteur opgevolg deur dr. J.A. Kieser in 1923. Toe dr. Kieser oorge= neem het, het die Skoolgeneeskundige Diens bestaan uit l genees1mndige hoo.finspekteur, 2 vol tydse mediese in= · spekteurs, 9 deeltydse honorere dokters te Johannes= burg,. 2: deel tydse dokters slegs vir oe te Pretoria, .l deel tydse honorere dokter by die I<liniek te Potchef= stroom, Il voltydse verpleegsters, een voltydse tand= arts te Johannesburg- en 2 deel tydse ·tandartse te Pot=
. . 2) chefstroom en Pretoria.
Sedert 1929 was daar in Transvaal 8 goedgekeUrde paste vir mediese inspekteurs· van sko1e. Deur die jare heen was dit kenmerkend·dat daar baie verwisse= lings gewees het sodat die poste selde vo1ta11fg.gevul is. Ren van die vernaamste redes was ontoereikende salarisse. 3 )
Dr. Kieser het 26 jaar aan di'e diens gewy en toe hy in 1948 met pensioen afgetree het. is hy opgevolg · deur dr. J.C. Coetzee. Hy het na 2 -jaar bedank en is in 1951 opgevolg deur dr. F.Z. van der .Merwe. Hy was haas aan die einde van sy 1oopbaan waarvan hy 30 jaar aan die Mediese Diens gewy het· toe hy in 1954 met pen=
1) Id., p. 7 • 2) Id., p.8.
3) T.O.D.-verslag, 1951, p.27. 310
sioen afgetree het en •n dame, dr. C.E. Theron, aange= stel is .as Geneeskundige Hoofinspel<trise van Skole.1)
In sy afskeidsboodskap wys dr. Kieser op die on= doeltreffendheid van die mediese dienste. soos dit op daa:r.die stadium was. Hy wyt di t aan •n gebrek aan die nodige aandag van departementswee. Daar was in sy. dienstyd •n voortdurende gesul<kel om Q.ie professionele · dienste uit te_brei en om die nodige administratiewe personeel te verkry. Hy het ·n sterk pieidooi gelewer vir•nhersteloord aan die kus asook spesiaie onderwys
aan di.e bo-normale kind. Na •n dienstyd van ·n kwarteeu,
. . ' '
moes hy noJ afskeid neem in •n . 2'}
onvoxtooide kliniek in Pretorla. . .
Dr. · Kieser het vanaf 1942 to.t. by- sy aftrede. in 1948, geen gedetailleerde verslaec oor die Mediese Diens gelewer nie. Daar was· ,.verskillende redes."3")
~aarvan
die belangri:Ks.te blykbaar was. dat uhY geens.ins ·n gedul= digeadmi~istratiewe
amptenaar wasnie',-~
4).
vir die navorser het dit nietemin· •n groot ieemte in die verslag= gewing van .die Departement gelaat·.2. Vertakkinge van die Mediese Diens ·a. Die Geneeslmndige I:tlspeicsiediens
Die geneeslmndige inspekteurs werT< nou saam met die skoolhoofde~ _Dit is die ~lig van die hoof om. ge= valle vir ondersoek aan te meld en daarna te.reel vir die nodige mediese behandeling deur huisdokters. Vir
Clark-verslag, p.9.
Die Transvaler, 8 Sept. 1948. T.O..D.-verslag, 1950, p.20.
Id., 1951, P~27.
. . . 1)
behoe£tige ouers kan die nodige reelings getref word .. Behalwe vir die vasste1ling van kwa1e en gebreke by kinders is die vo1gende ook die verantwoordelikheid van die Mediese Diens:
(1)
die higiene in die klaskamers en speelterreine, wasbakke, latrines en nature1lekwartiere;(2) die suiwerheid van die drinkwater;
(3) advies aan die Departement oor_ gesondheidsvereistes van skoal- en koshuisgeboue en vers1ae oor toe= stande by ondersteunde sl<Ole;
( 4) die versicaffing van brille, krulclce, gehoortoeste1=
. .
le, ens. aan behoeftige leerlinge;
(5) die bekamping van ma1a~ia en malariamuskiete en ontsmetting.van geboue van.luise, weeluise, rotte, ens·. 2) '
Die vernacimste k1ag van die Mediese Diens was dat hul poste so vakant gebly het~ Behalwe vir die pos van Mediese Hoofinspekteur was die sewe paste van ge= nees1cundige inspekteurs vanaf 1950 tot 1961 nooi t vol= tallig nie en is daar gemidde1d jaar1iks drie vakante poste gewees. D~e gedu:r:ige :t;eko:r.t, _aso<2l~. ver~sse= ling van personeel,-het daartoe gelei dat die werk in= gekort moes word en dat die he1e bestaansreg van die Mediese Diens op die
o~
endi~ o~nskou
geneem is. 3) · 10)11)
12)
312
T.O.D. Gesondheidstoestande in skole. Handleiding vir hoofde, pp.l0-12.
Id., pp.30-48. Vgl. ook Handboek van instruksies vir heofde, 1956/57, p.89.
b. Die Tandhee11cundige D-iens
Die diens is op drieer1ei wyse verrig nl. deur voltydse besoekende tandartse wat die skole besoek het en dan deur deeltydse tandartse wat s1egs by die k1i= nieke opgetree het en laastens deur sg. tand-eenhede wat op die platteland die tande van behoeftige kinders behande1 het.1)
Na die aftrede van dr. Kieser in 1948, is hy deur die U.K. as voorsitter benoem van •n komitee om die vraagstuk van tandhee1kundige klinieke by sk~le te onder·soek. Die verslag van die komitee het in Mei 1950 die lig gesien en daarin is aimbeveel dat:
(1) •n Sentrale Raad van Advies aangestel word~
(2) •n Tandheelkundige Hoofinspelcteur aa:tJ_geste1 word om sake in die onderafdeling van die Mediese Diens te reel;
(3) daar nog 7 poste van Tandheelkundige Inspekteurs van Skole geskep moet word;
(4) daar nog 10 poste van skoolverpleegsters geskep word om die tandartse behulpsaam te·wees;
(5) die posisie van hulp aan behoeftiges op •n behoor= ·like gronds1ag gepla0s word. 2) __
- . :. ·~ .
Die Komitee wys voorts daarop dat die Tandhee1kun= dige Diens baie belemmer word deur ongunst.ige di ens=· voorwaardes. ·Die sa1arisskale is -te laag· en ·n gebrel< aan diensveiligheid verhoed dat bekwame tandartse daar= heen ge1ok wo:rd .. Die Vereniging van Tandartse lean nje . .
·
..1) T.O.D .. Verslag van Tandheelkuridige Ondersoeklwmitee, Mei 1950. Voorsitter dr. J.A. Kieser, p.l (Kieser-vers1ag).
2) Id., p.Jl.
toe1aat dat sy 1ede onder diensvoorwaardes werk wat •n
be1ediging vir die beroep en in stryd met die be1ange van die diens is nie. 1 )
In 1950 was daar drie vo1tydse poste, dog na die Kieser-vers1ag, versoek die Direkteur dat nog 5 tand= artse en 7 verp1eegsters aangeste1 moes word. Dit gee
~ aanduiding van hoe ontoereikend die diens moes gewees het, _maar ten sp:yte daarvan weier die Staatsdienskom= missie om hierdie poste te sl<ep.2} · In 1953 word s1egs die pos van Tandheelkundige Hoofinspel<teur van Skole gesl<ep. Hy moes toesig hou oor die Tandhee1lcundige Diens in die gehee1 en verslag doen. aan die· Geneeskun= dige Hoofinspelcteur van Sko1e. Die benaming · .,skoo1= tandarts" is ook vervang met .,Tandheelkundige Inspelc= teur van Sko1e'•. 3 )
.Net soos b-y die medici het die permanente tand= artse baie gewissel en was daar steeds paste valcant .. Slegs i.n 1958-, • 196G en 1961 is a1 vier paste gevul. · Die Tandhee1kundige Diens slaag nietemin daarin om.elke skool in die provinsie ee:nkeer eHce twee jaar te be= soek. 4 }
c~ Die Skoo1verpleeg~
Hu11e vorm die onmisbare steunpi1are van die Me= diese en Tandheellcundige Diens; Hul1e moes eenmaal per jaar die skole wat aan hu11e toeges@" is. hesoek. Hu1le ondersoek die kinders, weeg en meet hu11e en is
~$
3) 4) 314 Id., p.15. T.O.D.-verslag, Id., p.25. Id., 1954-1961. 1953,. p.24.in staat om dade1ik siektes met duide1ike simptome te ontdek. 1 )
Die eerste Hoo£skoo1verp1eegster was mej. A. Has= sel. Sy is in 1928 opgevolg deur mej. Jessie Suther= 1and·wat vir 22 jaar aan die Mediese Diens verbonde was tot sy in 1945 met pensioen a£getree het.2)
Nes by die medici en tandartse, was hier ool< ge= durig •n chroniese tel<art. In 1942 was van die 33 goedgekeurde paste net 22 gevul; in 1946 net 12 en in 19 51 toe die geta1 pos te a1· tot 42 g-es tyg het, was daar s1egs. 30 verp1eegsters in diens.?) Die toestand het egter ge1eidelik verbeter· sodat daar in 1955 35 uit die 43 poste gevu1 was. 4 } In 1958 was daar·s1egs _drie vakatures en ten tye van die oorname deur Ho~)i=
taaldienste in 1961, was daar s1egs een val<;ature.-·n Diens van onskatbare waa.rde wat· deur die ver= p1eegsters verrig word,- is. die Imisbesoeke wat hu11e doen om ouers te beweeg om gebreke wat by kinders . ge=
. . . . ' . . .
vind w9rd, te. 1aat behandel of om hulle __ in ~e 1ig hoe om in, sekere noodgevaile op te tree. Gp die. wyse vorm hu11e die intieme skakels tussen die ouergemeenskap en die Mediese Diens.6
J
1) T.O.D.·Ges.ondheidstoestande in skole. vir hoofde. 1954, p.lO.
2) .T.O~D.-vers1ag, 1951, p.170.
J~ ~~~:c~~~~~~~~120.
65} Id., 1958 en 1961, pp.25 en 25. · ) C1ark-vers.Tag, p. 22. .
Hand1eiding
d. Die Dieetkundige Diens
In 1944 word ·n aanvang met die diens gemaak toe mej . J. van Scha1kwyic as die.etlcundige aangeste1 is.
•n Tweede pos is diese1fde jaar gevu1 en saam moes die twee dames omsien na die departementele voedingskema en •n oog hou oor die
huise. 1 )
gehalte van die kos in die kos=
Toe skoo1voeding in 1954 oorgegaan het na •n nuut= gevormde Departement van Voeding en die Departement van Vo1Icswelsyn, Icon die dieetkundiges baie meer aandag aan die voeding in koshuise gee. •n Koshuishand1eiding is in 1955 opgestel om matrones in te.lig oor .die grond=
beginsel~
van voeding.2} Hu11e het dit opgevo1g met'll valcans.iekursus vir matrones gedurende Julie 19 56 waar= by die· wat dit bygewoon· het, baie baat gevind het.3 ) ·
e~ Die Sie1kundige Diens
Di t- het met a1 sy vertakl.::inge onder die Genees=
~undige Diens geval tot in 1954 toe dit selrs.tandig geword het
onder·~
eie Sielkundige ·Hoofinspekteur. 4 ). Dit ward later in die hoorstuk as selfstandige diens behandel.3~ Die kantoorpersoneel en ander fasiliteite
Van 1942 tot 1951 het die administratiewe. pers.O= neel aangegroei van 3 tot 8. Bulle het die briefwis= seling en rapporte wat betreklcing gehad,het o) .al die verfakkinge van die mediese diens gehanteer~ 5 .. In
·r) T.O.D. verslag, 1951, p. 2) Id., 1955, p~l23. 3) Id., 1956. p.14. 4} Id~, 1955, p.l23. 5} Id., 1951, p.170. 316
1958 is die personeel uitgebrei tot 10 lede plus een gesekondeerde tikster.1)
Die werk moes in uiters moeilike omstandighede in die klinieke van Johannesburg en Pretoria verrig word. Die geboue het veel te wense oorge1aat en die rede is b1ykbaar dat daar alreeds vanaf 1953 oorweeg is dat die Mediese Diens deur Hospitaaldiens-te oorgeneem sou word.2) Na jare1ange versoeke, het die personee1 van die Mediese Diens eers in Junie 1957 die voltooide vergrote gebou in Pretoria betrek. ·n Koshui s is by= gevoeg vir geval1e wat vir behandeling by die khniek moe.s oorbly. Dit het nog 4 paste vir huishoudelike
personee1 teweeggebring. Daar is oak gesorg vir be= ter fasi1i t:ei te vir die medici; selfs vir ·n narkoti= seur wat bystand by operasies wat meestal bestaan het uit die verwydering van mange1s en adenofde kon ver= leen.3 }
4. Oorname deur Rospitaaidienste
In. 1953- spreelc die Geneeskundige Hoofinspekteur die gedagte ui t dat die mediese behandelirg van 1eerlinge onder die sorg van die Hospitaaldien.ste van die Adminis= trasie geplaas- behoort te worcL 4
1
Bers in Mei l959 is •n Komit:ee onder-voorsitt:erskaP-van dr. B.M. CL3:r:k ailn= gestel om d~e aangeleentheid te cindersoel< en die Ad= ministrasie te adviseer of die Diens nie doeltreffender uit:gevoer kan word as dit oorgeplaas word onder die r,org van die Hospitaa1dienste nie.1) T.O.D. Onderwysburo, Werkstuk 112, p. 784. 2) T.O.D.-vers1ag, 1953, p.119.
3) Id., 1957, p.26. 4} Id., 1953, p.ll9.
Die Komitee bevind dat die be1eid van vry hospi= ta1isasie eint1ik die bestaansreg van die Mediese Diens in die gedrang gebring het en beveel gevo1g1ik
aan dat di t deur Hospi taa1diens te oorgeneem moet word •1 }
Die Geneeskundige Hoofinspekteur, die twee dieet= kundiges en die agt koshuisverp1eegsters moes by die Onderwysdepartement b1y, terwy1 die mediese en tand= heelkundige inspekteurs en die gewone sJcoo1verp1eeg= sters na Hospitaa1dienste moes
oorgaan~
2)
Die vers1ag bevee1 verder aan dat a1 die slcoo1ge= neeslGAndige dienste deur die Departement van Hospitaal= dienste ten behoewe van die Onderwysdepartement verrig word onder toesig van die Geneeskundige Hoofinspekteur wat dan as skalcel tussen die twee departemente moet dien. Waar k1inieke bestaan, kan.die dienste net so daarin
voor~gaan.
3)
Die oorskakeling is deur die U.K. goedgekeur en het op 1 April .1961 kragtens .Or.do:r;mansie nr. 4 van 1961
plaasgevind. 4 ) . · ·
Mediese inspeksie sou voortaan deur skool-mediese beamptes en gekwalifiseerde skoolsusters onder toesig van Hospitaaldienste gedoen word. Hospitale en kli= nie1ce verbonde aan die hospi ta;t.e sorg vir mediese be= handeling en vir ondersbeke wat nie by skole uitgevoer leon word nie.
318
Clark-verslag, p.59. Loc .cit~ .
Id., p.60.
Hospitaaldienste het •n 11Spesiale Dienste" diens= staat waaronder die diens aan die Onderwysdepartement sorteer. Op die diensstaat kom voor ~ Senior Skool-mediese Beampte, •n sicool-Skool-mediese Beampte op Pretoria, twee op Johannesburg en een elk op Krugersdorp, Boks= burg en Potchefstroom. Naas hierdie voltydse beamptes is daar ·n aantal deel tydse geneeshe-re aan hospi tale verbonde.1) Die pos van Geneeskundige
H~ofinspekteur
van Skole is egter afges]ca£ en ·n nuwe pos van Med;iese Adviseur is gesicep. 2)Die Ta~dheelkundige Diens sou na 1961 slegs onder= neem om die tande te behandel van kinders wat volgens die sicoolhoof so behoe.ftig is dat die ouer·s nie die dienste van •n privaat tandarts lean bekostig nie,
By Hospitaaldienste bestaan daar voltydse poste vir tandartse en tandarts-assistente by al die vernaam= ste sentra. Benewens hierdie voltydse tandartse is daar nog 9 outonome klinieke wat jaarliks ·toelaes ont= vang en 79 praktiserende tandartse wa_t· 1contrakte aange= gaan het om skoliere teen R4,00 per uu! te behandel. Aan elk van hulle is ·n bepaalde aantal ure per week
toegewys~
3)
Die verpleegsterspersoneel wat aan die diens van die skole toegewys
pleegster, 2 Graad Graad I I Susters •.
is, het bestaan uit 1 Hoofskoolver= II Matr~nes, 2 Graad I Susters en 30
8 van die vorige 43 het by die kos=
I) T.O .. D .. Onderwysburo, Werkstuk 112, p.789~·
2 3
) T •. O.D .. -verslag, 1962, · p.41 ~ ) Werlcstuk 112, p.790.
huise gebly. Die 35 wat nou onder Hospitaaldienste sorteer, het·nog diesel£de pligte uitgevoer wat hul1e
. 1)
voorheen onder die Onderwysdepartement gedoen het.
B. Die Sie1kundige en Voor1ig:tingsdiens
Hierdie Diens omvat die werksaamhede van die sie1= kundiges, die adviseurs vir voor1igting (aanvanklik· Beroepsvoor1igting) en die besoekende onderwysers.
1. Die Sie1kundige Diens
Die werk van die sie1kundiges behe1s die vo1gen= de:
a. di t moet di.enste van •n psigometriese en psigoklinie= se· aard behartig;
b. dit moet 1eerlinge toets om intel1igensie te meet, gedragsprobleme vas te ste1, opvoedkundige ·rorde= ring te boelcstaa.f en persoon1ikheidsa.fwykings te ontdel<;
c. dit moet lcinders plaas na die opvoedkundige en sie1= kundige toetsing en die diagnose van gedragsprobleme~
d. dit moet kinders met gedragsa£wykende neigings by sko1e en k1inieke behandel;
e. dit moet al1e ·ander sake behartig: waar ·spesia:tiste nodig is om kinders
doelt~e£.fend
te lei. 2 )Hierdie werk onderskei hom van die gewone psig:ia= trie daarin dat dit uits1uitlil< met kinders gedoen word en daarom moet die sie1kundiges in die eerste instansie
1 2
) Loc .cit. ·
) Groenewaid, J.C. Die Siell<undige en Voorligting:s= diens van die Transvaalse Onderwysdepartement.
(In Snderwysbulletin, 7,4: p.221). ·
opvoedk~ndiges wees. Om hierdie rede vereis die De= partement dat •n persoon wat as sie1kundige aangeste1 word oor minstens twaa1f jaar onderwyservaring moet be= sl<ik. voorts -is
•n
nagraadse op1eiding in Sie1lcunde oolc •n vereiste.1}Omdat die sertifisering van verstandsafwykende en gedragsafwykende 1eer1inge hoofsaak1ik die verantwoor= de1ikheid .van die Sie1kundige Diens is, is •n groat ge=
dee1te van die ontwikke1ing en ~unksies daarvan reeds in die vorige hoofstuk oor Spesia1e Onderwys beslcryf. Om herha1ing te voorkom, word slegs die hooftrekke van die ontwikkeling hie~ gesketsr
In 1950 bevind die Siellcundige Diens hom nog as onderafde1ing van die Slcoolgeneeslcundige Diens onder 1eiding van die· Hoofpsigo1oo)~ dr.
N.J.
du Preez, -by= gestaan deur drie psigoloe. 2 _-In 19-53 aanvaar dr. Du Preez •n soortge1yl<e pos onder die Kaapse Onderwysdepartement en word hy deur dr.
A.J.
Groenewald' opgevo1g~ ~ie pos Ho_o_fp~igoloogis nou verande~ na Inspekteur-psigo1oog terwy1 nog drie paste van junior-psigo1oe geslcep is._ Dit was nodig _ omdat daar · geen vordering meri<baar was nie omdat die vier sie1kundiges- nie a1 die werk kon behartig nie.3
J
In 1955 is die Sie11cundige Diens-1osgemaak van die Skoolgeneeskundige· Diens en sou onder die direkte be= heer van die H?Dfinspekteur staan. Toe dr. A.J.
Groenewald. in 1956 hoof v~m die Onderwysburo g~word h~t '·, is die pos van Inspekteur-psig-o1oog omske.p in die van 1
2) Loc. cit. ) T.O.D.-verslag, 1951, p.l'86. 3) Id., 1953, p.120.
Hoof van die Sielkundige en Voor1igtingsdiens met mnr. L.c. Belclcer aan die hoof. •n Nuwe pos van Hoofsiel= lcundige is terselfdertyd geslcep.1)
Die werk het so toegeneem dat daar in 1958 nog vier eicstra pos te geskep is, sod at daar toe reeds 11 siellcundiges in die veld was.2) In dieselfde jaar is kliniese dienste ook aa:n die p1atteland beslcikbaar gestel toe ·n kliniek op Pietersburg geopen is. 3 )
Mnr. L.C. Bekker het gedurende 1961 beda:nk as hoof en is opgevolg deur mnr. J.,C. Groenewald. Die perso= neel het toe bestaan ui t ·n hoof, •n onder hoof en 12 sielkundiges benewens sewe besoekende 9nderwysers en vyf adviseurs van voorligting wat in •n a:nder hoeda= nigheid aan die Diens verbonde was. Die sielkundiges was op verskillende plekke in die provinsie geplaas. In Pretoria was twee, in Johannesburg drie, by Loop= spruit twee en een elk op Pietersbur~, Springs, Boles= burg_, Krugersdorp- en Potchefstroom: 4 )
2. Beroepsvoorligting en Voorligting
. Waar die Sielkundige Diens- tot 19 54 •n onderdeel van die Skoolgeneeskundige Diens was; was die Beroeps= voorligtingsdiens onafhanklilc met sy hoofkantoor in Jo= hannesqurg. Toe die Sielkundige Diens in 1955 onaf= hanklik geword het, het dit in April van dieselfde jaar met die Beroepsvoorligtin~sdiens amalgameer en het lg. ook na Pretoria verhuis.S)
1 2) Id-. 1959, p.ll. ) Id., 1956, p.14. 3) Id., 1960, p.26. 4) Groenewald, op.cit •. , p.l02. 5) T.O.D.--vers1ag, 1955, p.132. 322
Die baanbreker op die gebied vqn beroepsvoor1ig= ting was dr. M.J. Prinsloo wat in 1936 daarmee begin het. Toe hy in 1951 met pensioen afgetree het en op= gevo1g is deur dr. ·R.T. Riemersma, het die personeel a1 uit vyf beroepsvoor1igters·bestaan.1)
a. Die veld wat gedek word ·
Die hooftaak is om aan 1eer1inge 1eiding te gee by die keuse van beroepe asook al1e dienste van beroeps= kundige aard en om reelings te tref vir die toelating van kinders tot beroepsvoor1igting. Onderwysers moet opgelei word as toetsers en van werkprogramme voorsien word.
Beroepsvoor1igting word eers in 1948 aan middelba= re sko1e as ·n nie-eksamenvak ingestel en •n onder\llyser= voor1igter is by e1ke midde1bare skool aangestel en hulle moes voortaan van ·n departemEmtele leer~Jang werk. Die bekende Ed-Lab.-kaart wat in samewerking met die Departement van Arbeid opgestel is, is ook in gebrui 1c geneem. Hierdie akkumulatiewe kaart is uiters waar= devol vir die ui teindelike plasing van ·n leerl i ng_ in ·n
bepaalde beroep.2
J
In April 1948 is ·n kort kursus in Beroepsvoor1ig= ting in Johannesburg gehou waar onderwyservoor1igters opgelei is. Die kursus is besonder goed bygewoon.3)
Die Cox-Meganiese Aan1egtoets is in 1949 gestan= daardiseer en van 1950 af toegepas om aan leerlinge met praktiese aanleg leiding te gee. 4 )
~~
3) 4) Id., 1951, p.l90. Id., 1949, p.l22. Loc.ci t. Id., p~l23. 32?-In 1950 word •n aanvang gemaak met die afneem van die I . K. 's van al1e st. IV-leer1inge. Hu1le is in st. V hertoets en die hoogste syfer is saam met die k1asprestasie gebruik om 1eer1inge in die hoerskole te groepeer.1) Later, met die instelling van differen= siasie, het dit baie waardevol geblyk om die 1eer1inge in verski11ende bekwaamheidsgroepe te verdeel.
In Maart 1951 word weer ·n kart kursus vir beroeps= voor1igters gehou. Die 1esings is in pamf1etvorm 11Praktiese Probleme i.v.m. Beroepsvoor1igting" aan sko= 1e gestuur. 2 )
E1ke beroepsvoor1igter moes jaar1iks die sko1e in sy 1cring besoek om hu1p en raad aan kinders, onderwy= sers en voor1igters te gee. Teen 1954 was daar byna nie •n groat hoer- of 1aers1coo1 wat nie oor ·n opge1eide
toetser vi::' die Suid-Afrilcaanse Groeptoets beskik het nie. Hierdie toets is hersien en ·;.ranaf 1957 is die Nuwe s.A. Groeptoets in s1co1e toegepas en die resu1ta= te verge1y1c goed met die van die ou toets. A1 die st. 10's is ook getoets en die resu1tate aan die Nasiona1e Buro besorg. 3 )
In Augustus 1955 het die Minister van Arbeid •n konferensie oor Beroepsvoor1igting in Pretoria geree1. A11e staatsdepartemente wat be1ang daarby gehad het, is verteenwoordig asook die provinsiale onderwysdeparte= mente, jeugrade, die onderwysersverenigings en die Na= siona1e Instituut vir Beroepskeuring. · Die samespre= kings het dit aan a1ma1 duide1ik 1aat word dat as 1
2) Id., 1951, p.189. ) Id., p.150. 3) Id., 1957, p.27.
kinders die regte 1eiding moet kry, daar nog baie in die rigting gedoen moet word.1)
b. Die nadruk verander van Beroepsvoor1igting na Voorllgtlng
In 1957 is· •n nuwe 1eergang vir Voor1igting opgestel deur •n departemente1e· komi tee onder voorsi tterskap van die Hoo£beroepsvoor1igter. Die werk word nou breer gesien as die gewese Beroepsvoorligting. Daar is im= mers baie ander 1ewensaspekte waarin die kind Ieiding nodig het sodat die vak breer moes wees en voortaan Voor1igting genoem moes word. Hierdie verandering het weer ·n vakansielcursus ten gevo1sre gehad wat deur ruim 250 kursusgangers bygewoon is. 2 )
Die leergang het voorsiening gemaak vir:
(1) Groepsvoorligting wat ingesluit _het: skoolvoorlig= ting, gesinsvoor1igting, voor1igting i.v.m. diP ontwikkeling van die persoonlikheid, ontspann:Lngs= voor1igting en beroepsvoorligting ..
( 2) Indiwidue1e voorligting. Hier leon nie volgens vaste patroon te werk gegaan word·nie omdat elke kind •n unieke· persoon1ikheid is. · Die voorligter moet probeer om die prob1eme van die kind te begryp en op die wyse sy vertroue wen. 3 )
Id., 1957 ~ p.28. l~l Id., 1955, p.28.
Groenewa1d, J.C. Die Sielkundige en Voorligtings= diens van die Transvaa1se Onderwysdepartement (In
Onderwysbu11etin, 8,2: p.l02).
--Vgl. oolc T.O.D. Voorgestelde 1eergang vir Voorlig= ting in die middelbare skool.
vanaf 1958 was sko1e met ·n inskrywing van 505 en meer 1eer1inge geregtig op •n addisione1e voor1ig= teronderwyser buite die bestaande personee1voorsiening= skaa1. 1 )
•n Latere omslcrywing bepaa1 dat ·sko1e met •n inskry= wing van tot 749 1eer1inge nie meer as twee onderwysers vir voor1igting mag gebruik nie. Van 750-999 mag drie gebruik en skole met 1000+ mag vier gebruik. Voor1ig= ting mag nie slegs aan een onderwyser oorge1aat word nie sodat al sy tyd daarmee in beslag geneem word nie. Hy moet kontak met die leerlinge onder gewone k1aska= meromstandighede behou. 2 ) .
Met die aksentverskuiwing.het die benaming Be= roepsvoor1igter oak verdwyn en is daar voortaan gepraat van Adviseurs van Voorligting. Tot in 1963 het hu11e steeds net uit vyf 1ede bestaan. Twee was in Freta= ria gep1aas en een elk in Johannesburg, Boksburg en Krugersdorp. Uit hierdie hoofkwartiere moes hu11e die hele provinsie bedien. 3 )
3. Besoekende onderwysers
Die pas van Bes0ekende Onderwyser is in 1954 in= geste1 as onderdee1 van die Sie1kundige Diens. 4 ) Hier= die be.amptes is hoofsaaklik sosiologies-pedagogies
geskooi en het dan oak te doen met die maatskap1ike sy van die Voor1igtingsdiens. Die funksies aan die pas verbonde is soos vo1g:
a. die voorkoming van jeugmisdaad deur geva11e van ge=
1) T.O.D.-omsendbrief nr. 3 van 1958~ 2) Id., nr. 62 van 1962.
3) Groenewald, op.cit.-, p.103. 4) T.O.D.-vers1ag, 1954, p.I2. 326
dragsafwykings en vertragings so spoedig moontlik na
·n sielkundige te verwys;
b. hulle moet onderhandelings·met proefbeamptes voer · en in die Kinderhof optree;
c. hu1le linge
moet reelings tref vir die vervoer van leer= na spesiale skole; klipieke, ens.;
d. hulle onder
moet gereeld huisbes~ek doen by kinders wat behandeling is of wat gesertifiseer is; e. hulle is verantwoordelik·vir die nasorg'van 1~er=
1inge wat spesiale sko1e en k1asse verlaat en in werk gep1aa-s is;
£~ hu11e skakel met die ouers van gesertifiseerde kin= ders wat na •n spesiale skool moet gaan. l) .
Hierdie funksies spreek duidelik uit die verslag van werksaamhede vir l958: Voorbehoedende. werl<: 2'ii geva1ie; 1 342 besoeke by sko1e; 1· 31B besoeJce by huise~ 104 besoeke by Loopspruit; 69'geval1e- van· nasorg; 629 onderhoude op kantoor.2) Die diens het so ui tgebrei dat in 1963 reeds
·5
591 skakelbPsoeke ·by sko1e en huis-e afgeH~ is. en· 3 254 geva11e. v_an nasorg behartig moesword~
3)
Y.7aar daar in· 1954 begin
J.
s me·t · een besoekende on=verwyser~ was daar in
keur~J
In 1950 wordwas dan ook die stand
19 5·7 reeds vyf pos te ·ooe,igr"= dit uitebrei·na
·sewe~)
en !it1 . .·, 96 6 ) .
van sace ln· .. 3.
Die nasorgdiens behels ook clat die beso0kPnci.e on=
derwysers optree as slcake1s tussen die·skole en welc-synsorganisasies, sko~Jrade,' ny;erh~de
i)
-T~-o.~·o .---onc:ferwysbuiiehn,7,
~,·
p.1ci:L
vers1ag, 1957,· p.28.
2!
T.O.D.-verslag, 1958, p.26. 3 T.O.D.~verslag, 1963, p.36.4 Id., 1957, p.27.
5 · Id., 1960, p~26.
6 T.O.D. Onderwysbu11etin, Vol. 7,2:
en ook die
Vgl .- ool< 'J'.
o. n
.-p.1Cl".
' >'7
ouerhuis.e. Selfs in die nasorg moet verslae oor die vordering van die kinders ingedien word. 1 )
Een rigting waarin die besoekende onderwysers werklik vordering toon, is op die gebied van stokkies= draai. In 1960 was daar met 9 000 meer leerlinge op die totale skoolrol, 600 minder gevalle van stokkies= draai as die vorige jaar. 2 )
C~ Die T.O.D.-Biblioteekdiens
l . Die tydperlc voor 1950
In 1910 is •n re1atief--nederige begin gemaak met die verslcaffing van biblioteekbehoeftes toe R360 be= skikbaar gestel i:3, waarui t ska1e leon boeke aanskaf. Die huidige Onderwysbib1ioteek wat tans in die ou Staatsmodelskool in Pretoria gehuisves isr het self •n n·ederige begin gehad in ·n afgeslcorte deel van die . tee= kamer van die ou Raadsaal .op Kerkplein. Later :ls dit verskuif na ·n kamer in die Union Bankgebou in Pretorius= straat waar
di~
nuweProvinsi~le
Gebou tans staan. 3)Bier-die sukkelbesta2m het: vo.ortgeduur tot :ln 194 7-.
' .
toe daar besluit is om die Biblioteekdiens behoorlik ui t te bou. •rr Opsienster vir. sl<Ool- en l<OJ:legebib=. lioteke is aangestel met die opdrag' om oak na die Onder= wysbib1ioteek om te sien. In 1948 is •n ondersoek ge= las van die he1e opvoedkundig.e biblioteekwese in·Trans= vaal. Die bevinding was nie gunstig. nie, daar was geen professioneel-opgeleide bib1iotekaris nie en dit 1} T.O.D.-vers1ag, 1960, p.26.
2} L.oc.cit.
3) Groenewa1d, E.G. Die 'I'.O.D.-biblioteekdiens (In Onderwysbulletin, 1,_1: p.29.
lei daartoe dat alles fragmentaries, ongeJ<aordineerd en sander doelgerigtheid was.1)
Ten spyte van die gebreJce, was daar in 1949 ·n sirku1asie van bykans 17 000 boeke wat neergekom het op ·n gemiddeld van 2,2 boeke per onderwyser. Die bib= lioteek het beskik oor 16 000 boeke en honderde pam= f1ette en brosjures oor onderwysaangeleenthede.2)
Die sko1e het nie oor ingerigte biblioteeklokale beskik nie en die keuse van boeke uit hu1 jaarlikse toewysing is in die -::'eE:H maar aan die bciekhandelaars oorgelaat sander. enige opvoedkundige keuring~ Weens gebrek aan kennis het min sJcole daarin geslaag om op= voedkundige boekerye op te bou. 3 )
Na die ondersoek van 194S, is van owerheidswee besef dat die saak reggestel moes word, ·veral toe
po=-gings aangewend is om die Departement ·se biblioteekdiens te laat saamsmelt met die Provinsiale: Streekbiblioteek. Di t is toe die Staatsdiensinspekteur na ·n i nspeL~.i e aangevoer het dat daar ·n onekonomi ese, -?Qrvleueling tus= sen die werksaamhede van die Onderw}rs- en die.Prov'ins-ia= le Bib1iote1ce bestaan het. 4 ) So ·n
samesm~1 tin~·
sou die eie karakter en professionele doel van die .cmc1erwys= bib-lioteelc ·n nekslag toegedien het en die Departement het hom gevolglik heftig verset teen die pl.an en dieAdministrasie daarvan laat
afsien~
5)
Loc.cit~
T.O.D.:-verslag, 1949, p.l66 .. Id., p.-160 • .
Idr, 1951, p.223~
Id., p.l67. Vgl. ook Groenewald,. op.cit., p.30.
In die Jaarverslag van die Biblioteekdiens vir 1949 plei t die organiseerder vir ·n gekwalifiseerde per= soneel en wys daarop dat die leke-assistente nie reg kon laat geskied aan die klassifikasie en katalogise= ring van die boeke nie. Ten spyte van al haar ander werk, moes die organiseerder self in 1948 en 1949 sowat 90% van die boeke uitsoek en aankoop. Op haar aanbe= veling word in 1949 ook ·n Departementele Biblioteek=
1 • • 1)
~ommlSSle saamgestel. .
Daar was •n groat behoefte aan ·n doel treffende ge= bou. Die gebou waarin die boekery gehuisves was, het ver te kort geskiet en dit het ten gevolge gehad dat selfs voornemende skenkers van waardevolle bronnema= teriaal daardeur afgeskrik is.
In samewerking met die suid-Afrikaanse Biblioteek= vereniging is ook daartoe oorgegaan om ·n leergang vir
Skoolbib~ioteekwese op te stel. Dit moes as basis' dien vir ·n eenjarige kursus aan dfe onderwyskolleges •·2)
2. Die instelling van die huidige Diens
. In 1951 is die Biblioteekdiens gereorganiseer. Nuwe paste is geadverteer en die personeel sou voortaan . bestaan uit die organiseerder, 2 bibliotekarisse, 2
bibliotekarisse, 3 junior assistent-bibliotekarisse en 2 bodes. Daar ±s terselfdertyd oorgeskuif na die ou Staatsmod~lskool in Van der Walt= straat. Ofskoon ook ·n ou gebou, was dit •n enorme verbetering op die vorige een.3 )
1 2 ) T.O.D.-verslag, 1949, p.l66. ) Id., p.l69. 3) Id., 1951, p.224. 330
a. Die Onderwysbiblioteekdiens
R4 000 is gestem vir die sortering en aanvulling van boeke, pamflette, ens. 'D Begin is ook gemaak
met die herklassifisering en katauolisering van
die boeke wat voorheen a.g.v. leke-arbeid veel te wense oorgelaat het. Inligting i.v.m. nuwe aanwinste is gereeld in departementele omsendbriewe bekend gemaalc en terselfdertyd is •n aanvang gemaak met ·n ui tgebreide herbindslcema. Doeltreffender fasilitr-:ite en hu1pmid= dels soos platlaailcabinette, lcaartelaaie., kabl. nette en pamfletdose is verkry.
Alle onderwysers in diens van die Departement is outomaties lede van die Onderwysbiblioteek en al d.i!? fasiliteite is direlc of deur die pos tot hul.le beskik= 1cing.1)
b. Die Skoal- en Kollegebiblioteekdiens
Di t is die beleid van die ·Departement d . .:tt elke skoal en onderwyskollege sy eie selfstandige bibJi ot·eek moet opbou sodat di t ·n .integrerende deel van rl i.e opvoe= dingsprogram van die inrigting moes u.i tmaak. ·Die bibliotekarisse ontvang hulle leiding van die Bibiio= teelcdiens sodat hulle oolc in staa·t is oin sis tematiese
·"})
lesse in Boekopvoeding aan die 1eerlinge_ te·gee."
3. Funksies van die Biblioteelcd_iens 3 )
a. •n ·Boekegids word elke ses maande gratis· tot di.e be= slcikking van skole gestel. Daarin verskyn d io rL1me
2
1) Id., p. 225.
) Groenewald, op.cit., p.30.
3) Id., pp.31-33. VgJ:.. ook Groenewald,
E.c.
DiP slcoolbiblioteek in opvoedlcundige perspektief, pp. 30-45.van boeke wat sorgvuldig deur professione1e keur= ders gelceur is~
b. TI Mode1-bib1ioteek word aangehou om te dien as voor=
1igtings- en in1igtingsentrum vir skoo1bib1ioteka= risse.
c. •n Herbindskema is in 19 50 ingestei en teen 19 56 is daar ,jaar1ilcs 45 000 boeke herbind. Die diens word _leas te1oos aan kolleges en skole aangebied.
d. Valcansiekursusse vir onderwysers word georganiseer. Dit sluit 1esse in oor administrasie, katalogise= ring, klassifikasie en Boekopvoeding.
e. Hulp word ter plaatse aan skole verleen i.v.m. pro= bleme met hu11e skoo1bib1ioteke .
. f. Die Biblioteelcdiens hou •n wakende oog dat die stan= daardplan vir biblioteke by e1ke skoal uitgevoer word. Daarvo1gens is hoerskole geregtig op .
•n biblioteek van 1 200 vk. vt. en 1aerslwle een ·van 800 vk. vt. Daar is tot. 1956 oak R50 000 per j aar aan geskikt~meubels en ander fasi1iteite bestee. g. Benewens die periodi~ke Boekegids is ook die volgen~
d~ deur die Biblioteekdiens aan skole beskikbaar gestel:.
(1) Wenke vir die Skoolbiblioteek (1948).
E2) Dewey-k1assifikasiestelsel vir skoolbiblioteke (1949).
(3) Boekopvoeding~ Uitgewerkte 1eerplan vir ge= bruik in die biblioteekperiode (1953).
h. Die Biblioteekdiens het die werk van die biblio= teke van die vYf onderwyskolleges gekoordineer so= dat hulle nou al tot volwaardige professionele in= stellings ontwikkei het. Hulle eie personeel gee die lesings wat die studente nodig het vir •n mate
van kennis van Biblioteekwese en oak die vir die studente wat in hulle derde jaar spesialiseer in Biblioteekwese.
4. Ontwikkeling van die verskillende afdelings a •. Die Kollegebiblioteke
•n Gekwalifiseerde bibliotekaris sowel as gel<wa= lifiseerde assistente was '11 groat behoefte ~f die l~ol=
legebiblioteke. Gebrekkige salarisse was die groot= ste oorsaak van die behoefte. Daar kon·eers in 1953 oorgegaan word tot lesings in Biblioteekwese.1) In . 1955 word •n pas van dosent in Biblioteekwese aan ell(e
kollege ingestel dog dit het uiters moeilik gegaan om geskikte gekwalifiseerde persone te kry.2) Hierdie beywering lei egter daartoe dat skool- en kollegebib= lioteekwese ·n volw9-ardige departement in i960 by kol=
. 3)
leges geword het. . · ·
By ·n nadere ondersoek van die departementele sta= tistieke oor kollegebihlioteke, kom die feit-aan die lig dat die studente.van die swakste gebruikers van <iie biblioteek is. Ten spyte van ·n. pragtige: ui tbouing van die boekevoorraad wat v·anaf 1957 tot 1962 neerge= learn het op •n. toename van 53,8%, was daar •n 8,8% af= name in die gebruil< van die boeke. Die s tuden te ts=t 1 het met 59,3% toegeneemr Dit lcom daarop neer dat in 1957 0,53· boek per student gebruik is en daarvandaan •n konstante daling om in 1962 neer te l<om op 0, 32 boek per student.:) .
~5
3) 4) T.O.D.-verslag, 1953, p.l63. Id., 1955, p.141. Id., 1960, p.25.T.O.D.-verslae, 1957-1962 (verwerking uit. statis= tieke.
Di t is voorwaar •n aank1ag teen die onderrigmeto= des van die dosente aan die ko11eges want as die stu= diemetodes integrering >Tan die bib1ioteek behe1s het, sou baie meer boeke uitgeneem gewees het.
b. Die Skoo1bib1ioteekafde1ing
Toe met die herorganisering van die bib1ioteek= wese in 1951 begin is, is vereers aandag gegee aan hoerskole en Kias II-skole. Om aan nuwe sko1e of sko1e wat pas met •n bib1ioteek begin het, •n stoat te gee, is: daar ·n ruim aanvangstoewysing sowe1 as ·n jaar1ikse aanvu11ingstoelaag. Dan Icon sko1e ook nog uit eie fondse op die R-vir-R-basis boeke aanko~p.
Se1fs 1enings kon by die Departement aangegaan word in be1ang van slcoo:tbibliotelce. 1 ) .
In 1956 is begin met ·n ste1se1 van boeklenings ·aan sko1e. Dit is .in 1957 so uitgebrei dat daar
in 3l sko1e reeds 19 OQO. su1ke boeke was. 2 )
In die vo·igende tabel word ~ie ui tbreiding van skoolbiblioteekdienste tussen 1957 en 19{;2
aang;etoon:
I} T.O.D. Handboek van instruksies, 1956/57, p.l41. Vgl. ook D.Q. nr. 3 van 1952, item 73 en D.o. nr. 1 van 1955, item 16.
2) T.O.D.-vers1ag, 1957, p.23.
1-' "-../ rtl-3 I-'•. Tab"l 2'! roo
""•
'---'t1Biblioteekdienste by skole in Transvaal, . . . 19~7 tQt 19621 )
.
.
I.q
(!)
Besoriderneae
Stadsj(ole Dorpskole B\lit.,slcqle Totaal
van slcole 1-j {j) 957 58 "9 60 62 957 58 "9 60 62 1957 58 59 60 62 9'57 "-8 59 60 62 1-' PJ (!)
(i) Met slegs bib=
lioteekkamers 125 147 163 172 204 63 67 71 102 106 48 ! "2 . 46 101 114 236 266 280 37r:: 424 1-' ~ Vl ---l I 1-' ~ 0\
(ii) Met slegs ]clas=
versame1ing!'l 137 124 96 80 62 "7 r.3 38 23 14 96 116 142 '82 63 290 293 276 18r 139
(iii) Sko1e met (i) :
en ii. 68 66 97 91 92 18 21 29 20 27 4 8 11 16 20 91J 9" 137 127 139 (iv) sko1e met i. en
ii. en ge1eende
Q versamelings :u 10 9 8 8 2 2 2 1 4 6 3· 3 6 " 21 1~ 14 l" 17
1-'
~
0\
(v) Met ii. en ge= 1eende versame=
lings 9 10 " 2 4 2 l 3
-
l 120 95 C,Q 39 24 131 Fl6 rs 41 29[\) (vi) Met i. en geleer
... td 1-'• o' 1-' 1-'• '. 20 de versamelings 11 . 7 8 20 16 6 6 7 17 17 1 17 17 39 44 37 30 32 76 77
(v:i,i) S1egs ge1eende
versamelings 3 2
-
1-
-
-
-
1-
lr 16 11) 3 8 18 18 .1 ') r 8(viii) Heeltemal sonder
0 biblioteelcdiens 7 12 11
rt 13 13 1 3 6 7 3 7 ·' 26 16 12 1" 13 .qJ 36 28
rD
-~ TOl'AAL :.1'3 178 189 '~87 399 l49 lt"·--) 1:::E 171 17?. 316 ~10 30r Y'2 29_0 838 841 8'') 86'1 861
{j) rt PJ rt 1-'· {j) w II w Vl
Uit die gegewens blyk die volgende:
(1) skole met slegs biblioteke het aangegroei van 236 tot 424 wat neerkom op ·n uitbreiding van om= trent 19 per j aar;
(2) met s1egs k1asversamelings het gedaa1 van 290 tot 189; ·n verdere bewys dat bibliotelce toegeneem het; (3} die Departement kon blykbaar nie tredhou met die
versl<;affing- van bib1ioteekdienste aan nuwe skole 'niewant in 1957 W<;J-S 15 uit 'll.totaa1. van 8"38,
d.w~s. 1,7% sander b±blioteekdiens en in 1963 was 28 uit 861, d.w.s .. 3,3% daars.onder;
(4) in 1962 het geen stad-- of dorpsko1e slegs van ge= leende versamelings gebruik gemaalc nie terwy1 nag
' .
8 plaasskole slegs daarop aarigewese was.· Die aantal _plaasskole sander enige bib1ioteelcdiens was ook:in 1962 re1atief-hoog nieteenstaande die feit dat hulle weens die beleid van sentra1isasie a1 minder geword het;
(5) ·in die geheel gesien, dui die groat afname in _klasversamelings (item(ii)) en geleende versa=
melings (item(v)) dat die georganiseerde skoal= biblioteekdiens groat vordering- gemaalc het.
Om enigsins •n · aanduiding te kry van die gebruik wat van die dienste gemaak word, word in die volgende. tabel die aantal boelce in voorraad en aanta1 geleen in verge1yking geste1 met die leer1ingbevolking vanaf 1957 tot 1962.
I
Tabe1 21
Aanta1 boeke in voorraad en uitstaande in skooll;Jiblioteke soos op die eerste Dlnsdag ln Junle 1957-1962. 1)
Afr:-. Eng, Ander Totaa1 1957 (i) Boeke ge1een 46 728 25 941: 146 . 78 518
(ii) Boel<e in voorraad 667 856 i 795 686 33 668 1' IJ.97 210
1958 (i) Boelce ge1een 47 479 36 625 156 84 260 (ii) Boeke in voorraad 684 111 816 753 33 679 1 534 543
1959 (i) Boeke ge1een 36 664 36 005 399 73 068 (ii) Boel<e in voorraad 745 592 881 304 38 538 1 665 434 1960 (i) Boel<e ge1een 45 719 40 160 368 86 247 (ii) Boeke in voorraad 805 800 958 650 30 835 1 795 285 1962 (i) Boeke ge1een 50 739 49 2::(.7 1 158 101 114 (ii) Boeke in voorraad 915 630 1 110 406 24 267 2 050 303 1957 1·958 1959 1960 1961 MidQ.elbare rol 82 179 89 144 93 677 99 517 106 090 Total.e ro1 289 236 294 893 303 '836 311 755 326 409
•n Analise van Tabel 21: bring die volgende aan die lig:
(1) As die aantal boeke geleen, ve:rgelyk word met die getal lee:rlinge op die :rol, blyk dit dat daa:r swak gelees word.
(2) Te:rwyl nog :redelik geb:ruik gemaak word van die boeke in die twee landstale, word die boeke in die ande:r tale baie swak gelees.
(3} Te:rwyl Engels in 1957 TI agte:rstand gehad het,- was
daa:r £ei t.lik •n ve:rdubbeling in 1962. By A£:rikaans daa:renteen was daa:r •n stilstand tot by 1960 en slegs •n. styging van 8 ,4% tot by 1962, in we:rklik= heid dus •n agte:rui tgang daa:r die lee:rlingtal met 12,8% gestyg het.
(4)
Die totale aantal boelce geleen het met 28,3% ge= styg, die skool:rol met 12,8% en die boeke in voo:r= :raad met 36,9%.( 5) Daa:r was •n aanme:rlclilce ve:rminde:ring in die aantal boeke in die ande:r tale blykbaa:r omdat die aanv:raag -daa:rvoo:r so gering geblylc het.
· Ten spyte van die uitbouing van die skoolbiblio= teekdiens t.o.v. die £asiliteite en die boekevoo:r:raad soos duidelik uit die voo:rgaande twee tabelle blyk, het die geb:ruik van die biblioteek steeds veel te wen= se oo:rgelaat. Dit was :reeds duidelik dat daa:r ·n nuwe benade:ring moes lcom waa:r die biblioteek ·n mee:r inte= g:rale deel van die onde:rwysp:rog:ram sou uitmaak. By die·Nasibnale Kon£e:rensie van Biblioteekowe:rhede wat in November 1962 in Pretoria gehou is, is die doel en wese van die slcoolbiblioteeic duidelilc gestel: 11Die Slcoolbiblioteelc is •n o:rganiese, lewensk:ragtige en
funksionele deel van die onderwysstruktuur bestem met die oog op die kwaliteitsonderwys en -opvoeding van die hele kind tot •n skeppende, ingeligte, in tel ligen te, gelntegreerde en volwaardige persoonlikheid in ·n we= reld van nuwe dimensies en uitdagings. "l) Die Kon= ferensie versoek die onderwysowerhede voorts om on= derwysgetroue norme vir skoolbiblioteke op te stel wat landswyd toegepas kon word maar met die nodige rekbaar= heid om te voorsien in· die indiwiduele behoeftes van elke onderwysdepartement. 2 )
In 1963 volg •n belangrike ontwikkeling toe daar 34 voltydse onderwyser-bibliotekarisse by die grater hoer- en laerskole aangestel is. Dit is allerwee ver= welkom omdat hierdie paste buite die bestaande perso= neelvoorsieningskale geskep is. 3
J
c. Die oudio-visuele afdeling
Hierdie hulpdiens is voor 1953 gehanteer deur die Onderwysfilminstituut van die Departement van Onderwys, Kuns en Wetenslcap. Weens •n tekort aan personeel, moes die Instituut egter sy diens aan skole inkort. 4 ) Dit
gee aanleiding daartoe dat •n eie oudio-visuele hulp= diens onder beheer van •n inspekteur in 1954 ingestel is. ·n Pas van Opsigter, gelykstaande aan Hoof PB is
1) S .A. Biblioteelcvereniging. Program vir verdere
ontwikkeling. Nasionale Konferensie, Pretoria,
Nov. 1962, p.l6. ·
2) Td., p.17.
3) T.O.D.-verslag~ 1963, p.35. 4) T.O.D.-verslag, 1952, p.26.
daarvoor geskep en die bal is aan die rol gesit deur dr. J
~R.
Lynch, •noud-inspekteur.
1~
·n Aanvangs toewysing van R20 p:tus 5c per kind is toegestaan aan skole om strokiesfilms mee te koop asook •n jaarlikse toelaag van RlO plus 2-tc per kind. 2)
In 1957 is depots vanwaar skole strolciesfilms leon bekom in Heidelberg, Pretoria, Johannesburg en Pot= chefstroom opgerig. Daar is oolc ·n Departementele Oudio-visuele Onderv~skomitee onder voorsitterskap van die Professionele Assistent van die Departement in die lewe geroep. 3 )
In 19 59- is die Oudio·-visuele Diens en sy Adviseur oorgeplaas na die T.O.D.-Bibliotee.lcdiens om voortaan
•n derde afdeling daarvan ui t te maalc. Daar is reeds 7.181 illustrasies.en 318 strolciesfilms in die afdeling. Na hierdie oorname het die Oudio-visuele Komitee ont=
~ind.
4)
. d. Bykomende dienste
Die T.O.D.-Biblioteelcdiens hou oolc •n Modelbiblio= teek.daarop na en soos sy naam aandui, is dit opgerig om as voorbeeld te dien. Onderwysers, bibliotekares= se en groepe leerlinge besoek die biblioteelc om deslcun= dige leiding te ontvang oor alle aspekte van biblioteek= organisasie. Dit beskik oor
m~er
as 12 ooo boelce. 5)l)
. .~~
4) 5) 340 Id., 1954, p.21 . T~O.D.~omsendbrief nr. 2 van 1958. T.O.D.-verslag, 1957, p.22. Id., 1960, p.25. T.O.D. Onderwysbulletin, l,l: p.31.•n Boelcegids word tweelceer per j aar gepubliseer en daaruit lcry slcole die lcorrelcte informasie in verband met gelceurde ·boeke. Deur so streng moontlilc by hier= die boelcelys te bly, loop geen slcool die gevaar om ver= lceerde boelce op hulle ralclce te laat beland nie. Hier= die Boelcegids is oolc in groot aanvraag in die ander provinsies, suidwes-Afrilca en selfs in Rhodesie.1)
Die Biblioteelcdiens het oolc ·n gereelde rubrielc van boelcbesprelcings in die Onderwysbulletin. Die doel daarvan is om boelce aan die oriderwysers bekend te stel.
In 1951 is RlO 000 gestem vir •n herbindslcema toe daar ·n aanvang gemaalc is daarmee. 2 ) In die j aar is 8 064 boelce herbind. In 1960 het dit reeds vertien= voudig toe 86.475 boelce herbind is. Slcole kon biblio= teelcboelce op •n lcwota
.grat~s
laat her bind.3)
5. Die personeel
Aan die begin van 1948 is mev. E.C. de Wet (later Groenewald) as Opsiener van Skool- en Kollegebiblioteke aangestel. Sy moes. slcole besoelc om raad te gee met die organisering van bibliotelce en hoe om die biblioteelc by die onderwysprogram te integreer. 4 ) Sy het vir 24
jaar aan die spits van sake gestaan toe sy in Mei 1966 afgetree het as Hoof.van die T.O.D.-Biblioteelcdiens.5 ) Sy lean tereg bestempel word as die grondlegger van die Diens •.
1) Loc.cit. Vgl. oolc T.O.D. Handboelc van instrulcsies, 1956/57, p.l42. 2) T.O.D.-verslag, 1951, p.226. 3) Id., 1960, p.25. 4) Id., 1949, p.l58. 5) T.O.D. Onderwysbulletin, 11,4: p.145. 341
Die aanvanlc1ike persoYJ.ee1 van 8 het in 1963 reeds op 38 te staan gekom. 1) •n ·Gedurige wisse1ing en •n telcort aan personee1 ·het egter •n groat werkagterstand 1aat ontstaan. In 1958 het 20 000 boeke, pamf1ette en staatspub1ikasies op keuring, kata1ogisering en k1assifikasie gewag; sommige se1fs van 1953 af. Sam= mige van hierdie 11nuwe aanwinste" was dus reeds ver= ouderd voor hu11e op die rakke verskyn het. Meer as 8 000 boeke was foutief gekata1ogiseer en moes oorge= doEm word. 2 )
In 1960 is die Advieskomitee vir die T.O.D.-Bib= 1ioteekdiens in die 1ewe geroep onder voorsitterskap van die Adjunk-direkteur. Hu11e skryf die personee1= tekort o.a. toe aan die vo1gende:
a. •n dubbe1e kwa1i.fikasie wat vir senior paste vereis word;
b. 1ae sa1arisse wat nie tred hou met die eise wat die werk ste1 nie;
c. daar word geen krediet gegee vir hoere kwa1ifikasies en vorige ondervinding nie;
d. promosiege1eenthede binne die Bib1ioteekdiens is baie slcaars. 3)
. Gedurende 1961 het die personee1toestand kritiek geword omdat 24 van die 38 personee1 bedank het waar=
1) T.O.D.-vers1ag, 1963, p.35.
2) T.O.D. Vers1ag van die Onderwys-Administratiewe= personee1komitee insake die personee1behoeftes van die Bibiioteekdiens van die T.O.D. Jan. 1958, p.15.
3) Notu1e van die Adviserende Komitee insake die Onder= wysbib1ioteekdiens, 23 Junie 1961.
onder selfs senior lede was wat al jare aan die Biblio= teekdiens verbonde was; 27 aanstellings is vervolgens gemaak waarvan 19 tydelik was.1)
Hierdie toedrag van sake het ontwikkeling in ander rigtings gestrem. Die behoefte is gevoel vir die ont= wikkeling van •n opvoedkundige museum-argief dog dit het nog net by ideale gebly; grootliks ook as gevolg van •n gebrek aan ruim te • Dan is die gereelde publikasie van digesta ook in vooruitsig gestel waardeur elke on= derwyser in·Transvaal op hoogte gehou kon word van die tydskriflektuur wat van tyd tot tyd verskyn. 2 ) Dit verg egter die aandag van bedrewe professionele vakman= ne met gevolg dat dit ook tot dusver ongedaan gebly het. Die groat persentasie tydelike lel<e-hulp l<on slegs die basiese dienste verrig.
D. Busvervoer
l. Ontstaan van busskemas
Busvervoer is meegebring deur die beleid van sen= tralisasie, veral in die dienstyd van Administrateur S.P. Bekker (1934-1938) en sy opvolger genl. Jacques Pienaar (1938-1948). Dit het in 1927 ontstaan toe die leerlinge van twee skooltjies in Transvaal met ,motor= vragwaens" vervoer is. Die depressiejare van 1932-1935 het verder daartoe aanleiding gegee dat die be= staansreg van l<lein skoal tjies ui t ·n ekonomiese oog= punt onder die soeklig gekom het. 3 )
l) T.O.D.-verslag, 1961, p.24.
2) T.O.D. Onderwysbulletin, 1,1: p.33. 3) T.O.D.-verslag, 1936, p.30.
Die aanvanklike teenkanting teen sentralisasie het verminder voor die aanloklikheid van motorver.voer en die beter fasiliteite van die groat sentrale skoal.
In 1936 was daar reeds 95 busskemas wat 3 635 leerlinge vervoer het teen 6,2lc per leerling per dag. In 1948 het dit al aangegroei tot 568 skemas met 25 260 leerlinge teen 9,48c per leerling.1)
In die onderhawige tydperk van 1950 tot 1963 het busvervoer toegeneem van 616 slcemas waar 28 613 1eer1inge
teen 10,37c per leer1ing vervoer is2) ·tot 948 skemas waar 49 768 leer1inge teen 22,3c per 1eer1ing vervoer is. 3 ) Die stygende koste per leer1ing is opmerk1ik en is veroorsaak deur die stygende prysindeks en die neiging om a1 luukser busse op die paaie te bring.
2. ·n Omvattende ondersoek na busskemas
Die prob1eem om tenderaars teen die heersende ver= goeding te kry, het in 1949 daartoe aanleiding gegee dat •n ondersoelc deur ·n komi tee onder leiding van mnr.
1 • -4)
Jan de K1er~, L.U.K. gelas lS.
In 1940 is tariefska1e vir die eerste keer ingevoer om die neiging van stygende vervoerkoste tee te werk en terselfdertyd mededinging om vervoerkontrakte, deur die'aanbod van beter tipe busse, in die hand te werk. Hierdie poging het deels g·es1aag. Gedurende die oor= 1ogsj are en nog lank daarna, was daar •n nypende tekort aan motoronderste1le sodat daar vir jare in baie geva1= 1e hoer pryse vir vervoer as die tariefska1e betaa1 moes 1 2 ) Loc. cit. ) Id., 1950, p.37. 3) Id., 1963, p.18. 4) Id., 1950, p.38. 344
word. In 1949 was daar reeds ·n SO% toelaag by die tarief van krag.1)
Die verslag van die De Klerk-komitee is in Novem= ber 1950 uitgebring en het hoofsaaklik gegaan oor: a. die uitwerking van busvervoer op die gesondheid en
vordering van leerlinge;
b~ die algemene toestande van skoolbusse, veiligheids= maatreels, dissipline en kontrole;
c. vervoerkoste en billike vergoeding vir kontrakteurs en
d. die vervoer van skoolkinders by- padkampe.2)
Die vernaamste aanbevelings in die verslag het neer= gekom op die volgende:
a. in digbevolkte gebiede moet eerder aan die stigting van 'skole aandag geskenk word ten einde busdienste daar a£ te skaf;
b. die algemene toestand van die busse is goed dog die
11doodlcis-op-wiele"-tipe moet ui tgeskakel word;
c. die tarief moet •n 75%. toeslag kry i.p.v. die ·be= staande 50%;
d. die Administrasie moet self' aan padkampe ·n bus· voor= sien vir die vervoer van hulle kinders: Die De=· partement sou •n derde van· die· salaris van 'die· ·be= stuurder betaa1; 3 )
1) T.O.D. Verslag van Komi tee oor vervoer- van leerlinge. voorsitter mnr. J.P. Lotz, April 1959, p.2.
-2) Verslag van -Komi-tee -van. ondersoek -insake- Departe= mentele Vervoerskemas. · voorsi tter ;T.
de
''Ki.erk. L.U.K., 1950, p.5.3) Id., pp.6-l6.
Die 75% toes1ag wat deur die De K1erk-komitee aanbevee1 is, is in 1952 verder verhoog na 90% waarna di t nog in diese1fde jaar gelei het tot ·n algehe1e nuwe basiese tarie£.1)
Beha1we vir die busse W?t teen die gewone tariewe op die paaie was, was daar ook nog die s·g. "tenderske= mas", d.w.s. busse wat per tender verkry is teen hoer as die vasgeste1de tarief op plekke waar geen tenders 1angs die gewone weg verkry kon word nie. Dan was daar ook die skemas wat deur die departementsbusse uit= gevoer is. Di t was die .duurste skemas. 2-) . ·
Die De.K1erk-komitee het die moont1ikheid oorweeg
da~ departementsbusse op a11e roetes geplaas moes word dog daar is bevind dat die koste vee1 hoer sou wees. Wat di t veral onekonomies maak, is dat so •n bus slegs
. .
2 uur per dag vir s1egs 200 dae per jqar in gebruik ·is. Daar is toe besluit dat departementsbusse slegs op me= riete van el1ce. geva1 oorwE::eg sou· word. 3 }
Om busse se doeltreffendheid te verhoog, is· in 1957 •n A-tarief en ·n B-tarief ingevoer. Die B-tarief het gege1d vir busse wat voldoen aan die betrokke regula= sies en die A-tarief vir busse wat boonop ook gebou is volgens spesifikasies wat.die Departem~nt neerge1e het. Omdat ·die A-tari.ef voorde1iger was, het baie kontrakteurs die nodige veranderinge aanaebring_om daarvoor te kwalifiseer. 4 } . In. 1960 het 740 van die 868.skemas reeds gekwalifiseer.5
J
1 T .. o.:p,.verslag, 1952, p.3l. 2 Loc.ci t. -3 De Kle~k-vers1ag, p.12. 4 T.O.D.-vers1ag, 1957, p.30. 5} Id., 1960, p.19. 346
Die Vereniging van Skoolbuseienaars het daarop gewys dat •n kontrak van drie j aar te Icort was om ·n or= dentlike -bus aan te skaf.. Op aanbeveling van die De Klerk-komitee·het.die U.K •• besluit om dit tot vyf·
jaar te verleng_.. Die Lotz-lcomi tee het in 1959 aan= beveel dat indien die·Departement tevrede is dat ·n
kontrakteur bevredigende diens verrig,.dit·by verstry= king van sy kontrak,.hernu: kon·word sander· om dit weer te
adverteer.l)'.-3.,0ngeluklce met slcoolbusse
Tot in 196:3 was daar. nag net twee baie ernstige· ongelukke -waarby skoolb'usse b'etrolclce was·;. Die eerste' was .. in 1948 ·by Groblersdal toe •n s.lcoolbus in botsing met •n vragmotor was en vyf seuns dood is._ Die be= stuurder van die bus is skuldig bevind aan strafbare. mans lag., Die tweede was op 13 November 1952 by ·n
spporwegoorgang ·by Leslie toe •n skoolbus met •n goedere= trein. gebots ·. het; Die busbestuurder en. tien kinders is.op slag.dood·en van die vy£ ernstige beseerdes is nog.twee later in die hospitaal' oorlede. By die ge=
regtelike ondersoelc-. was die ui tspraalc teen die bus be=
stu:urder·.~f
Op diesel.f'de datum. twee jaar· later is ·nmonumentjie by die ongelukstoneel onthur.:'3) ·
Ten spyte .. van· die mees · omsigtige regulasies ter beveiliging. van die J:eerlinge, bly. daar nog·steeds die menslike faktbr en-die·feit·dat daar·by·die mee.s:te ·· ongelukke twee.voertuie:·betrokke 'is.- Indien die aan=
tal -myie·· wat. j aarlilcs afgel/3 word. in aanmerlcing. gene em. '•· .. 1}: L~otz-ver-slag-., F;S~,
2): T~O~D.,...versTag, .. 1952,. p.Jl.. 3} Die· Tr,ansvaler!' 14 Nov., 1954~,
word," kan met v.ryrnoedigheid gese word ·dat die ver= voerdiens byna 100% veilig is.
4. Algemeen
Ouers·, veral van kleiner kinders, ·het nog al tyd busvervoer bo koshuisverbly.f·verkies omdat die kind dan ellce dag tuis is. Di t bring dikwels mee dat daar lee plekke in.kos~uise.is wat die onderhoud per leerling vir die Departement duurder maillc. Koshuise.en busver= voer is die twee middels waarmee ·sentralisasie ver= werklik is. Omdat ouers busverkeer verkies, is die Departement gedwing
om
baie strenger met die toekenning van busdienste op te tree in gebiede waar huisvesting in koshuise beskikbaar is. Dit het gebeur dat daar al soveel as 2 000 lee plekke in koshuise is~ Vir die Departement is dit onrusbarend, dog die ouers sien dit nie so·in nie want die·koshuis in hulle omgewin~ wat slegs een van'200 is, het slegs·lO-lee plekke. 1 )·Die Onderwysburo'het in 1962-noukeurig ingegaan op die uitwerking wat skoolbusdienste op die skoolpres= tasies, g~sondheid en . algemene ontwildceling van die busleerJ:.inge het. · Hulle is· op alle vlalcke· vergelyk
met le~rlinge . in koshuise en die wat uit huis uit skoal
.
.
.
besoek. Die bevinding was· dat die verskil nie beteke= nisvol is nie·· ofslcoon die Buro nie daardeur wi1 te ken= ne gee-dat daar geen nade1e aan skoolbusvervoer.verbon= de is nie. Daar is we1 •n nadelige invloed op- die aanta1· skoo1alctiwiteite en die verantwoordelike·posi=-sies wat die 1eerlinge··Ican belc1ee. Die. nade1ige inv1oed
1
1) T.O.D~~vers1ag, 1952, p.33.
op die skoolprestasies geld die leerlinge in die ju= norklas-'le
m~er
as die in die seniorklasse.1)E. Skoolkoshuise
Sentralisasie het ook op die gebied van koshuise groat veranderings teweeggebring. Die aantal leer= linge in provinsiale koshuise het tussen 1936 en 1949 van. 1 560 tot 12 649 gestyg. 2)
L Beleid ·
Departementele beleid ins~<e koshuise is in die onderhawige tydperk hoofsaaklik bepaal deur Administra= teurskennisgewing nr.
&
van 4 Januarie 19503 ) en nr. 995 van 21 Desember 1960. Die belangrikste verskil het gekom by die vervanging van die superintendent. (ge= woonlik die hoof) :met die senior diensdoende onderwyser(soos die naam aandu·i, gewoonlil< ·n senior onderwyser) in 1960. 4 ) Die algemene beheer het nog by die hoof berus maar die onmiddellike toesig het by die senior diensdoende onderwyser berus. voorheen het elke kos= huis ·n afsonderlike koshuiskomi tee gehad maar na 1960 tree die skoolkomitee, beheerraad of adviesraad ook op as komitee vir die koshuis. 5 ) . .
Die koshuise was voor 1960 toeganklik vir enige kind in Transvaal dog na 1960 is die beheer oorgelaat aan •n plaaslike komitee·bestaande uit die Inspekteur, die Hoof en die Skoolraadsekretaris. Op •n priori tei ts= 1) T.O.D. Onderwysburo, Werkstuk 82. •n Ondersoek na
die invloed van busvervoer op die opvoedkundige vordering van leerlinge, 1962, pp.50-51.
2 3
) T.O.D.-verslae 1936 en 1949. ) D.O. nr. 2 van 1950, Item 36. 4
5
) D.O. nr. 1 van 1960, Item 3. ) Id., Item 3B(l).
basis moes applikante uit die omgewing voorkeur kry en daarna.eers ander
~pplikante.
1)
2. Koshuisadviseurs
Die inspeksie van ·Icoshuise was eers die verantwoor= delikheid van die Inspekteurs van onderwys dog in 1951 word die eerste
Org~iseerder
van Ko.shuise benoem. 2 )Nag •n pas is in 1962 geskep en die naam het verander na Koshuisadviseur. ·n Vereiste vir die pos was minstens •n Transvaalse Onderwysdiploma en 12 j aar toepaslike . · ervaring. 3 )
Hierdie adviseurs moes toesien dat die geldelike beheer gesond bly deur •n wakende oog te hou oar. die boekhouding en veral die sekretaris met r~ad en daad by te staan. Hulle moet oak raadgewend optree t.o.v. die algemene beheer en organisasie van die koshuis •. Na ellce besoel5 aan •n lcoshuis, moet ·n verslag aan die Departement voorgele word. 4 )
3 ·• Losiesbeurse
·Die toekenning van losiesbeurse maalc dit vir baie ouers moontlilc om hulle lcinders in lcoshuise te laat tuisgaan.. · Baie ouers bly egter in gebreke om die lo= siesgeld te betaal. Nadat die Departement met geringe sulcses self die agterstallige geld probeer insamel het, word di t vanaf 1959 aan plaaslilce prolcureurs orgedra. Di t het. •n aansienlike verbetering meegebring. 5
l)
. 2) 3) 4) 5) 350 T.O.D.-omsendbrief nr. 65 van 1960 • T.O.D.~verslag, 1951, p.40. T.O.D.-dmsendbrief nr. 66 van 1962. Loc.cit.T.O.D. ·Handboelc van reels en voorslcrifte i.v.m. Provirisiale Koshuise, 1956, Reeis 136-140.
vanaf 1958 is die fin~nsiele-magte van kos= huise aan die koshuisbestuur gedelegeer. Waar kos= huise tekorte gehad het, kon hulle met toestemming van die Direkteur geld by die Administrasie leen·en met verdrag terugbetaal. Indien ·n bestuur nie kvn uitkom nie, mag die fooie met verlof van die Direk=
teur verhoog word.l)
4. Uitbreiding tussen 1950 en 1963
In die volgende tabel word die uitbreiding van die verskillende koshuistipes en hul·inwoners aange= to on:
Tabel 22
Die ontwikkeling van koshuise tussen 1950 en 1963 1950 52 54 56 58 60 62 Departementele . . l7c koshuise 13° 139 15~ 16" 17L1 219 63 21" Leerlinge 1325( 14907 11724~ 1923'= 2201E 2348C 2575S 2699L Goedgelceurde lcoshuise 28 3 32 2L1. 1 18 8 10 Leerlinge 1935 1888 2005 170" 1357 l22LJ 79LJ 683 Onderwyslcolle= ge-koshuise 1" l 12 14 1/ 29 33 36 Studente 107LJ 1098 1509 1949 241E 3355 4055 4460 Totaal lcoshui= se 17L1 18" 197 20:'_ 21~ 219 26( 257 Totaa1 inwo= ners 16259 [1789' 20757 22889 25789 2805S 3060L1 32137 2) 1) T.O.D.·..:.verslag, 1958, p.28. 2) T.O.D.-verslae, 1950-1963. 351
