voor tic 'medemens' en dat echt geloof van 'bin-nenuit' het individu komt en n i e t van bovenaf door de kerk kan worden gedicteerd. D e s . i l n i e l t e min overheersen betutteling en moralisme de ge-sprekken en ademen /c de benauwende steer van het door en door christelijke, verzuilde Nederland w a a r i n direct na de Tweede Wereldoorlog veel bezorgdheid bestond over de 'verwildering en ' o n t w r i c h t i n g ' van de m a a t s c h a p p i j . N i e t gelovi-gen werden argwanend of op / u n besl m m / a a m bekeken: de s u p e r i o r i t e i t van de christelijke Ie vensbeschouwing stond b u i t e n ki|t. De psychiater Rumke was bijvoorbeeld van mening dat ongeloof op een psychische stoornis wees. Volgens Van Hel/en waren bestaan en functioneren van het Gezelschap min of meer uniek in Nederland, vooral vanwege de onbevangen wijze waarop theologen en psychiaters met elkaar spraken. De/e v a s t s t e l l i n g wekt enige verba/mg, w a n t was nu niet een van de kenmerken van de v e r / m l d e gees lelijke gezondheidszorg in Nederland dat er vooi l durend discussies werden gevoerd tussen geeslehi ken en psychiaters? Weliswaar verliepen die niet altijd zo bedaard als de gesprekken van het Gezelschap, maar dat neemt niet weg dat er al vanaf de jaren dertig sprake was van een weder-zijdse beïnvloeding van psychiatrie en /iel/org, een o m w i k k e l i n g d i e m de j a r e n v i j f t i g onder invloed van het personalisme en de fenomenolo gie in een stroomversnelling terecht /ou komen, lammer genoeg gaat Van Belzen in zijn inleiding slechts summier op de/e o n t w i k k e l i n g in en komt de historische c o n t e x t met goed uit de vert. Naar mijn idee beweert hij ten o n r e c h t e dat theologie en psychiatrie doorgaans v r e c d / a a m naast e l k a a r bestonden, zonder veel c o m m u n i c a t i e over en weer, en dat de theologie de grenzen bepaalde van het p s y c h i a t r i s c h terrein - wat Van Hel/en zelf overigens l o g e n s t r a f t : h u s i g n a l e e r t dat de psv chiatcrs m het de/elschap de boventoon voerden. Sinds de jaren dertig waren zowel theologen als psychiaters betrokken bij discussies over uiteenlo-pende o n d e r w e r p e n als e u g e n e t i c a , geboortenhe p e r k i n g , seksualiteit, psychoanalyse en p s v J i o t h c rapic en de/e gedachtenwisselmgen leidden wel degelijk tot spanningen en aanpassingen m de /iel /ou;. Ik b e t w i j f e l ot de gesprekken in hel l'heolo gisch-Psychiatnsch Gezelschap /o bii/oiuler waren als Van Helzen suggereert; vergehikbare d i s c u s s i e s werden toentertijd ook in de bestaande confcssio nele o r g a n i s a t i e s voor (geestelijke) ge/ondheuls /org gevoerd.
B i j een b r o n n e n p u b l i c a t i e kan de v r a a g wor-den gesteld voor wie deze is bedoeld? Wie / i | n liegenen die in het Theologisch I ' s y i l n a t r i s c h
Ge/elsch.ip g e m t e i e s s e e i d / u n ' De b u n d e l kan loch niet alleen / u n samengesteld voor de w e i n i g e onderzoekers op d i t gebied. /i| k u n n e n voor de oorspronkelijke verslagen terechl bij het Nedei lands c e n t r u m voor Geestelijke volksgezondheid, Voor andere belangstellenden lijkt mij een nadere a n a l y s e van de gesprekken en een h i s t o r i s c h e plaatsbepaling van het Theologisch P s y c h i a t r i s c h Gezelschap tegen de a c h t e r g r o n d van de verande-r e n d e v e verande-r h o u d i n g tussen verande-religie en p s y c h i a t verande-r i e m Nederland gewenst. Hier ligt m a t e r i a a l voor een dergelijke analyse.
Harry Oosterhuis
).P. Nater, / > < • ilootl « in de /><>/, Miiti iviA' /icklc en j,vmvmti; in ilc Hiihcl l R o t t e r d a m : l - r a s m u s P u b l i s h ing 1994) 96 pp., i l l . , / .is, ISBN 90 S-MS 066-3. Wat gebeurt er als een a r t s de Bnbel leest' De k a n s is groot dat hij / n n v a k w e t e n s d i a p p e l u k e a c h t e r grond bij de interpretatie van zijn l e c t u u r l a a t meespreken. Als hij die interpretalies dan ver-z a m e l t en met v a a r d i g e pen r e d i g e e i t , o n t s t a a t een a a n t r e k k e l n k en a a n s t e k e l i j k boek: een r i j k e oogst aan 'l e s e l r u c h t e . / V ilooil i< in ilc /><>/ is / o n hoorn des overvloeds, o n d a n k s / i m bescheiden omvang. Het register van a a n g e h a a l d e b n b e l t e k sten bevat p l a a t s e n u i t het Oude en hel N i e u w e Testament, van Genesis tot en met Ecclesiastic us ( l e / u s Sirach), want de apocriefe boeken / n n met vergeten. De vormgeving is heel a a n t r e k k e l i j k en verzorgd. Steeds zim m de marge de r e l e v a n t e b i j b e l p l a . I l s e n m extenso geciteerd, wat snelle oriën-t a oriën-t i e mogelijk m a a k oriën-t
l en bieed se .ila van onderwerpen komt aan de orde. Na een I n l e i d i n g en een h o o l d s l u k D o k t e r in Israël, een man van weinig betekenis' volgt 'Van pestepidemie tot koolmonoxydcvcrgiftigmg: / l e k zijn in Israël'. Het vierde hoofdstuk is gewijd aan 'Vijf bijzondere figuren, m e d i s c h g e z i e n , n a m e l i j k Noach, lob, l sau, l a z a r u s en P a u l u s Het v i j l d e h o o l d s t u k b e h a n d e l t B o v e n n a t u u r l i j k e gebeurte nissen: de wondcrgcnczmgcn. I n hel zesde hoofd s t u k staat Tezus' gezondheid' c e n t r a a l l en h l e r a tuuropgave, een l i j s t van medische t e r m e n en d i v e r s e registers c o m p l c l e i e n het boek, dat tr.i.u geïllustreerd is.
Deze v a r i ë t e i t is de k r a c h t van hel boek, m a a i ook de zwakte. Uit een bonte v e r z a m e l i n g T esc t l lichte' o n t s t a a t nog geen m e d i s c h e geschiedenis, l.i.it s l a a n een i n t e r d i s c i p l i n a i r e b e h a n d e l i n g van m e d i s c h e a s p e c t e n van Bijbelteksten m de brede
Boekbesprekingen
sociaal- en c u l t u u r h i s t o r i s c h e c o n t e x t . De moder-ne medische m / i c h t e n op grond waarvan de studie is geschreven - de auteur is emeritus-hoog-leraar dermatologie - /ijn niet /onder meer toe-pasbaar op de oude t e k s t e n . Voor een geldige interpretatie is ook gespecialiseerde kennis nodig van de sociale en culturele achtergronden w a a r u i t de teksten voortkomen.
Medische kennis /ou één van de factoren moe ten zijn bij bijvoorbeeld de beschrijving van de pathofysiologische aspecten van de kruisiging (pp. 84-86). Daar worden nu archeologische gegevens (de vondst in 1968 van het gebeente van een ge-kruisigde jongeman in Giv'at ha-Mivtar) en beschrijvingen van kruisiging uit a n d e r e delen van de Romeinse wereld gemist. Soms stijgt de beh.ui deling niet uit boven het niveau van de anekdote, ,ils bijvoorbeeld wordt beschreven hoe woedend de profeet Klisa reageerde, toen met /i|n kaalheid de spot werd gedreven, of hoe de/elfde proleel omging met voedsel dat als purgeermiddel werkt (het verhaal waaraan de titel van het boek is ont-leend).
Vrijwel steeds o n t b r e e k t de h i s t o r i s c h e context. Een kras voorbeeld is wel de opmerking op p. n: 'Ziekenhui/en of poliklinieken waren er in die ti)d (cursivering H . K J . H . ) nog niet'. Nergens blijkt welke tijd bedoeld is. De overgeleverde geschriften die samen de ons bekende Bijbel vormen, dateren uit een lange periode: van de achtste eeuw v.Chr. tot en met de eerste eeuw n.Chr. In die periode is wel het een en ander veranderd, bijvoorbeeld de waardering voor de geneeskunde b i j de joden.
Medici die /ich op het historische pad wagen, trappen al gauw m de valstrik van het /ogen.i,un de 'medisch materialisme', een term van de gods-diensthistoricus W i l l i a m (âmes. Men m a a k t / i c h daaraan schuldig als men veronderstelt dal r a t i o nele hygiënische overwegingen schuil gaan achter bepaalde religieu/e v o o r s c h r i f t e n . De h y p o t h e s e van Nater (p. 27) dat de in Numeri 19: 18-23 D£ -schreven reinigingsprocedurcs, die moeten worden toegepast na het aanraken van een l i j k van een mens, /ouden 7.ijn bedoeld om het verspreiden van een mogelijk besmettelijke aandoening te voorko men, is een voorbeeld van medisch in.iln i.ihstisch denken. De culturcel-antropologe M a r y Douglas heeft ons geleerd dat opvattingen in een maat-schappij over reinheid en onreinheid voortvloeien uit een zekere behoefte aan ordening: ' I m p u r i t y exists in the eye of the beholder', lets is onrein, als het /ich op een plaats bevindt waar het niet hoort. Hen o p v a t t i n g als die van Nater, kan pas bespro ken worden tegen de achtergrond van kennis v,in de joodse reinheidswetten.
Moe onmisbaar kennis van de c u l t u u r h i s t o r i s c h e achtergrond is h i j de i n t e r p r e t a t i e van ' m e d i s c h e ' bijbelplaatsen, b l i j k t als men N.iters behandeling van de geschiedenis van de maan/ieke jongeling ( M a t t h e u s 17: 15; Marcus 9: 17-18) vergelijkt met die van M. Stol in /.ijn Epilepsy in Hiibyloniu ( C u n e i f o r m Monographs I I , droningen: Styx Publications 1993, pp. 121-125). Bij Stol wordt pas echt duidelijk welk verband in de oudheid werd gelegd tussen de maan en epilepsie
1 1 . 1 1 . Horstmansholl
|. Sieendijk- Kuypers, Volksgezondheid in tic iftc en uw te Hoorn. Een bijdrage tot de bcelilmriiiing van sociaal-geiieeskitmlige ^Inn luren in een \leilc lijke samenleving. Nieuwe Nederlandse Bijdragen tot de deschiedems der deneeskunde en der N . i t i u i r w e t e n s c happen 46. ( R o t t e r d a m : f rasmus P u b l i s h i n g 1994; 437 pp., ill., ƒ 74,50, ISBN 90-5235-061-2.
De Stelling dat de organisatie van de ge/ond heids/org' tot ver in de a c h t t i e n d e eeuw vooral tot ontwikkeling kon komen m steden met een grote autonomie kan, d u n k t mij, moeilijk worden weei legd. De steden m I t a l i e en de Nederlanden heb ben in dit o p / i c h t een d u i d e l i | k e voorsprong genomen ten op/ichte van l a n d e n met een sterk centraal ge/.ag. Hen i l l u s t r a t i e van het resulterende s c h r i j n e n d e verschil vormen de toestanden die derard van S w i e t e n in 1745 te Wenen a a n t r o f m vergelijking met die in /i|n vaderstad l e i d e n , l'as toen het idee van de 'medische politie in het kader van het v e r l i c h t e a b s o l u t i s m e voet aan de grond kreeg, kwam in de l uropcse m o n a r c h i e ë n een i n t e n s i e v e bemoeienis van de overheid met ge/ondheids/org op n a t i o n a a l niveau van de grond, lot die t i j d vormen de autonome steden de meest d a n k b a r e bron voor de beoefening van de geschiedenis van de ge/ondlieHls/org.
Op welke wij/e het b e s t u u r van een stad als Hoorn in de /estiende en zeventiende eeuw verant-woordeh|kheid nam voor het lichamelijk wel en wee van haar inwoners wordt in de d i s s e r t a t i e van mevrouw S t e e n d i j k Kuypers u i t v o e r i g en grondig aan de orde gesteld, l en dergelijke casestudy is u i t e r s t welkom gezien de nog steeds geldende s c h a a r s t e aan d i t genre van onder/oekingen. Vooi Nederland komen als vergelijking in feite a l l e e n S/ri<W«'/<iMi; c/l sM;;,/s/>c>.< ƒ < ie di/J/icK/^i/ri; CM me disch beroep in droningen ( i s < > < > i / f » ) ( K o t t e u l a i n 1992) van F.G. H u i s m a n en Vijf eeuwen medisch
