s &.o 7/8 1999
Het zomerraadsel waarvoor Paars IJ ons stelt is: hoe slaagt een regering erin zo'n aftandse indruk te maken, terwijl voor het eerst sinds 30 jaar weer gesproken kan worden van volledige werkgelegenheid en begro- tingsevenwicht?
Hebben de spin doctors gefaald oflijdt het volk aan het valse bewust- zijn? Hoe komt het toch dat de blijde boodschap van de economie over- schaduwd wordt door dagelijkse incidenten?
Eén antwoord lijkt mij in elk geval mogelijk: de incidenten vullen de ideologische leegte. Waar inhoudelijke tegenstellingen overbrugd zijn, verplaatst de aandacht zich naar beheer en uitvoering, vaak tot in de kleinste details. Vandaar dat de ministeriële verantwoordelijkheid tot wekelijkse discussies leidt. Het reces is de enige werkzame remedie tegen het controlitis-virus.
Maar het probleem is niet het parlement. Het kabinet zelf heeft ge- kozen voor het beeld van bestuurders. De PvdA-ers lopen daarin voorop. Het is alsof zij nu nog penitentie moeten doen voor hun hemel- bestormende jeugd. Maar intussen is zelfs de meest reactionaire Tele- araciflezer overtuigd van hun gezapigheid.
In dat kielzog is de PvdA geleidelijk een echte bestuurderspartij ge- worden. Met welk een genoegen zullen de regenten van de jaren'
so
dit vanuit hun metafysisch verblijf gadeslaan. En met welk gevoel van her- kenning zullen de CDA-vernieuwers parallellen ontwaren met hun Lubbers-tijdperk.Ad Melkert heeft voor het reces een dappere poging gedaan om het kabinet op een ambitieuzer spoor te brengen. Enige dankbaarheid heeft hij wel verdiend voor zijn tomeloze inzet om te lijmen en om bewinds- lieden te beschermen. Bovendien bieden meevallers extra-ruimte voor wensen. Maar het zou mooi zijn als die wensen pasten binnen een sa- menhangende visie op de maatschappelijke ontwikkeling.
De arbeidsmarkt vraagt om herpositionering van onderwijs en zorg om tekorten te voorkomen. De veranderde arbeidsmarkt maakt het ook mogelijk om het sociaal minimum structureel te verhogen. De congestie en onroerend-goed-inflatie in de Randstad vragen om een nieuw spreidings- en grondbeleid. De veranderde kapitaalmarkt schreeuwt om een rechtvaardiger vermogensaanwasdeling. De Euro- pese Unie vraagt om initiatieven om een minimale rechtvaardigheid te redden in belastingen en sociale zekerheid tegenover Europese beleids- concurrentie. Een evaluatie van de privatiseringsoperaties lijkt langza- merhand nuttig.
Dat alles is zomaar een greep uit de voorraad klassiek sociaal-demo- cratische thema's. Voldoende om de PvdA weer zichtbaar te maken. En de spannende vraag te doen herleven, welke coalitie het best past bij deze thema's.
Snakken naar het reces is begrijpelijk. Maar onze kiezers snakken naar politiek.
Snakken naar politiek
THIJS WÖLTGENS
Voorzitter redactieraad s &.. D;
PvdA-senator en buraemeester van Kerkrade
2ooo-2oso
De wereld die ons te
De jaren 2ooo-2oso zullen een historische overgangs- periode vormen waarin de wereld zoals die zich van I soo tot 2 ooo heeft ont- wikkeld, geleidelijk aan zal verdwijnen. De uitkomst is naar vorm en inhoud echter
wachten staat in 3 2 stellingen
kende hoogten. Maar de eeuw werd ook geken- merkt door ongehoorde destructie en dood door geweld. De eeuw vormde het hoogtepunt van de de- mocratisering, in die zin dat de massa zich politiek orga- niseerde en pressie uitoe- fende. Maar er kwamen ook staten op met een ef- fectiever onderdrukkings- apparaat dan ooit tevoren.
Het was, om met Hobs- bawm te spreken, een 'eeuw van uitersten'.
onvoorspelbaar. Verder ben ik ervan overtuigd dat deze vrij lange overgangspe- riode reeds is begonnen en dat het een 'duistere pe- riode' zal zijn, in die zin dat geweld en persoonlijke on- veiligheid her en der om
IMMANUEL WALLERSTEIN
Hoogleraar Sociologie aan de Universiteit van NewYork in Binghamton; directeur van het aldaar gevestigde Fernand Braudel Center en
grondlegger van de wereld~steemanalyse
zich heengrijpen en dat er grote intellectuele on- zekerheid heerst over waar we naartoe gaan en zelfs waarnaar we moeten streven. Zo'n periode· wordt onvermijdelijk gekenmerkt door heftige poli- tieke strijd, zij het niet altijd langs duidelijke scheidslijnen. Tenslotte kunnen wij, aangezien we de toekomst niet kennen, pessimistisch noch opti- mistisch zijn. De uitkomst is namelijk afhankelijk van hoe de politieke strijd precies verloopt. Dit houdt omgekeerd ook in dat het menselijke hande- len, in het groot en in het klein, de toekomst in hoge mate kan beïnvloeden: wanneer alles op losse schroeven staat, heeft het handelen grotere gevolgen dan wanneer het wereldsysteem 'normaal' functie- neert.
BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW
De ontwikkeling van de kapitalistische wereldeco- nomie .bereikte in de twintigste eeuw haar hoogte- punt. De instituties van het stelsel kwamen tot vol- ledige ontplooüng en de hele wereld kwam ten slotte binnen zijn bereik. Veel tendenzen bereikten op lange termijn ondertussen hun asFptoot of stonden op het punt dat te doen. Dankzij de kapita- listische wereldeconomie stegen de productie van goederen en de accumulatie van kapitaal tot onge-
De eeuw van de Verenigde Staten? Of van de heropleving van de niet-westerse wereld?
Analytisch gesproken is de twintigste eeuw behoor- lijk paradoxaal. Enerzijds overheerste hetWesten de rest van de wereld sterker dan ooit. Anderzijds werd de westerse dominantie teruggedrongen. Enerzijds was de ideologie van de mensenrechten en burger- lijke vrijheden nog nooit zo wijd verspreid en ver- gaand geweest. Anderzijds gedijden er bijzonder on- derdrukkende regimes, zoals nazisme, stalinisme, apartheid en andere uiterst repressieve stelsels, die het in tal van landen soms langdurig voor het zeggen hadden. Aan de ene kant vierden bewegingen die het kapitalistische wereldsysteem afwezen, triomfen.
Aan de andere kant was het de eeuw van de ontgoo- cheling van diezelfde bewegingen.
Waren de twee centrale gegevens van de twintig- ste eeuw - de hegemonie van de Verenigde Staten (die invloedrijker was dan enige voorafgaande) en de heropleving van de niet-Westerse wereld - onder- ling tegenstrijdig, of lagen ze juist in elkaars ver- lengde? Hoe het ook zij, hun gelijktijdige optreden vraagt om een verklaring.
STELLING I: In de eerste helft van de twintigste eeuw voerden de Verenigde Staten en Duitsland een
3 I I
s &..o 7/8 •999
'dertigjarige oorlog' om de opvolging van de hege- monie in het wereldsysteem. Duitsland, een land- mogendheid, probeerde dit systeem tot een wereld- rijk om te vormen. De Verenigde Staten daarente- gen, met macht op zee en in de lucht, probeerden met behulp van de voormalige hegemoniale mo- gendheid, Groot-Brittannië, het losse complex van economische, politieke en culturele structuren, die het wezen van de kapitalistische wereldeconomie uitmaken, in stand te houden.
STELLING 2: Nadat de VS (en zijn bondgenoten) in 1945' de eindoverwinning hadden behaald, konden de Amerikanen een hegemoniale wereldorde vesti- gen die Henry Luce's bestempeling van deze eeuw, als de 'eeuw van Amerika', rechtvaardigt. Als het enige industrieland dat geen zware materiële en de- mografische schade had geleden, stonden de vs in
1 945 economisch gezien op de top van hun macht.
Zij vertaalden die in politiek/militaire en culturele kracht. In essentie bleef de hegemoniale positie van de VS tot omstreeks 1970 onaangetast. Sindsdien is zijn effectieve macht langzaam maar gestaag afge- brokkeld.
STELLING 3: De Koude Oorlog die, zoals André Fon- taine heeft betoogd, in 1 9 1 7 begon, werd in 1 945 met de overeenkomst van Jalta geformaliseerd en structureel beperkt. Jalta- symbool voor de afspra- ken die eigenlijk tussen 1 945 en 19 B werden ge- maakt- hield een nauwkeurig omschreven bestand in op de volgende voorwaarden. De Sovjet-Unie kreeg de vrije hand in een groot maar afgebakend gebied (het' socialistische blok'), mits zij daarbuiten niet militair zou optreden. Voorts zou de s u geen aanspraak maken op Amerikaanse hulp bij de na- oorlogse wederopbouw; maar in haar eigen regio mocht zij een mercantilistische politiek voeren. En het stond beide partijen vrij, ja het werd van hen zelfs verwacht, dat zij elkaar met vijandige propa- ganda zouden bestoken om het eigen kamp bijeen te houden en te beheersen. Hierbij moet worden opge- merkt dat de partijen zich tijdens de hele Koude Oorlog, zonder enige serieuze uitzondering, aan dit bestand hebben gehouden.
STELLING 4: De directe machtsuitoefening van Eu- ropese staten elders in de wereld bereikte rond 1900 het zenit. In de loop van de twintigste eeuw, begin- nend met de Japanse overwinning op Rusland in
190 5' en in versneld tempo na 1945', bevrijdde de
niet-Westerse wereld zich van deze veroveraars. Het ene land na het andere werd 'formeel' gedekoloni- seerd (en/ of er vonden nationale revoluties plaats).
Rond I 970 was dit proces zo goed als voltooid. De laatste belangrijke 'dekolonisatie' was die van Zuid- Afrika in de jaren negentig.
De massabeweainaen
In de twintigste eeuw wonnen praktisch overal ter wereld massabewegingen aan kracht. Zij werden niet alleen in eigen land sterk, maar doordat zij in- ternationale netwerken vormden (formeel dan wel minder formeel) kregen zij ook op het wereldtoneel grote invloed. Deze netwerken boden financiële of politieke steun, tactische modellen en morele on- dersteuning (zowel in de vorm van directe solidari- teit als door het idee dat men tezamen de toekomst vertegenwoordigde).
STELLING _ç: In de negentiende eeuw ontstonden er twee belangrijke massabewegingen: vakbonden/
socialistische partijen enerzijds en nationalistische bewegingen anderzijds. Beide riepen op tot gelijk- heid (gelijkheid van klassen, gelijkheid van volke- ren), en aangezien de bestaande politieke en sociale structuren in hun visie egaliteit uitsloten, wezen zij die af. In deze zin waren beide bewegingen tegen het systeem gericht.
STELLING 6: Eind negentiende eeuw waren deze be- wegingen organisatorisch gesproken nog bijzonder zwak. Desalniettemin voerden de aanhangers vurige interne debatten over hun basisstrategie. De ene groep betoogde dat men op weg naar het einddoel, een andere wereldorde, eerst de staat in handen moest krijgen (wat dus het eerste streven moest zijn). Uit wantrouwen jegens alle politieke betrok- kenheid bij de staat, legde de tweede groep de na- druk op mentale verandering, op zowel individueel als collectief niveau. ln beide bewegingen won de eerstgenoemde fractie. ln de twintigste eeuw werd zo de verovering van de staat het eerste doel van de bewegingen die het systeem verwierpen. (Het be- roemde conflict tussen de sociaal-democraten en communisten ging in hoofdzaak over de vraag met welke middelen de socialisten de staatsmacht moes- ten veroveren.)
STELLING 7: Vanuit een zeer zwakke politieke positie aan het eind van de negentiende eeuw, waren deze bewegingen na I 945' in staat een enorme invloed te
!t i- ) . te l-
~r
!TI 1-
el el of n-
·i-
LSt
er 1/
he k- :e- lle zij tet
>e- ler tge :ne el, I en est
>k- a- eel
de
~rd
de be-
en net
leS-
i tie eze l te
verwerven. Goed beschouwd kwamen zij toen overal aan de macht. In het socialistische blok, dat ongeveer een derde van de aardbol besloeg, maakten communistische partijen de dienst uit. In de zogehe- ten Derde Wereld kregen vrijwel overal nationale bevrijdingsbewegingen het heft in handen (of hun equivalenten in landen die formeel geen kolonie waren geweest). En in de vs en Europa wisselden so- ciaal-democratische partijen (losjes gedefinieerd als arbeiderspartijen en New-Deal-democraten) de macht af met andere partijen, in een politiek klimaat waarin hun Keynesiaanse beleid in feite ook door de conservatieve partijen werd onderschreven.
STELLING 8: Het succes van de bewegingen die het systeem afwezen, braebt tevens hun mislukking aan het Licht. Zij hadden bewezen massale steun te kun- nen verwerven. Bovendien hadden zij overal ter we- reld hervormingswetten afgedwongen die in de ne- gentiende eeuw nog onvoorstelbaar waren geweest.
Verder hadden zij het concept van herverdeling door de staat gelegitimeerd. Maar anderzijds had hun sterke machtspositie lang niet zulke vergaande ge- volgen gehad als zij hadden beloofd. De sociale te- genstellingen in de wereld, en zelfs binnen landen, bleven groot. De middengroepen bleken in de prak- tijk meer van de verzorgingsstaat geprofiteerd te hebben dan de lagere groepen. Bovendien had de be- volking weliswaar meer invloed op de besluitvor- ming dan voorheen, maar fundamenteel was er niets veranderd. En juist doordat de wereld in de ogen van de meerderheid van de wereldbevolking nog steeds in wezen onrechtvaardig was, nam de ontgoocheling over de basisstrategie van de bewegingen die het sys- teem verwierpen, toe.
DE STUWKRACHT EN DILEMMA'S VAN DE KAPITALISTISCHE WERELDECONOMIE
Het moderne wereldsysteem berust en berustte op de kapitalistische wereldeconomie. Dit houdt een aantal zaken in: (a) De voornaamste motor erachter is de eindeloze accumulatie van kapitaal, en degenen die dit doel nastreven worden structureel begun- stigd boven degenen die dit, om wat voor reden dan ook, niet doen. (b) De beperkingen waarmee het wereldsysteem te maken heeft, worden gevormd door de bestaande geografische arbeids1:1eling, die zich in de loop der tijden heeft ontwikkeld en die sinds halverwege de negentiende eeuw de hele aard- bol bestrijkt. (c) Binnen deze gebieden zijn zogehe-
ten soevereine landen ontstaan; zij grenzen aan el- kaar, zodat er in het wereldsysteem geen grondge- bied meer is dat door geen enkel land wordt op- geëist. Deze landen zijn onderling verbonden in een stelsel van staten, wat de mogelijkheden van indivi- duele staten beperkt. (d) De accumulatie van kapi- taal speelt zich af op een gedeeltelijk vrije wereld- markt, zodat overheden haar niet geheel kunnen be- teugelen, maar sterkere landen wel hun 'monopo- lie'positie op wereldmarkten in stand kunnen hou- den (een monopolie dat onvermijdelijk wordt on- dermijnd, maar alleen om vervangen te worden door dat van een concurrent). (e) Als gevolg van de ongelijke machtsverhouding tussen landen wordt het surplus in de wereldeconomie onevenredig ver- deeld, in die zin dat er een permanente stroom is van de periferie naar de kern. (f) De kapitalistische we- reldeconomie kent periodieke cycli van expan ie en inkrimping (Kondratieffs), in hoofdzaak veroor- zaakt door de uitputting van bepaalde monopolies.
Dit resulteert in de verplaatsing van economische activiteiten, waardoor de kaart van het wereldsys- teem herhaaldelijk is veranderd. Maar dit heeft nooit geleid tot een wijziging van de elementaire vorm en werkwijze van het stelsel.
'Mondialiserina' en haar aevolaen
In de jaren negentig stond het dïscours over de we- reldeconomie geheel in het teken van de 'mondiali- sering'. Op de wereldmarkt zouden zich nieuwe verschijnselen voordoen, die tevens zo sterk waren dat geen overheid om de logica ervan heen kon. Om met MargaretThatcber te spreken: 'there is no alter- native' (T 1 NA)- voor de deregulering van de inter- nationale kapitaalstromen.
STELLING 9: Geen van de fenomenen die tegen- woordig tot de categorie mondialisering worden ge- rekend, is nieuw. Zij maken deel uit van het normale functioneren van het kapitalistische stelsel. Het be- grip verwijst ofwel naar aspecten van de wereld- economie die er altijd al onlosmakelijk mee verbon- den waren (goederen- en kapitaalstromen over de grenzen heen; het onvermogen van staten, zelfs de sterkere onder hen, die stromen geheel aan banden te leggen; en de ambivalentie van ondernemingen tegenover de staat, zelfs jegens die waar het bedrijf van oorsprong gevestigd is). Of het begrip verwijst naar hoe de wereldeconomie zich regelmatig maar niet voortdurend gedraagt (bijvoorbeeld de voor- keur voor accumulatie via geldspeculatie boven die
313
I
I
:
I!
I
',
J.
s &_o 7/8 '999
via efficiëntere productie; een relatieve toename van transacties over de grenzen heen en minder over- heidsbelemmeringen voor zulke transacties). Wie meent dat vooral deze laatste fenomenen bewijzen dat de economie nu meer 'gemondialiseerd' is dan vroeger, moet de geschiedenis van het moderne we- reldsysteem bestuderen. Met name in de periode
I 873-I 9 I 4 deden zich dezelfde verschijnselen voor.
STELLING I o: Het begrip mondialisering diende vooral als wapen in de strijd voor bepaald beleid:
verlaging van het loonpeil op wereldschaal; het slechten van door de overheid opgeworpen drem- pels tegen het vrije verkeer van kapitaal; bezuiniging op overheidsuitgaven gericht op herverdeling (on- derwijs, gezondheidszorg en inkomensgaranties van de wieg tothet graf). Vooral van 1985 tot I 995 werd dit soort pleidooien in steeds bredere kring legitiem geacht. Maar de wijzigingen van het overheidsbe- leid, die overigens minder groot waren dan werd be- weerd, hebben wereldwijd zoveel maatschappelijk verzet opgeroepen dat er in de nabije toekomst waarschijnlijk niet veel meer van dergelijke maatre- gelen te verwachten zijn.
STELLING I I :Zorgde de aanvankelijk brede accepta- tie van deze beleidsretoriek voor onrust binnen de linkse partijen overal ter wereld (mede doordat deze, niet toevallig, meteen volgde op de ineenstor- ting van het communisme in Europa), zo leidt het so- ciale verzet ertegen nu tot onrust in het rechtse kamp. Zo groeit op het wereldtoneel het conflict tussen de 'orthodoxe' pleitbezorgers van mondiali- sering (zoals het IMF) en degenen die vinden dat er ook aandacht besteed dient te worden aan de nega- tieve politieke gevolgen van het IMF-beleid (zoals Kissingeren Jeffrey Sachs). En in afzonderlijke lan- den vinden de tot dusver dominante 'economische' conservatieven steeds vaker de 'sociaal' -conserva- tieven tegenover zich. De laatsten proberen een nieuwe achterban te winnen met populistische, na- tionalistische dan wel religieuze pleidooien van di- verse aard (zie bijvoorbeeld de debatten binnen rechts in Frankrijk, Israël en de vs).
STELLING I 2: Hoewel de huidige fase van 'mondiali- sering' slechts een versterking te zien geeft van pro- cessen die de kapitalistische wereldeconomie van meet af aan zijn ingebakken, kan dit desondanks ook het moment zijn waarop een aantal van deze proces- sen hun asymptoot bereiken. Daarmee brengen zij
het vermogen van het systeem om een interessant niveau van kapitaalaccumulatie te handhaven, wel- licht in gevaar. We kunnen drie van zulke processen onderscheiden: (a) De aanhoudende en wereldwijde opwaartse druk op het loonpeil, die niet langer te compenseren valt door het aanstellen van nieuwe werknemers die genoegen nemen met exteem lage lonen. Dit hangt samen met de mate waarin het plat- teland mondiaal is ontvolkt. (b) Groeiende druk op alle ondernemingen de kosten te dragen die voort- vloeien uit de steeds problematischer wordende af- valverwerking en de onvervangbaarheid van natuur- lijke hulpbronnen. ( c) Toenemende druk op de over- heid om te komen tot herverdeling op het gebied van onderwijs, gezondheidszorg ·en inkomensgaran- ties, die samenhangt met de wereldwijde 'democra- tisering' van de politiek.
Polarisatie en de aevolaen
Polarisatie verwijst naar de verdeling van inkomen (en/ of consumptie van hulpbronnen) over de laag- ste en hoogste inkomensgroepen. Zij kan per land worden gemeten. Zij kan ook worden gemeten op het niveau van het wereldsysteem. De verhouding tussen het inkomen van de hoogste en laagste inko- mensgroepen wordt relatieve polarisatie genoemd.
Absolute polarisatie meet of de reële inkomens van de rijksten en armsten hoger respectievelijk lager zijn geworden. Het is zeer goed mogelijk dat de po- larisatie in de welvarender en machtiger landen af- neemt, terwijl zij in de wereldeconomie als geheel groeit. En uiteraard zegt de relatieve polarisatie nog niets over de absolute polarisatie.
STELLING I 3: In de hele geschiedenis van het we- reldsysteem is de polarisatie toegenomen - op eco- nomisch, sociaal en demografisch terrein. Zowel mondiaal als in de meeste landen is zij nog nooit zo sterk geweest als nu.
STELLING I 4: Wat de politieke gevolgen betreft, is het irrelevant of deze polarisatie absoluut of louter relatief is, aangezien wrok door relatieve polarisatie wordt gevoed. Vanwege de zogeheten informatiere- volutie wordt de mate van polarisatie, tot in alle de- tails, alleen maar zichtbaarder gemaakt.
STELLING 1
s:
De betrekkelijke politieke gelijkmoe- digheid in de welvarender I ~terkere landen is een direct gevolg van deze toegenomen polarisatie ge- weest. Zij leidde namelijk tot een historische wijzi-J
d
1- 1-
n
1-
d
tg 'P
)-
:1.
m
!r
) -
f- el
)g
e- o- rel zo
is :er tie
·e- le-
>e- en
'
re-zi-s &..o 7/8 1999
ging van de klassenverhoudingen in deze landen, waardoor de meerderheid van de bevolking ging be- horen tot het kleine deel van de wereldbevolking dat het meest van de polarisatie op mondiaal niveau heeft geprofiteerd.
STELLING I 6: Dat de toegenomen polarisatie op we- reldschaal niet tot een meer wereldwijde 'burger- oorlog' tussen Noord en Zuid heeft geleid dan we hebben gekend, heeft slechts ten dele te maken met de militaire macht van het Noorden. Zo'n burger- oorlog werd ook voorkomen doordat de 'anti-sys- teem' bewegingen predikten dat 'de geschiedenis aan hun kant' was. Vooral waar zogeheten revolutio- naire bewegingen in het zadel zaten, werd het onge- duld van de armen getemperd, hetgeen een demobi- liserend effect had.
GEOPOLITIEKE HERGROEPERING?
Een systeem van soevereine staten is per definitie geen wereldrijk - waarin het hoogste politieke gezag in één regio (en één etnische groep) is gecon- centreerd. Het is evenwel zonneklaar dat niet alle landen binnen dit systeem in politiek en economisch opzicht even sterk zijn. We kunnen dan ook spreken van sterke landen of grote mogendheden. Grote mogendheden houden elkaar in bedwang; vandaar dat we spreken van een machtsevenwicht. Evenmin valt te ontkennen dat grote mogendheden hun poli- tieke invloed regelmatig proberen uit te breiden, waarbij hun staatsburgers en nationale bedrijven welvaren. Er zijn twee manieren waarop een land meer invloed kan krijgen. Het kan ofwel andere grote mogendheden veroveren om zo het wereld- systeem om te vormen tot een wereldrijk. De laatste vijfhonderd jaar is deze weg regelmatig bewandeld, maar het liep altijd op een mislukking uit (zij het pas na enorme tegen- mobilisatie). Ofwel een grote mo- gendheid kan de efficiency van zijn economie zoda-
. nig opvoeren dat ondernemingen van deze would-be
wereldleider de facto een internationaal 'monopolie' verwerven (zonodig versterkt door overheidsoptre- den). Deze economische macht moet vervolgens in politiek/militair en cultureel 'leiderschap' worden vertaald. Als dit lukt, kunnen we stellen dat een grote mogendheid 'hegemoniaal' is geworden, dat wil zeggen dat hij een bepaalde mondiare orde aan het wereldsysteem kan opleggen.
Net als economische monopolies liquideren he- gemoniale mogendheden zichzelf. De hoge kosten
van het uitoefenen van de hegemonie tasten name- lijk de voorwaarden aan die diezelfde hegemonie mogelijk maakten. Zodra het met een supermacht bergafwaarts gaat, trachten andere landen zijn plaats in te nemen. In het verleden bleek zo'n strijd stee- vast te gaan tussen een landmacht, die opteerde voor een wereldrijk, en een zee/luchtmacht, die de hege- monie wilde veroveren via economische superiori- teit. Dit leidde in alle gevallen tot een 'dertigjarige oorlog' (dat wil zeggen een oorlog waarbij alle grote mogendheden betrokken waren met enorme mate- riële en menselijke vernietiging als resultaat). Uit al deze oorlogen kwam het land dat streefde naar hege- monie, in plaats van naar een wereldrijk, als over- winnaar te voorschijn. We kunnen dus stellen dat de hegemonie een cyclisch verloop heeft. Sinds het ont- staan van het moderne wereldsysteem zijn er drie van zulke cycli geweest: de opkomst en ondergang van de Zeven Verenigde Provinciën, met het hoogte- punt in het midden van de zeventiende eeuw; die van het Verenigd Koninkrijk, met het toppunt in het midden van de negentiende eeuw; en die van de Ver- enigde Staten, met de climax halverwege de twintig- ste eeuw. De periode dat de hegemonie op haar top was, duurde in al deze gevallen betrekkelijk kort.
Met de hegemonie van het Verenigd Koningrijk ging het vanaf circa I 873 bergafwaarts. Daarop be- streden de vs en Duitsland elkaar de opvolging, een strijd die culmineerde in de' dertigjarige oorlog' van 1 9 14 tot I 94 5. Het hoogtepunt van de hegemonie van de vs lag, zoals eerder gezegd, tussen I 945 en 1970. Sindsdien gaat het ook daarmee bergafwaarts.
De coriflicten binnen de triade
Het begin van het verval van de Amerikaanse hege- monie was gelegen in de activiteiten waarmee de v s in I 945 zijn economische en politiek/militaire posi- tie wilde versterken: in de hulp bij de wederopbouw van de economie van West-Europa en Japan. Konden de Amerikaanse industrieproducten vlak na de oor- log nog concurreren met goederen die in West- Europa en Japan werden geproduceerd, eind jaren zestig kwam daaraan een einde. Sindsdien verover- den Westeuropese en Japanse bedrijven niet alleen hun thuismarkten, maar konden ze ook op andere markten, en zelfs op de Amerikaanse, weer met de vs concurreren.
STELLING 1 7: Vanaf begin jaren zeventig hadden Japan en West-Europa zich economisch zozeer her- steld dat we kunnen spreken van een triade van ge-
s &..o 7/8 •999
bieden van kapitaalaccumulatie. Op het vlak van economische efficiency en daarmee ook van pro- ductiviteit bestonden er tussen deze gebieden geen significante verschillen meer. Zij gingen de concur- rentiestrijd aan om een aandeel op de wereldmark- ten, en de volgende generatie topindustrieën streefde naar een overheersende positie op die markten.ln een poging de politieke gevolgen van dit keerpunt in de concurrentieverhoudingen te beper- ken, richtte de vs de Trilaterale Commissie op. Ver- volgens stookte de vs het vuurtje van de Koude Oorlog op.
STELLING 18: De periode 197o-2ooo gaf een lange KondratieffB-cyclus te zien, waarbij de productieve sector minder winstgevend werd. Dit had twee be- langrijke gevolgen. Ten eerste brak er een felle con- currentiestrijd uit binnen de triade, waarbij men probeerde de gevolgen van de industriële recessie, en met name de werkloosheid, naar elkaar te expor- teren. In deze jaren maakte de relatieve voorspoed een slingerbeweging binnen de triade. En ten tweede verplaatste de nadruk op kapitaalaccumula- tie zich via winst op productie naar die via winst op geldspeculatie. Vanwege de rol van de dollar als re- servemunt was de vs hierbij in het voordeel. In 1999
is deze neerwaartseB-periode nog niet afgelopen.
STELLING 1 9: Op de recessie zal vermoedelijk weer de A-periode van een lange golf volgen, waarin de tijdens de recessie ontwikkelde innovaties een aantal industrieën (informatica, biotechnologie, nieuwe energiebronnen) aan de top zal brengen. Zij zullen grotendeels monopolistisch en daarmee extreem winstgevend zijn. Nu al is de triade in een felle con- currentiestrijd verwikkeld om in deze sectoren de overhand te krijgen. De kans is groot dat Japan en de Europese Unie in het begin van de 21 ste eeuw de vs op deze terreinen de loef afsteken. Maar uiteindelijk zullen de v s en Japan zich met succes tegen de eco- nomische dreiging uit de Eu verenigen.
STELLING 2 o: In de eerste helft van de 2 1 ste eeuw zullen China en Rusland een sleutelrol in deze riva- liteit binnen de triade spelen. Het zijn grote landen met veel inwoners en een sterk militair apparaat, dat beide landen verder willen ontwikkelen. Voor het internationale kapitaal hebben zij drie voordelen:
reusachtige en vooralsnog onaangeboorde consu- mentenmarkten; lage lonen in de industrie; en aan- trekkelijke investeringszones. Mits zij de nationale
eenheid weten te bewaren, kunnen zij vermoedelijk goede voorwaarden bedingen voor integratie in re- gionale economische zones (China in de Japans- Amerikaanse en Rusland in de Westeuropese zone).
Mochten zij inderdaad integreren, dan kan het voor andere landen die niet binnen de triade vallen, moei- lijker worden om buitenlandse investeringen aan te trekken. Intussen zullen China en Rusland zelf cul- tureel verscheurd blijven tussen het verlangen bij het Noorden te horen en de wrok die zij, als deel van het Zuiden, voelen.
De vele vormen van Noord-Zuid cor!flicten
Noord-Zuid staat kortweg voor de relatie tussen de landen met veel economische kernactiviteiten (en daardoor welvarend en politiek/militair machtig) en alle andere landen binnen de kapitalistische we- reldeconomie. Vanaf het begin had deze relatie een imperialistisch karakter (dat wil zeggen dat dwang een rol speelde). Maar het imperialisme was soms 'formeel' (kolonialisme) en soms 'informeel'. Zoals eerder gezegd, kwam er in de twintigste eeuw een einde aan het 'formele' imperialisme. Toch spelen ongelijke machtsverhoudingen tussen Noord en Zuid nog steeds een grote rol in de internationale betrekkingen en bij de gang van zaken in de wereld- economie.
De dekolonisatie nam in de twintigste eeuw twee vormen aan. Hetzij die van gewapende strijd in ko- lonieën (met Algerije en Vietnam als belangrijkste voorbeelden) en semi-koloniale landen (met China en Cuba als voornaamste voorbeelden). Hetzij die van een vreedzame machtsoverdracht. Het lijdt geen twijfel dat de koloniale mogendheden door de bevrijdingsoorlogen werden aanspoord het tempo van vreedzame overdrachten elders te verhogen.
Het is zelfs de vraag of het eerste geen voorwaarde voor het laatste was. De meeste bewegingen die ko- lonialisme en imperialisme bestreden, waren niet anti-westers gezind. Zij deelden de beginselen van de Verlichting, zoals mensenrechten en het bevorde- ren van levenskansen.
Maar doordat de nationale bevrijdingsbewegin- gen die aan de macht kwamen, de mondiale polari- satie niet werkelijk wisten terug te dringen, zijn er in de afgelopen twintig jaar nieuwe vormen van strijd tussen Noord en Zuid opgekomen.
STELLING 2 1: De revolutie onder leiding van ayatol- lah Khomeiny in Iran vertegenwoordigt één vorm van dit verzet. Centraal hierin staat de radicale af-
e
n g
.s n n n e 1-
:e
>- :e 1a ie :it Ie
>0
n.
le
0-
et m e-
n- ri- in ljd
s &..o 7/8 1999
wijzing van wat wordt beschouwd als de westerse seculiere cultuur. Die wordt in al haar vormen, het concept van de seculiere staat incluis, verworpen.
Daarmee wijst men ook de gedragscodes af die in de loop der tijden in het wereldsysteem tot ontwikke- ling kwamen. Alle zogeheten fundamentalistische bewegingen (en niet alleen de islamitische) zijn va- riaties op dit thema.
STELLING 2 2: Het openlijk aggressieve optreden van Saddam Hoessein vertegenwoordigt een tweede vorm van deze strijd. Dit optreden wijst op een ge- heel andere koers dan die van de anti-secularisten.
Het berust op het idee dat de polarisatie tussen Noord en Zuid alleen kan worden bestreden als het Zuiden zijn militaire macht radicaal vergroot. Naar het voorbeeld van Bismarck moet die dan worden ingezet voor de nationale eenheid en militaire druk naar buiten toe. Deze strategie houdt in dat de ak- koorden ter handhaving van de status quo met voe- ten worden getreden. De proliferatie van nucleaire, biologische en chemische wapens is dan het onont- koombare gevolg.
STELLING 2 3: De toenemende sociaal-economische en demografische mondiale polarisatie bracht ook een onophoudelijke migrantenstroom van Zuid naar Noord op gang. Deze gaat de aantallen die het Noor- den officieel wil opnemen, verre te boven. De ge- volgen zijn tweeledig. In de eerste plaats worden de restricties op de migratie van individuen steeds har- der, zonder dat dit veel effect heeft. En in de tweede plaats is inmiddels een aanzienlijk deel van de inge- zetenen van Noord-Amerika, West-Europa en zelfs Japan afkomstig uit het Zuiden (de 'Derde Wereld' binnen de grenzen). In de komende vijftigjaar zal dat aandeel zeker nog toenemen tot tussen de vijftien en veertig procent, zo niet meer. Dit zalleiden tot ern- stige maatschappelijke conflicten in de Noordelijke landen tussen de vanouds her dominante groepen en groepen die met de etnische minderheden worden vereenzelvigd. Die bevinden zich immers niet alleen aan de onderkant van de samenleving, maar hebben mogelijk ook geen politieke rechten, zodat zij een volwaardige positie als staatsburger zullen gaan op- eisen.
STELLING 24: Zolang deze problemen nih tegelij- kertijd optreden zal het Noorden ze politiek wel aankunnen, net als tot nu toe. Maar als uitdagingen van verschillende aard of eenzelfde uitdaging in ve-
Ierlei vormen zich tegelijkertijd voordoen, dan kan het politiek/militaire vermogen van het Noorden om de mondiale onrust in bedwang te houden, zwaar onder druk komen te staan.
GEOCULTURELE CRISES?
In de achter ons liggende tweehonderd jaar heeft het moderne wereldsysteem met een drietal ideolo- gieën te maken gehad: conservatisme, liberalisme en socialisme of radicalisme. Deze stromingen hebben alledrie een lange, gecompliceerde geschiedenis en werden in talloze varianten gepropageerd.
Zij kunnen het beste worden begrepen als reactie op het politieke klimaat binnen het moderne we- reldsysteem, dat door de Franse Revolutie was ge- transformeerd. Allerwegen kwamen toen twee ver- warrende politieke visies op: het idee dat politieke verandering normaal is; en het idee dat de staatssoe- vereiniteit stoelt op 'het volk'. Aanvankelijk ver- wierpen de conservatieven beide doctrines. Zij pleitten voor het herstel van vertrouwen in de auto- riteiten van weleer- de monarch, de aristocratie, de kerk, de gemeenschap, het gezin. De liberalen om- armden het concept van verandering of voor- uitgang, gebaseerd op rechtsgelijkheid van het indi- vidu. Maar zij wilden deze hervormingen door experts, en daarmee op rationele wijze en in een voorzichtig tempo, uitgevoerd zien. De radicalen op hun beurt wilden de egalitaire wereld veel sneller realiseren. Bovendien geloofden zij dat het doel al- leen door middel van massa-actie kon worden be- reikt. Deze standpunten staan inmiddels als rechts, centrum en links bekend.
ldeoloaische crisis?
In twee opzichten hadden de liberalen van 1 848 tot 1968 de de overhand in het wereldsysteem. Zowel de conservatieven als de radicalen matigden name- lijk hun propaganda en politieke actie in de richting van de liberale ideeën. Zo werd ook hun rol als dra- gers van alternatieve ideologieën afgezwakt. Boven- dien werd het liberale programma van gedeeltelijke tegemoetkoming aan bepaalde eisen van de 'gevaar- lijke klassen' in feite uitgevoerd. In de lange negen- tiende eeuw werd het eerst in de industrielanden in de praktijk gebracht (met het algemeen kiesrecht en de acceptatie van het principe van de verzorgings- staat). En in de twintigste eeuw werd het wereldwijd nagestreefd (de zelfbeschikking van de naties en eco- nomische ontwikkeling van onderontwikkelde Jan-
317
318
s &.o 7/8 '999
den). Met het oog op de breed gedragen opvatting dat het liberale programma redelijk was, mogen we stellen dat het liberalisme de geocultuur vormde van het wereldsysteem, in ieder geval in de negen- tiende en twintigste eeuw.
STELLING 2 5: De verzoening van de' gevaarlijke klas- sen' in de relatief welvarende industrielanden had veel meer succes dan die op wereldschaal in de twin- tigste eeuw. Dit had twee oorzaken. In de eerste plaats kostte de tegemoetkoming aan de eisen van de arbeidersklasse relatief weinig in verhouding tot de mondiale accumulatie van kapitaal. En in de tweede plaats ging de arbeidersklasse zich dankzij de her- vormingen identificeren met het nationaal belang, hetgeen op mondiaal niveau neerkwam op racisme (de beschaafde blanken tegenover de onbeschaafde anderen). De poging om ook aan de eisen van de armen in de niet-westerse wereld tegemoet te komen, liep stuk op twee obstakels: de mondiale 'welvaartsstaat' (de ontwikkeling van de onderont- wikkelde landen) was vanuit het perspectief van de accumulatie van kapitaal veel te duur. En het gebruik van een racistische formule op mondiaal niveau was onmogelijk vanwege het feit dat er dan geen 'ande- ren' meer zijn.
STELLING 26: De wereldrevolutie van 1968 had, op de korte termijn althans, minimale politieke en eco- nomische gevolgen. Maar ze had een enorme impact op de geocultuur. De rebellie overal ter wereld (in de triade, in de socialistische landen en in de Derde Wereld) was altijd ook tegen het centrum-libera- lisme gericht. Dat blijkt uit twee opvattingen die alom, zij het op ietwat andere wijze geformuleerd, opklonken. De ene supermacht, de vs, zo luidde de eerste mening, was slechts in schijn liberaal, en kon deze pretentie ophouden met steun van zijn zoge- naamde ideologische tegenvoeter, de Sovjet-Unie.
Het tweede standpunt dat toen opklonk was, dat de 'revolutionaire' claims van de oud-linkse bewegin- gen (communisten, sociaal-democraten en de natio- nale bevrijdingsbewegingen) door de feiten werden tegengesproken. Hun politiek zou hooguit gematigd reformistisch zijn.
STELLING 2 7: Het netto-resultaat van de onrust in 1968 was dat het liberalisme zijn onbetwiste positie als de dominante ideologie van het wereldsysteem verloor. Daarmee konden radicale (oftewel anti- liberale) varianten van zowel het conservatisme als
het socialisme weer opgeld doen. Zo huldigden de zogeheten neo-liberalen in feite uiterst conserva- tieve ideeën, die het afgezwakte Keynesianisme als uitgangspunt van rechts in het wereldsysteem van zijn troon stootte. Wat radicaal-links vandaag in- houdtis veel minder duidelijk. De 'nieuw linkse' be- wegingen bekritiseerden oud links vanwege zijn ge- richtheid op de staat. Zijzelfhadden vooral aandacht voor sociale kwesties. Maar zij hebben tot dusver nog geen alternatieve strategie voor de oplossing van nationale en internationale problemen ontwik- keld.
STELLING 2 8: In de periode dathet liberalisme de ge- ocultuur van het wereldsysteem vormde, oefende het een stabiliserende en kalmerende invloed uit. In die zin mogen wij het liberalisme het politieke fun- dament van het bestaande systeem noemen. Nu het is onttroond en vooral nu de hoop op een onvermij- delijke vooruitgang teloor is gegaan, is de rem op het uiten van onvrede door de gevaarlijke klassen gro- tendeels weggevallen. Het is nog een open vraag of een van de drie traditionele ideologieën met zinnige antwoorden kan komen op de kwesties die in de hui- dige overgangsperiode op de voorgrond treden.
Leaitimiteitscrisis van de staat?
Doordat de accumulatie van kapitaal in het gedrang is gekomen, zoals in stelling 1 2 besproken, én door- dat de rol van het liberalisme als de geocultuur van het wereldsysteem is verzwakt, is de legitimiteit van de staat aangetast.
STELLING 29: De afgelopen vijfhonderd jaar was de gestage versterking van de staatsdiensten (politie, belasting en bestuur) een hoofdkenmerk van het we- reldsysteem. Deze curve was in de jaren zestig op haar top en vertoont sindsdien voor het eerst een da- lende lijn. Waarschijnlijk zal de overheid in de eerste helft van de 2 1 ste eeuw vrijwel overal aanzienlijk aan macht inboeten, met grote sociale onzekerheid als resultaat.
STELLING 30: De voornaamste verklaring voor het feit dat de overheden in eigen land macht moeten prijsgeven, is dat zij door de bevolking niet langer als legitiem worden beschouwd. En dit komt weer door het wegvallen van de zekerheid dat de polarisatie zowellandelijk als op mondia'\,1 niveau zal verminde- ren. Deze teleurstelling kan slechts ten dele worden toegeschreven aan de feitelijk toegenomen polarisa-
Ie
l-
Is n
l-
!-
:r
!-
le n
1-
!t
j-
!t
re ' i-
tg r-
ll1 ll1
Ie
~,
!-
'P
l-
te
ll1
Is
;:t :n ls
>r ie
!
:n a-
S ~D 7/8 1999
tie. Een belangrijker oorzaak ligt in de strategische fouten van de bewegingen die het systeem verwier- pen. Afgemeten aan de erin geïnvesteerde politieke energie en hoop hebben zij te weinig opgeleverd.
STELLING 3 I: De afnemende invloed van de staat valt niet te wijten aan de groeiende macht van de interna- tionale ondernemingen. In weerwil van al hun reto- riek zijn en waren die niet tegen de overheid. Zij zijn van haar afhankelijk om hun (tijdelijke) monopolie- positie te kunnen handhaven, een positie die hoge winsten mogelijk maakt. En zij hebben de overheid nodig omdat alleen die de gevaarlijke klassen (door repressie of door tegemoetkoming) politiek in be- dwang kan houden. Vanuit het oogpunt van het inter- nationale kapitaal is de afnemende macht van de staat - een proces dat zichzelf versterkt- catastrofaal.
STELLING 3 2: De combinatie van de mondiaal sterk onder druk staande winsten (stelling I 2) en de af-
"
name van de legitimiteit van de staat dreigt de kapi- talistische wereldeconomie als historisch systeem fataal te worden. De periode 2ooo-2oso zal der- halve chaotisch zijn. We kunnen felle politieke strijd over de aard van het vervangende systeem verwach- ten, een strijd waarvan de uitkomst niet vast staat.
Het is denkbaar dat er weer een niet-egalitair (en evenmin kapitalistisch) stelsel opkomt, waarin vooral de huidige geprivilegieerde groepen de dienst uitmaken. Maar een democratischer en meer egalitair stelsel is evenmin uitgesloten. Over de toe- komst valt nu eenmaal niets met zekerheid te zeg- gen.
Vertalins: Marsreet de Boer
NB: Zie ook in dit nummer de bespreking van Wallerstein's Utopistics. Or, Historica] Choices
if
the Twenty-First Century door Willem Minderhout vanafpagina 364.
320
s &..o 7/8 1999
DOCUMENT
Europa:
Sociaal-democraten zijn in bijna alle landen van de Europese Unie in de rege-
The Third Way,
Die N eue Mitte
De politiek moet de kern- functies van markten aan- vullen en verbeteren, niet belemmeren. We zijn voor een markteconomie, niet voor een marktsamenle- ring vertegenwoordigd. Desociaal-democratie heeft opnieuw het vertrouwen gekregen, maar alleen om- dat zij, zonder haar oude waarden te laten vallen, een begin heeft gemaakt met de vernieuwing van haar ideeën en modernisering
TONY BLAIR EN GERHARD SCHRÖDER Premier van het Verenigd Koninkrijk en partijleider van Labour resp. Bondskanselier van
Duitsland en partijleider van de SPD*
ving.
In de Europese Unie staan wij voor dezelfde uit- dagingen: we moeten de werkgelegenheid en wel-
van haar programma's. Ook spreekt zij nu weer mensen aan doordat zij behalve voor sociale recht- vaardigheid, ook staat voor economische dynamiek en het stimuleren van creativiteit en innovatie.
Het handelsmerk van deze koers heet die Neue Mitte in Duitsland en the Third Way in het Verenigd Koninkrijk. Andere sociaal-democratische partijen gebruiken een label dat past bij hun nationale cul- tuur. Maar ondanks taalkundige en institutionele verschillen is de achterliggende motivatie overal de- zelfde. De meeste mensen geloven allang niet meer in de wereldbeschouwingen waarop de dogma's van links en rechts berusten. De sociaal-democratie moet deze mensen kunnen aanspreken.
Eerlijkheid en sociale rechtvaardigheid; vrijheid en gelijkheid van kansen; solidariteit en verantwoor- delijkheid jegens anderen: deze waarden zijn van alle tijden. De sociaal-democratie zal ze nooit opoffe- ren. Maar willen wij deze waarden in de huidige tijd ook werkelijk inhoud geven, dan moeten we een re- alistische politieke visie ontwikkelen, die is toege- sneden op de uitdagingen van de 2 1 ste eeuw.
Modernisering betekent aanpassing aan objectief gewijzigde omstandigheden, niet het reageren op iedere opiniepeiling.
Evenzo moeten wij ons beleid binnen het kader van de moderne economie plaatsen, een kader waarin regeringen al het mogelijke doen om de onderne- mingszin te stimuleren, maar nooit geloven dat zij op de stoel van de ondernemers kunnen gaan zitten.
vaart bevorderen; het indi- vidu de mogelijkheden geven zijn unieke kwaliteiten te realiseren; sociale uitsluiting en armoede bestrij- den; materiële vooruitgang verzoenen met onze ver- antwoordelijkheid jegens toekomstige generaties op het gebied van milieubehoud; gemeenschappelijke problemen bestrijden die de sociale samenhang be- dreigen, zoals criminaliteit en drugs; en er voor zor- gen dat Europa een effectievere rol kan spelen bij het bevorderen van vrede en welvaart in de wereld.
Wij moeten ons beleid versterken door onze er- varingen in Groot-Brittannië en Duitsland met el- kaar te vergelijken, maar ook die van gelijkgezinden in Europa en de rest van de wereld. We moeten van elkaar leren door te bekijken of onze prestaties zich kunnen meten met de beste praktijken en ervarin- gen elders. Wij nodigen andere Europese sociaal-de- mocratische regeringen die net als wij willen mo- derniseren, uit tot deelname aan deze onderneming.
LERENVAN ERVARING
Hoewel onze beide partijen trots mogen zijn op wat zij in het verleden hebben bereikt, dienen wij nu re- alistische en haalbare oplossingen te bedenken voor nieuwe maatschappelijke en economische proble- men. Dit vereist dat we onze waarden trouw blijven, maar daarnaast bereid zijn verouderde standpunten en beleidsinstrumenten te wijzigen. Het verleden leert ons het volgende.
- Sociale rechtvaardighejd werd soms verward met het opleggen van gelijke uitkomsten. Met als gevolg dat over het hoofd werd gezien hoe be-
I- I-
~t
ie t- Ie 1-
i- :n j- r-
e- r- et
r-
·1- :n m
:h
n- e-
0-
g.
at e- or e- n,
~n
~n
rd 1ls e-
s &_o 7/8 1999
langrijk het is dat inspanning en verantwoorde- lijkheid worden beloond. De sociaal-democratie raakte zo geassocieerd met conformisme en mid- delmatigheid, in plaats van met creativiteit, di- versiteit en uitmuntendheid. Arbeid werd steeds zwaarder belast.
- Meer sociale rechtvaardigheid werd op den duur gelijk gesteld aan hogere overheidsuitga- ven, ongeacht de vraag wat die opleverden en hoe het concurrentievermogen, de werkgele- genheid en de levensstandaard van diverse groe- pen werden beïnvloed door de vereiste belas- tingverhogingen. Fatsoenlijke openbare voorzie- ningen zijn in de ogen van sociaal-democraten van vitaal belang. Maar het sociale geweten kan niet worden afgemeten aan de hoogte van de openbare bestedingen. Een veel betere toets- steen voor een samenleving is de vraag, in hoe- verre die uitgaven effectief worden besteed en in hoeverre zij mensen in staat stellen zichzelf te helpen.
- Het geloof dat de staat de schadelijke gevol- gen van de tekortkomingen van de markt moest aanpakken, had al te vaak tot gevolg dat de over- heid teveel zaken naar zich toetrok, met alle bu- reaucratie van dien. Het evenwicht tussen indi- vidu en collectief raakte verstoord. Waarden waaraan staatsburgers groot belang hechten, zoals individuele prestaties en succes, onder- nemingsgeest, persoonlijke verantwoordelijk- heid en gemeenschapszin, werden te vaak onder- geschikt gemaakt aan algemene sociale regelin- gen.
- Te vaak werden rechten boven plichten ge- steld. De verantwoordelijkheid van het individu voor zijn of haar familie, buurt en samenleving kan evenwel niet op de overheid worden afge- wenteld. Het verdwijnen van het verantwoorde- lijkheidsgevoelleidt tot minder gemeenschaps- zin, gebrek aan respect jegens buren, toene- mende criminaliteit en vandalisme en een rechtsapparaat dat zijn taken niet meer aankan.
- Het vermogen van de nationale overheid om met een aantal precisie-instrumenten economi- sche groei en volledige werkgelegenheid te waarborgen, werd overschat. De bijdragen van personen en bedrijven aan het scheppen van wel-
'
*
Gezamenlijke verklaring afgelegd in Londen aan de vooravond van de Europese Verkiezingen, 8 juni 1999. Ook bekend onder de titel:vaart werden onderschat. De tekortkomingen van de markt werden overdreven en de kracht ervan te laag ingeschat.
IJ EEN NIEUW PROGRAMMA VOOR EEN VERANDERDE WERKELIJKHEID
Ideeën over wat 'links' is, mogen nooit een ideologi- sche dwangbuis worden.
'Het Nieuwe Midden' en de 'Derde Weg' moeten zich bezig houden met de zorgen en preoccupaties van mensen die te maken hebben met een snel ver- anderende samenleving- en zowel met de winners als de losers. In deze nieuwe wereld verlangen mensen dat politici hun problemen zonder ideologische vooringenomenheid benaderen. Met inachtneming van hun waarden en principes, moeten die naar praktische oplossingen zoeken op basis van een op- recht ontwikkeld pragmatisch beleid. Kiezers die in hun eigen dagelijks leven initiatief en aanpassings- vermogen moeten tonen, verwachten hetzelfde van hun regering en politici.
- Het hoge tempo van de mondialisering en de wetenschappelijke ontwikkeling vereist dat wij een situatie creëren waarin het bedrijfsleven zich snel kan aanpassen en nieuwe bedrijven gemak- kelijk kunnen worden opgericht.
- Met de nieuwe technologjeën krijgt arbeid een fundamenteel ander karakter en wordt de productie mondiaal georganiseerd. Aan de ene kant maken zij de vakkundigheid van werk- nemers en sommige bedrijven overbodig, aan de andere kant creëren zij nieuwe bedrijfs- en beroepsmogelijkheden. Modernisering betekent bovenal investeren in menselijk kapitaal. Indivi- duen en ondernemingen moeten worden voor- bereid op de kenniseconomie van de toekomst.
- In de toekomst zullen mensen niet hun leven lang dezelfde baan hebben. Sociaal-democraten moeten er rekening mee houden dat er steeds meer flexibiliteit nodig zal zijn- en tegelijkertijd minimale sociale normen in stand houden door gezinnen te helpen met veranderingen om te gaan, en door degenen die het hoge tempo niet kunnen bijbenen nieuwe kansen te geven.
- Het wordt steeds moeilijker materiële voor- uitgang voor iedereen te verzoenen met milieu- behoud, en zo met onze verantwoordelijkheid
'Der Weg nach vorne für Europas Sozialdemokratie' I 'The Way Forward for Europe's Social Democrats'
3 2 1
322
s &..o 7/8 •999
jegens toekomstige generaties. Ook hier moeten we het antwoord zoeken in moderne, marktge- richte benaderingen. De modernste technolo- gieën tegen milieuvervuiling dringen het grond- stoffengebruik terug, openen nieuwe markten en scheppen nieuwe banen.
- Het aandeel van het nationaal inkomen dat via de overheid wordt besteed, heeft de bovengrens min of meer bereikt. Verlaging van zowel over- heidsuitgaven als belastingen ('tax and spend') dwingt tot drastische modernisering van de pu- blieke sector en hervorming van de openbare diensten. Die moeten meer waar voor hun geld gaan leveren en de staatsburgers werkelijk die- nen: wij aarzelen niet ook hier begrippen als effi- ciëntie, concurrentie en topprestaties te promo- ten.
- Het sociale zekerheidsstelsel moet worden aangepast aan de huidige levensverwachting, ge- zinssamenstelling en de rol van de vrouw. Soci- aal-democraten moeten zich buigen over de steeds urgentere problemen rond misdaad, so- ciale desintegratie en drugsgebruik. We moeten het voortouw nemen bij het creëren van een sa- menleving waarin vrouwen en mannen dezelfde rechten hebben.
- Misdaad is voor moderne sociaal-democraten een van de hoofdkwesties: wij beschouwen vei- ligheid op straat als een burgerrecht. Een beleid gericht op het leefbaar maken van steden bevor- dert de gemeenschapszin, creëert nieuwe banen en maakt buurten veiliger.
- Armoedebestrijding, in het bijzonder bij ge- zinnen met kinderen, blijft een topprioriteit van de sociaal-democraten. Er moeten specifieke maatregelen komen voor degenen die meer dan anderen door marginalisering en sociaal uitslui- ting worden bedreigd.
Dit vereist tevens een moderne opvatting over de rol van de overheid:
- De overheid behoort niet te roeien maar te sturen, niet zozeer te controleren als wel aan te moedigen. Zij moet oplossingen voor de diverse problemen zoeken die elkaar aanvullen.
- In de publieke sector moet de bureaucratie op alle niveaus worden teruggedrongen. Openbare diensten moeten 'targets' en doelstellingen for- muleren, aan een rigoureuze kwaliteitsbewaking worden onderworpen, en prestaties die beneden de maat zijn moeten worden afgestraft.
- Moderne sociaal-democraten lossen de pro- blemen daar op waar zij het beste kunnen wor- den opgelost. Sommige kwesties kunnen nu enkel en alleen op Europees niveau worden aan- gepakt. Andere, zoals de recente financiële crisis, vereisen samenwerking op internationaal ni- veau. Maar als algemeen principe moet gelden dat de macht op het laagst mogelijke niveau wordt uitgeoefend.
Een nieuw politiek beleid zal alleen succes hebben als het 'a so-ahead mentality and a new entrepreneurial spirit at alllevels
rif
society' bevordert.Dit vereist:
- een competente en goedgeschoolde beroeps- bevolking, die zowel in staat als gaarne bereid is nieuwe verantwoordelijkheden op zich te nemen.
- een sociaal zekerheidsstelsel dat bevorderHjk is voor initiatief, creativiteit en de bereidheid nieuwe uitdagingen aan te gaan, en dat nieuwe kansen biedt.
- een gunstig klimaat voor onafhankelijke en initiatiefrijke ondernemers. Het moet gemakke- lijker worden om kleine bedrijven op te zetten en tot bloei te brengen.
- wij wiilen een samenleving waarin succes- volle ondernemers net zo bewonderd worden als kunstenaars en voetballers, en waarin creativiteit in alle levenssferen even hoog gewaardeerd wordt.
Groot-Brittannië en Duitsland kennen andere tradi- ties in de omgang tussen overheid, werkgevers, vak- bonden en maatschappeHjke groeperingen. Maar wij delen de overtuiging dat de conflicten zoals die vanouds op de werkplek bestaan, overwonnen die- nen te worden. Ter bevordering van de samen- werking en dialoog tussen alle maatschappelijke groeperingen, die tot een nieuwe consensus over verandering en hervorming leiden, is bovenal nieuwe gemeenschapszin en solidariteit nodig. We willen dat alle sociale groeperingen ons vertrouwen delen in de nieuwe koers die in deze Verklaring wordt uitgezet.
De sociaal-democratische regering in Duitsland bracht onmiddellijk na haar aantreden de topfiguren uit politiek, bedrijfsleven en. vakbonden bij elkaar om een Bondgenootschap voor Banen, Scholing en Concurrentiekracht te smeden.
u :,
n u
n d
is e
k d
n
n
;-
Is it d
i-
(-
1r
ie
l-
:e :r al
fe :n
td
:n l.r :n
s &..o 7/8 1999
- Wij zouden graag zien dat er binnen de be- drijven werkelijk wordt samengewerkt, waarbij ook de werknemers de kans krijgen te profiteren van het succes van de onderneming.
- Wij steunen moderne vakbonden die indivi- duen tegen willekeur beschermen én samen met werkgevers reorganisaties doorvoeren om het bedrijfsbelang op de lange termijn veilig te stel- len.
- Onder de paraplu van een Europees werkge- legenheidspact zullen wij ook op dat niveau streven naar een permanente dialoog tussen de sociale partners. Deze dialoog moet de noodza- kelijke economische hervormingen bekrachti- gen, en niet in de wielen rijden.
IJl EEN NIEUWE AGENDA VOOR EEN LINKSE AANBODECONOMIE
Europa staat voor een tweeledige taak: zij moet vol- doen aan de eisen van de mondiale economie en de sociale cohesie in stand houden temidden van reële dan wel vermeende onzekerheden. Groeiende werkgelegenheid en een adequaat opgeleide be- roepsbevolking zijn de beste garanties voor sociale samenhang.
De afgelopen twintig jaar heeft het neo-liberale laissez-faire-denken de boventoon gevoerd. Die tijd is voorbij. Maar dit mag er niet toe leiden dat wij te- rugkeren naar de politiek van begrotingstekorten en overmatige overheidsbemoeienis van de jaren ze- ventig. Daarmee zouden we ons in de verkeerde richting bewegen.
De nationale economieën en verhoudingen in de mondiale economie hebben een fundamentele ver- andering ondergaan. Nieuwe omstandigheden en nieuwe feiten vragen om de heroverweging van oude ideeën en om nieuwe concepten.
De meeste Europese landen kampen met een grote werkloosheid- en die is goeddeels structureel van aard. De Europese sociaal-democraten moeten dit probleem gezamenlijk te lijf gaan met een nieuwe aanbodeconomie voor links.
Ons doel is niet de ontmanteling, maar de mo- dernisering van de verzorgingsstaat. Wij willen ge- stalte geven aan een nieuwe vorm van solidariteit en wederzijdse verantwoordelijkheid, die niet op het idee berust dat economisch handelen zuiver en al- leen door eigenbelang wordt gemotiveerd.'
De belangrijkste elementen van deze nieuwe aanpak zijn de volgende:
1. Een robuuste en concurrerende markteconomie Concurrentie en het vrije verkeer van goederen zijn essentieel voor de verhoging van productiviteit en voor groei. Een kader waarin de markt goed kan functioneren is dus van wezenlijk belang voor eco- nomische bloei en een succesvol werkgelegenheids- beleid.
- De Eu moet krachtig blijven aandringen op de liberalisering van de wereldhandel.
- Voortbouwend op de prestaties van de ge- meenschappelijke markt moet de Eu het econo- mische kader gericht op toename van de produc- tiviteit, versterken.
2. Een belastinapolitiek ter bevorderins van duurzame a roei
In het verleden werden sociaal-democraten geïden- tificeerd met hoge belastingen, met name voor het bedrijfsleven. Moderne sociaal-democraten besef- fen dat belastinghervormingen en -verlagingen onder bepaalde omstandigheden van beslissend be- lang zijn voor het bereiken van hun doelen.
Verlaging van de vennootschapsbelasting bij- voorbeeld verhoogt de winsten en stimuleert inves- teringen. Toename van de investeringen leidt tot meer economische activiteit en productiecapaciteit.
Mede daardoor kan de economie in een opwaartse spiraal terecht komen, waardoor èr ook meer geld beschikbaar komt voor publieke uitgaven voor so- ciale doeleinden.
- De belasting op ondernemingen moet ver- eenvoudigd worden en de vennootschapsbelas- ting verlaagd, maatregelen die New Labour reeds heeft doorgevoerd en die door de Duitse bondsregering worden voorbereid.
- Om werk lonend en het belastingstelsel eer- lijker te maken, dient er een lastenverlichting te komen voor gezinnen en werknemers. Met de Wet op de Belastingverlaging is hiermee in Duitsland een begin gemaakt. En in Groot-Brit- tannië is zowel de laagste schijf van de inkom- stenbelasting als de belastingaftrek voor gezin- nen in deze zin bijgesteld.
- Met name in het midden- en kleinbedrijf moet zowel de bereidheid als het vermogen tot het plegen van investeringen worden vergroot. De Duitse sociaal-democratische regering heeft aangekondigd de belasting voor bedrijven te zul- len verlagen, en ook New Labour heeft een be- lastingherziening op vermogensgroei en be- drijfsactiviteiten ingevoerd.
323
s &_o 7/8 •999
- In het algemeen moet de belasting op noeste arbeid en ondernemerschap worden terugge- drongen. Ook moet er een nieuw evenwicht in de lastendruk komen, waarbij bijvoorbeeld milieu- vervuilende activiteiten zwaarder worden belast.
Duitsland, Groot-Brittannië en andere Europese landen waar de sociaal-democraten aan de macht zijn, zullen wat dit betreft de weg wijzen.
- Op het niveau van de Eu moet de belasting- politiek zich richten op bestrijding van zowel on- eerlijke concurrentie als belastingontduiking.
Hiervoor is geen uniformiteit maar meer samen- werking nodig. Wij zijn geen voorstanders van maatregelen ter verhoging van de lastendruk, aangezien die de concurrentiekracht en daarmee ook de werkgelegenheid in Europa in gevaar brengen.
3. Vraag-en aanbodeconomie vullen elkaar aan:
ze zijn geen alternatieven voor elkaar
Het economisch beleid van sociaal-democraten leek zich vroeger vaak uitsluitend te richten op de vraag- kant van de economie. Moderne sociaal-democra- ten erkennen dat de aanbodzijde een centrale en aanvullende rol speelt bij groei en hoge werkgele- genheid.
Vandaag de dag hebben de meeste beleidsbeslis- singen gevolgen voor zowel het aanbod als de vraag.
- Succesvolle 'Welfare to Work' projecten ver- hogen de inkomens van voormalige werklozen en verbeteren tegelijkertijd het arbeidsaanbod voor werkgevers.
- Modern economisch beleid wil zowel het netto-inkomen van werknemers verhogen als de arbeidskosten voor werkgevers verlagen. Het is dan ook van eminent belang dat de premies wor- den teruggedrongen door middel van structu- rele hervormingen van het sociale stelsel, en dat er een gunstiger, beter op de toekomst toegesne- den belasting-en premieregime komt voor be- drijven.
Het doel van deze sociaal-democratische politiek is het overwinnen van de ogenschijnlijke tegenstelling tussen de vraag-en de aanbodkant van de economie, opdat er een vruchtbaar combinatie ontstaat van micro-economische flexibiliteit en macro-econo- mische stabiliteit.
In de wereld van vandaag kan een economie die niet tot aanpassing in staat is, geen groei en werkge- legenheid produceren. Flexibele markten zijn dan ook een doel van de moderne sociaal-democratie.
Macro-economisch beleid is nog steeds van wezen- lijk belang: zij schept voorwaarden voor stabiele groei, en voorkomt zo scherpe pieken en dalen.
Maar sociaal-democraten moeten ook erkennen dat een gunstig macro-economisch klimaat niet volstaat voor groei en hoge werkgelegenheid. Bijstelling van rentetarieven en belastingpremies levert alleen meer investeringen en banen op als de aanbodzijde van de economie flexibel genoeg i om erop te re- ageren. Wie de economie in Europa meer dynamiek wil geven, moet haar flexibeler maken.
- Als de economische omstandigheden verbe- teren moeten bedrijven de ruimte hebben de nieuwe kansen te grijpen. Ze mogen dus niet aan handen en voeten gebonden zijn door allerlei be- palingen en regels.
- Goederen-, kapitaal- en arbeidsmarkten moeten allemaal flexibel zijn. Het heeft geen zin de economie in het ene opzicht opener en dyna- mischer te maken, als zij in andere opzichten ri- gide blijft.
4· Aanpassingsvermogen en flexibiliteit worden steeds belangrijker in de op kennis gebaseerde
diensteneconomie
Onze economie verkeert in een overgangsfase: van industriële productie naar op kennis gebaseerde dienstverlening. Sociaal-democraten dienen demo- gelijkheden van deze radicale ommekeer in de eco- nomie uit te buiten. Dankzij deze ontwikkeling heeft Europa de kans de Verenigde Staten bij te halen. En miljoenen mensen krijgen de kans op een nieuwe baan, op het leren van nieuwe vaardigheden, op een nieuwe carrière of op het tot bloei brengen van nieuwe bedrijven - kortom, op het realiseren van hun hoop op een betere toekomst.
Sociaal-democraten moeten daarbij beseffen dat economisch succes tegenwoordig van totaal andere dingen afhangt dan vroeger. Diensten kunnen niet in voorraad worden gehouden: klanten gebruiken ze als en wanneer zij ze nodig hebben- ook buiten de zogeheten normale werktijden om. Als gevolg van de ontwikkelingen in het informatietijdperk, en met name door de enorme potentiële groei in de elektronische handel, zal de manier waarop wij win- kelen, leren, communiceren en ons ontspannen drastisch veranderen. Rigiditeit en overregulering staan succes in deze economie van de toekomst in de weg. Zij houden de innov~tie die tot groei en meer banen leidt, tegen. We moeten daarom niet tegen
