3. De polis in de school
Stoorzender Mogen meedoen. Heeft de school daarin volgens jou een taak om leerlingen daarop voor te bereiden, zeg maar hen te leren volwaardige burgers te laten zijn?
Idealist Kom op zeg, de school hoeft niets voor te bereiden. De school is toch de meest praktische situatie voor burgerschap die je je kunt voorstellen. Als het goed is, dan.1
Stoorzender Maar er moet toch wel iets overgedragen worden, geleerd worden? Of vind je dat een beetje filosofisch flierefluiten volstaat. Als je geen doel aangeeft gaan jouw leerlingen natuurlijk vragen “waarom moeten we dit eigenlijk doen?” Sta jij mooi met je mond vol tanden of je mompelt iets vaags als: “doe je het dan niet al, door deze vraag te stellen”. Beetje makkelijk.
Idealist Dat is nu juist de kern van het filosoferen2, dat je op een vraag niet onmiddellijk een antwoord krijgt. Is niet onmiddellijk bevredigend, natuurlijk. Maar daar gaat het juist om. Ik zeg niet dat je op school niets kan oefenen. Juist wel. Je moet veel oefenen om te ontdekken hoe fantastisch het is, als iemand anders een totaal andere gedachte of antwoord kan hebben dan jij.3. Dat is volgens mij de kern van het samen onderzoeken.
Stoorzender Meer hoeft niet? Geen hoger doel?
Idealist Als er al een doel is, dan zou ik dat omschrijven als multiperspectiviteit4. De erkenning dat je een vraag van meerdere kanten kunt benaderen. Als er al iets geleerd moet worden, dan is het eerder een kwestie van afleren.
Stoorzender Je begint op mij te lijken, door alles uit te kleden, af te pellen. Wat valt er af te leren?
Idealist Dat dwingende onderwijs-idee: dat je bent wat je denkt. Dat de gedachten die je hebt, jou als persoon zouden definiëren. Die gedanken sind frei, hè. Ik bedoel dat de school de vrijheid zou moeten bevorderen, de leerlingen zou moeten stimuleren om
gedachten te opperen, zonder dat ze daar op worden afgerekend. Kinderen denken uit zichzelf. Dat hoeft niemand ze te leren.
Stoorzender Oh ja, kinderen zijn van nature filosofen in de dop? Dat vind ik zo’n achterhaald, romantisch idee. Ze slaan elkaar net zo lief de hersens in, als de ander een mooier speelgoed heeft. Het filosoferen zou toch op z’n minst moeten gaan om “beter” te denken en om emoties in toom te houden. De Aristotelische balans, zeg maar.
Idealist Het is de maar vraag wat je verstaat onder “beter” denken.
Stoorzender Nou zeg het maar.
1 Zie John Dewey: ‘Education is not a preparation for life, education is life itself’, geciteerd bij (Anthone &
Mortier, 2007, p. 12)
2 De idealist vindt de term ‘Filosoferen met kinderen en jongeren’ nogal ongelukkig, omdat het suggereert dat het filosoferen met ouderen op een heel andere wijze zou gaan/moeten. Beter is het om te spreken van
“Filosofisch onderzoeken”
3 (Weijers, 2012). Op 4:10 in dit college over Bildung op het ISVW.
4 Zie voor multiperspectiviteit, het webinar met van Rossem en Janssens (Rossem & Janssens, 2017)
Idealist Tja, ik ben daar nog niet uit. Die term “beter” veronderstelt toch dat er iemand is die het beter weet, de wijsheid in pacht heeft. Je noemt me idealist, maar ik sta niet zo aan de kant van Plato, die als de grote Filosoof weet wat er buiten de grot zweeft:
waarheid, schoonheid en het goede. Je noemde Artistoteles, en ik kies toch meer voor zijn praktische handelen in deze wereld. Het is hier op aarde, weet je. Deze wereld, onze wereld, is wat we gemeenschappelijk hebben. Meer is er niet.
Stoorzender Omgevallen boekenkast met je dolgedraaide filosofische kompas. Terug naar de school en het burgerschap.
Idealist Oké, oké. Kijk het is de vraag of we met dat burgerschap leerlingen vaardigheden moeten aanleren, de zogenaamde “21st Century skills” als voorbereiding, of nog erger als bescherming van de centrale waarden in het burgerschap. Maar wat dan?5 Stoorzender Lipman? Ik zeg maar wat.
Idealist Lipman is zo’n beetje de aartsvader van het filosoferen met kinderen. Hij baseert zich grotendeels op Dewey, die vindt dat een democratie alleen kan werken als het niet alleen om representatie gaat, maar vooral om participatie. Mogen meedoen. Daar hadden we het ook net over. Lipman beoogt kinderen beter te leren denken door een onderscheid te maken tussen opvattingen die er wel en niet toe doen in het kader van democratische en pragmatische uitgangspunten. Die zijn doorslaggevend. Dus dan is er toch ergens een verborgen scheidsrechter. Ik voel meer voor de denkwijze van
Catherine McCall. Zij stelt dat niet de pragmatische en democratische uitgangspunten leidend moeten zijn voor het gesprek, maar de filosofische dialoog zelf. Het is meer een “Philosophie pour Philosophie”, zeg maar.
Stoorzender Filosofie in de ivoren toren? Lekker praktisch voor scholen. Krijg je er daar nooit door.
Wat ben jij voor leraar?
Idealist Nou ja, als het gaat om tegenstellingen die iets kunnen verhelderen, vind ik Lipman te schoolmeesterachtig. McCall legt de bal bij de deelnemers neer. Het gaat niet of een gedachte goed of fout is, maar om een verdieping van het gesprek. Wat de juiste opvatting over de wereld buiten ons is, is niet aan de gespreksleider, de wijze vrouw of man, maar wordt door de deelnemers onderzocht in de vorm van dialogen.
Stoorzender De socratische methode?
Idealist Nee het is anders. Je streeft als gespreksleider niet naar consensus over principes. De gespreksleider bepaalt niet, maar faciliteert het verdiepingsproces. Hoe? Door steeds te vragen naar argumentaties van opvattingen of door nieuwe gezichtspunten aan te dragen. Het gaat dus veel verder dan het uitwisselen van meningen of opvattingen, maar daar begint het wel.
Stoorzender En waar leidt dat toe?
5Op het Nationaal expertisecentrum Leerplanontwikkeling staat het volgende te lezen.
‘Burgerschapsvorming brengt kinderen de basiskennis, vaardigheden en houding bij die ze nodig hebben om nu en straks actief te kunnen meedoen in de samenleving. Dat scholen hier aandacht aan moeten besteden, is bij wet geregeld. Maar over de invulling verschillen de meningen. Dat verklaart waarom daarover weinig is vastgelegd’. (Burgerschap, 2018)
Idealist Nou, dat kan ook heel goed tot verwarring leiden of verdere problematisering.
Uitgangspunt is in ieder geval niet het komen tot een voorgebakken consensus van wenselijk gedrag.6
Stoorzender Geen waarheid dus. Geen wonder dat jouw leerlingen met de vraag komen: waar is dit allemaal goed voor?
Idealist De dialoog moet waarheidslievend zijn. Je zoekt naar meer waarheid, zonder zeker te weten of je “de waarheid” ook gaat vinden. Het gaat om de verstoring van het natuurlijke gesprek of zoals Kristof van Rossem het ooit formuleerde. De taak van de gespreksleider is om met stijl op de zenuwen van de deelnemers te werken.7
Stoorzender Dus het filosoferen moet het begrip burgerschap problematiseren, verstoren. Daar ben ik goed in.
Idealist Inderdaad. Dat begrip burgerschap van zichzelf problematisch. Er sluipt snel iets tegenstrijdigs in.
Stoorzender Die tegenstrijdigheid komt helemaal voor jouw rekening.
Idealist Maar wat vind jij dan?
Stoorzender Ik vind dat je veel alerter kan reageren op vragen als: ‘Waarom moeten we dit eigenlijk doen?’ of op leerlingen die zeggen: ‘Dit vind ik nu eenmaal, ik heb toch recht op een eigen mening’.
Idealist Hoe kan ik dat doen?
Stoorzender Dat is een kwestie van talent jongen. Talent komt voort uit vertrouwen en discipline.
Vertrouwen is dat je een sfeer creëert waarin het veilig is. En als jij je niet veilig voelt als “leider” dan heeft dat effect op anderen. En discipline is: oefenen en nog eens oefenen. Zo ver ben je nog lang niet. Doorzetten en kilometers maken. Dat is beter dan wat citaten en bronnen bij elkaar zoeken.
Idealist Maar wat is dat dan talent?
Stoorzender Talent is een toestand, een flow waarin je een zee van ruimte en tijd om je heen ervaart en rust hebt om beslissingen te nemen.8
Idealist Maar wat zeg je dan tegen de leerling, die beweert dat hij recht heeft op een eigen mening en dat iedereen zijn eigen waarheid mag hebben?
Stoorzender Dat is het standpunt van de relativist. Die vindt alles subjectief. Dus dat slaat het gesprek dood. Maar die positie verschilt niet zoveel van de religieuze fundamentalist, die ook zo’n gesprek weinig relevant vindt. Niet omdat alles relatief is, maar omdat hij overtuigd is het bij het rechte eind te hebben. Want er is maar één waarheid, de zijne.
Kijk je moet niet bang zijn om dan door te vragen op dat begrip waarheid.
6 Samenvatting van (Kwast, 2018, pp. 79-81)
7 Tijdens de FMKJ-opleiding op 14 januari 2018. Zie verder (Rossem, Meskens, & Overmeir, 2017, pp. 46-52)
8 Zie de Kohnstamm-lezing van Freek de Jonge, te vinden op zijn website https://www.freekdejonge.nl/
Idealist Hoe? Onderwijs me?
Stoorzender Aan die jongen of dat meisje die zegt dat iedereen toch recht heeft op zijn eigen waarheid, vraag je: “is zeggen dat iedereen zijn eigen waarheid heeft dan je eigen waarheid of is dat dan de waarheid die voor iedereen geldt? Als je je consequent bent, dan is dat alleen je eigen waarheid. En dan heeft iemand die zegt dat er maar één waarheid is, ook gelijk. Als jij zegt dat iedereen zijn eigen waarheid heeft en je klasgenoot zegt dat er maar één waarheid is, wie heeft er dan gelijk? 9
Idealist Maar ben je dan niet heel sturend. Dat is toch een mening opdringen?
Stoorzender Nee, ik geef geen mening. Ik stimuleer dat we op zoek gaan naar de waarheid. Ik ben ook waarheidslievend. Jouw woorden. En die liefde probeer ik over te brengen. Met passie en geduld.
Idealist Zo sceptisch ben jij dus ook niet. En daarnaast heb je zojuist een bijna letterlijk citaat gegeven.
Stoorzender Ik mag dat doen als stoorzender. Dat is mijn rol. En daarnaast moet je voortdurend bewust zijn van je eigen voordelen. Als je het wilt hebben over de normen en regels die voor een gesprek gelden, dat bekende rijtje: naar elkaar luisteren; respect; elkaar uit laten praten, etc. en je merkt dat dat niet onmiddellijk indaalt – en dat heb je zeker gemerkt in dat lesgeven van jou - ga dan eerst maar eens in een meta-gesprek, die normen aan de orde stellen. Niet door ze vooraf af te spreken maar door het te gaan hebben over waarden. Geldt ook voor die burgerschapswaarden.
Idealist Ja, daar heb je misschien gelijk in. Er razen voortdurend allerlei emoties rond in de gesprekken die ik hou. Leerlingen die elkaar pesten met een opvatting, van hun stoel vallen, in huilen uitbarstten.
Stoorzender Het is niet zo vreemd, dat je een groep niet gelijk mee krijgt in een ordelijk gesprek als de situatie op school er één is, dat de norm voortdurend door de leraar – of de directie wordt bepaald. En als je dat dan loslaat, kost het tijd om een gemeenschappelijke context te vinden waar je het kan hebben over gedrag.10 Dat gemeenschappelijke is altijd met elkaar.
Idealist Je moet eerst een empathische omgeving creëren.
Stoorzender Empathie, daar ben ik op tegen. Die mantel van liefde, van alles begrijpen is als basishouding, heel wankel. Iemand die heel empathisch is tegenover zijn geliefde huiskat, kan de volgende dag zijn buurman neerknallen, als er zich een radicaal idee in zijn kop heeft genesteld.
Idealist Je had op z’n minst kunnen vragen, wat ik bedoel met zo’n empathische omgeving.
Stoorzender Wat bedoel je ermee?
9 (Rossem, Meskens, & Overmeir, 2017, p. 51)
10 (Otterdijk & Verouden, 2017, p. 122)
Idealist Dat je je kan verplaatsen in de standpunten van de ander. In de ander z’n schoenen gaan staan. Multiperspectiviteit.
Stoorzender Maar die standpunten moeten gestut worden door argumenten. Ik ben voor een zakelijke benadering van argumenten. Dat is jouw taak als leider om die zoektocht in gang te zetten.
Idealist Met die zakelijkheid van jou schakel je dus alle emotie uit. Ik ben daar niet voor.
Emoties, radicaal denken zijn niet per se slecht voor een gesprek.
Stoorzender Je doelt op dat ene meisje die tijdens een van je laatste gesprekken riep: ‘we worden allemaal geregeerd door onze hormonen. Hoe kan ik nu weten, wie ik zelf ben’. Dat was haar natuurlijk aangepraat door volwassenen.
Idealist Ja, eigenlijk gaan al mijn gesprekken rond dat thema, identiteit. Over mijn antwoord, ben ik nog steeds tevreden. Ik zei: ‘dat is misschien zo, maar je vindt wel degelijk iets van het onderwerp en daar ben ik benieuwd naar’. Toen toonde ik betrokkenheid in het hier en nu.
Stoorzender Ja, dat deed je wel goed. Natuurlijk emotionele drijfveren, passies mag je nooit negeren. Dat is hetzelfde als tegen een kind zeggen als het een filosofische opmerking maakt, dat het zo schattig is. Dat getuigt van een superioriteitsdenken waarbij je de ander niet serieus neemt. Dat is geloof ik wat ik tegen empathie heb.
Idealist Als iemand geen extreme mening mag uiten, dan heb je het idee van echt burgerschap al ondermijnd. Het gaat om betrokkenheid. Een leerling die sympathiseert met jihadi’s, evenals iemand die vindt dat alle vluchtelingen moeten oprotten is geen
minderwaardig mens. In dat extreme en ongenuanceerde denken zitten niet alleen negatieve emoties van haat en frustratie maar ook positieve emoties, zoals liefde, loyaliteit en trots.11
Stoorzender Dat is misschien wel de zin van filosoferen op school, gelegenheid geven tot betrokkenheid.
Idealist En zo kunnen we een doorschietend radicalisme voorkomen. Dat is toch supermooi.
Stoorzender Nee, ik geloof niet in mooi.
Idealist Oh, ik dacht dat we het eens gingen worden.
Stoorzender Gatverderrie, geen consensus aan het eind, hè. Dat is zo voorgekookt. Leg jij eerst maar eens uit hoe je dat in de praktijk brengt. Succes ermee.
Idealist Nee, we doen het samen. Geen doemdenken maar doendenken.
11 (Rossem, Meskens, & Overmeir, 2017, p. 49)
