D E O N T W IK K E L IN G V A N H E T A C C O U N T A N T S B E R O E P IN IN D O N E S IË
door J. T m pijn
Bij h et schetsen v an de ontw ikkeling van het accountantsberoep in Indonesië (deze nieuw e naam voor N ed erlan d s O o st Indië w erd zoals bekend eerst verleden ja a r officieel, doch gebruiken wij ook voor de daarvoor liggende periode) tre ft ons direct de overeenkom st m et de groei van het accountantsw ezen in N ederland. D it is vanzelfsprekend. V anzelfsprekend, om dat op een enkeling na, de accountants in Indonesië lid w aren en zijn van de in N ederland op de voorgrond tredende ver enigingen, die sam engegroeid zijn in het N .I.v.A ., dan wel hun diploma
behaalden langs academ ische weg. L aatstbedoelden zijn, voorzover zij zich niet aansloten bij het N .I.v.A ., bijna allen lid van de V .A .G .A .
U it deze gezichtshoek bekeken, zou er slechts weinig van de in In d o nesië w erkende accountants m ede te delen zijn.
V anzelfsprekend tierde en tiert ook nu nog de beunhazerij op dit gebied in Indonesië welig. H et aantal beunhazen ■— feitelijk zou voor een groot gedeelte van deze groep een nog sterker sprekende en duide lijker kw alificatie m oeten gelden — overtreft in zeer belangrijk aantal d a t van de N .I.v.A .- en V .A .G .A .-leden. T o t in vele kleine plaatsen in de binnenlanden konden deze „accountants” w orden gevonden. O n d er hen w aren er, die het w oord „acco u n tan t” zelfs niet behoorlijk konden spellen of uitspreken.
O ok hierin zal de lezer geen nieuw en hem onbekend verschijnsel h er kennen. O ok in Indonesië is een w ettelijke regeling van het accountants beroep dan wel een titelbescherm ing dringend nodig.
In hun boek „H et accountantsberoep” hebben N ijst en V erbiest de oprichting (in 1920) te S em arang van de N ed erlan d s Indische Accoun- tantsvereen ig in g gem em oreerd. N ijst en V e rb iest hebben zich o ver deze oprichting, die mogelijk tot versplintering en peildaling aanleiding zou kunnen zijn, enigszins ongerust gem aakt. Spoedig bleek, d a t deze vereni ging geen levensvatbaarheid had; van enige invloed d aarv an is niet gebleken.
N ijst en V erbiest hebben ook nog vermeld, d at E ngelse collega’s in Indonesië een arbeidsveld hebben gevonden. D it is van beperkte om vang gebleven. V o o r de Japanse inval in 1942 w as er in Indonesië, n.1. te B atavia, slechts een vestiging van een E ngels kantoor. H oofdkantoor hiervan w as in S ingapore gevestigd. D itzelfde kantoor heeft nog gedu rende enige jaren een filiaal gehad te S oerabaja. V ervolgens zou nog een enkele gekw alificeerde E ngelse accountant verbonden zijn gew eest aan E ngelse en A m erikaanse ondernem ingen. N a a r buiten is hiervan nauw elijks iets gebleken. W e l zijn E ngelse en A m erikaanse accountants voor speciale onderzoeken voor korte tijd in Indonesië op dienstreis gew eest.
N a bovenstaande algem ene opm erkingen gaan wij over to t ons eigenlijk onderw erp.
H e t ja a r 1920 kan w orden aangenom en als het begin van de accoun- tantsarbeid in Indonesië, zoals wij die thans kennen en zoals die in N ederland reeds vele jaren eerder zich tot een zelfstandig en vrij beroep heeft ontw ikkeld. W e l w as reeds voor 1920 van diensten van accountants door R egeringsinstanties gebruik gem aakt. In 1907 w erd de eerste G ouvernem ents-accountant aangesteld; het kantoor van deze functionaris groeide tegen de verdrukking in en bew ees derm ate goede diensten, dat in 1915 tot de oprichting van een volledige dienst, de G ouvernem ents-A ccountantsdienst, w erd besloten.
D e G .A .D . is tot een zeer belangrijk overheidscontróle-orgaan ge groeid; de w erkzaam heden lagen specifiek op ambtelijk gebied, n.1. de controle op de z.g. G ouvernem entsbedrijven en -diensten. A anraking met het particuliere bedrijfsleven kwam slechts incidenteel voor, o.a. bij aan- nem ings- en leverantiecontracten. D e G .A .D . w erd in 1918/1919 inge schakeld bij de aanslag-oplegging O orlogsw instbelasting, doch deze w erkzaam heden nam en een einde, toen de B elasting-A ccountantsdienst, die speciaal voor deze soort onderzoeken w erd georganiseerd, in 1920 w erd opgericht.
D eze nieuw e dienst kreeg opgedragen de onderzoeken bij het bedrijfs leven, de belastingplichtigen, ter vaststelling van de belastbare w inst en van het belastbare inkomen; gedurende de eerste jaren w as dit voor namelijk de belastbare oorlogsw inst. O orspronkelijk w erd deze dienst gezien als een tijdelijke organisatie, doch al spoedig w erd ingezien —■ zoals ook in N ederland het geval w as —■ d at de B .A .D . blijvend nuttige diensten kon bewijzen.
H a d het bedrijfsleven reeds uit zich zelve de behoefte gevoeld aan een betere adm inistratieve organisatie en aan een controle daarop? W a s het nieuw e en „m inder aangenam e contact” met de fiscus aanleiding tot des kundige voorlichting op comptabel gebied en op fiscaal terrein? D e
m eningen verschillen. N og lange tijd kregen am btenaren van de B.A .D . wel eens te horen, d at de boekhouding er feitelijk „alleen w as voor de belastingdienst” !
T en slo tte doet het er weinig toe, welke de directe aanleiding w as to t het consulteren van accountants door het bedrijfsleven. E en oudere collega drukte het indertijd zo uit: „D e tijd w as er rijp voor.”
D it w as ongeveer 1920. D e openbare accountant kwam zich vestigen, doch kwam niet alleen, m aar w erd vergezeld door belastingdeskundigen. T w ee bekende N ederlandse kantoren vestigden zich ongeveer gelijktijdig. H et tw eeslachtige van de beginperiode blijkt uit dit sam engaan van accountants met belastingconsulenten. E en der tw ee accountantskantoren, dat gaandew eg tot de belangrijkste organisatie uitgroeide, droeg de naam van het A m sterdam se m oederkantoor; het hierm ede sam enw erkende belastingbureau w as eveneens in A m sterdam gevestigd. H et andere k an toor, dat eveneens zich belangrijk w ist te ontwikkelen, w as van origine een N ederlands belastingconsultatiebureau; een accountantsafdeling w erd hieraan verbonden.
en gew oonten van het m oederkantoor w erden overgeplant; de leiders der Indonesische kantoren w aren grotendeels reeds gedurende vele jaren als assistent of m edew erker aan het m oederkantoor verbonden gew eest. O ok de assistenten h ad d en als regel dezelfde praktijkscholing.
Bij de oprichting van deze openbare accountantskantoren ging een aantal accountants van de G .A .D . en de juist begonnen B .A .D . over. V oor de G ouvernem entsdiensten die toch reeds te kam pen hadden met een groot en chronisch tekort aan krachten w as dit een tegenvaller. Enige dezer pioniers van „public accountancy” in Indonesië zijn nog in leven, n a d a t ook zij de zw are en kommervolle tijd in de Japanse in ternerings kam pen hebben doorgem aakt.
T o t de Japanse invasie heeft geen ander N ed erlan d s accountants kantoor vaste voet in Indonesië w eten te verkrijgen.
E en enkele accountant (N .I.v .A .- of V .A .G .A .-lid ) vestigde zich als openbaar accountant in verschillende hoofdplaatsen op Java; hun w erk zaam heden bleven praktisch van plaatselijke betekenis. O n d e r hen w aren er enkelen van C hinese lan d aard , afgestudeerden van de R otterdam se H ogeschool. E en belangrijk gedeelte van hun praktijk bestond uit belas- tingadviezen.
L angzam erhand gingen enkele grote m aatschappijen er toe over een accountant aan te stellen aan het hoofd van hun com ptabiliteits- en contröle-afdeling. R aadplegen wij de N .I.v.A .-ledenlijst, dan vinden wij in 1940 9 accountants als zodanig w erkzaam .
D it kleine aa n tal heeft ons steeds verw onderd. In Indonesië w aren m eerdere adm inistratiekantoren en cultuurbanken gevestigd, die een groot aan tal suikerfabrieken, cultuurondernem ingen en ook wel andere bedrijven controleerden, die niet een accountant in eigen dienst hadden. Besparing van kosten kan niet de reden hiervan zijn, immers de chefs der contröle-afdelingen (er w erd gew erkt met z.g. controlerende boekhou ders) genoten w einig m inder salaris dan in die tijd door de openbare accountantskantoren aan een m edew erker w erd uitgekeerd en als regel meer dan de accountants in overheidsdienst.
W ij m oeten nog terugkom en op de tw ee grote overheids-accountants- diensten, de G .A .D . en de B.A .D .
A an de w erkzaam heden van de G .A .D . —■ die zeer uitgebreid zijn, d aa r deze dienst de accountantscontrole h ad van alle G ouvernem ents diensten en -bedrijven, terwijl incidenteel andere opdrachten mogelijk w aren -— is reeds enige m alen aa n d ach t gewijd in een artikel in dit m aandblad. T e r gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de G .A .D . in 1932 verscheen een fraai gedenkboek, w aarin oprichting, doel, organi
satie en ontw ikkeling van deze dienst w erden geschetst. D it gedenkboek; „E en kw art eeuw A ccountancy in het G ouvernem enteele B edrijfsleven” m enen wij aan hen, die de ontw ikkeling van het accountantsberoep in Indonesië w illen bestuderen, ter lezing te kunnen aanbevelen.
D e B elasting-accountantsdienst h ad een geheel and ere functie, zoals ook reeds duidelijk tot uitdrukking komt in de naam . D e N ederlandse R ijksaccountantsdienst is het voorbeeld w a arn aa r de B .A .D . is georgani seerd. W ij zouden dan ook weinig reden hebben om over deze dienst enigszins uitvoerig m ededelingen te doen, w are het niet d at bij de p rak tische opbouw en w erkw ijzen als gevolg van de zeer afw ijkende econo mische en dem ografische structuur van Indonesië moeilijkheden w erden ondervonden.
artikel: ,,De A ccountant en het opsporingsapparaat van de O v e rh eid ” van D e Blaey. D eze schets heeft ons vooral vergelijkingen doen trek ken met de taak van de B.A .D . N a er op gew ezen te hebben, d a t bij de accountantsdienst de uitvoering van de taak tot steekproeven ■— zij het dan ook system atische steekproeven — beperkt moet blijven, m erkt D e Blaey op: ,,D it op zich zelf eist reeds een grotere m ate van deskundig heid dan voor een volledige controle w ordt vereist. Immers men m oet —• in het licht van de doelstelling .—• w eten w a ar men wel en w a ar men niet het accent op moet leggen. Om dit goed te doen moet men volledig op de hoogte zijn van alles w at bij de adm inistratieve controle van betekenis kan zijn. Alleen en door studie en door ervaring is d at bereikbaar!”
M et deze conclusie zijn wij het eens, al kan de wijze van w erken ook een andere zijn dan uitsluitend door system atische steekproeven. D e contrôle blijft beperkt, zoals ook de doelstelling •— als regel de bepaling van de belastbare w inst resp. het b elastbare inkom en — beperkt is. V a n uiterm ate groot belang achten wij d at deel van de conclusie, d at de controleur volledig op de hoogte moet zijn van „alles” w at voor de adm i nistratieve controle van belang kan zijn. V o o r het oude Indië en het nieuw e Indonesië is dit „alles” , n aa st hetgeen de accountants en assis tenten in N ederland dienen te w eten nog ruim uit te breiden. H iervan zullen wij enige van belang zijnde facetten aangeven.
Reeds onmiddellijk bij de oprichting van de B .A .D . w erden moeilijk heden ondervonden met de taal, w aarin vele boekhoudingen w erden gevoerd. E en belangrijk gedeelte van de onderzoeken betrof M aleise, Chinese, V oor-Indische en later ook Japanse handelaren, die veelal hun adm inistraties in de eigen taal hielden met eigen karak ters (sc h rift). D e B .A .D . heeft voor de C hinese boekhoudingen een uitgebreide sinologische afdeling moeten inrichten. Al spoedig bleek, d at er specifieke boekhoud- vormen bestonden, terwijl ook speciale handelsgew oonten heersten. E r w erd een uitgebreide research-arbeid verricht, w aarvoor de gehele dienst w erd ingeschakeld. H ierdoor beschikte de B.A .D . na een aan tal jaren over uitgebreide gegevens over de adm inistraties, de zakengew oonten, d e zeden en gew oonten. D e kennis hiervan w as absoluut noodzakelijk. Om ook andere belanghebbenden van deze kennis te doen profiteren, heeft de B.A.D. een uitgave „H et C hineesche Z ak en lev en ” het licht doen zien.
W a t de andere bevolkingsgroepen betreft, is ook bij hen studie gem aakt van taal, adm inistratievorm en, handelsgew oonten e.d. D a a r het aantal belastingplichtigen, d at voor een boekenonderzoek in aanm erking kwam per groep belangrijk kleiner w as dan die van de C hinese zakenlieden, w erd deze organisatie meer bescheiden opgezet.
E en ding w as direct noodzakelijk, n.1. het zich zo spoedig mogelijk eigen m aken van de M aleise taal. Z o n d e r kennis hiervan is het niet mogelijk zich bij de onderzoeken v ersta an b aa r te m aken en de gecontro leerde te begrijpen.
V ervolgens w aren dikwijls niet beschikbaar economische overzichten en statistieken om zich snel te kunnen oriënteren. D eze gegevens m oesten dikwijls zelfstandig w orden verzam eld en bew erkt. Later, n ad a t het D epartem ent van Econom ische Z a k e n over een sta f van voorlichtings am btenaren beschikte, w as het verkrijgen van de gegevens belangrijk eenvoudiger.
H e t belang van de research-arbeid door de B .A .D . verricht, dient men niet te onderschatten. T o en deze dienst begon, h ad men ook in de kringen
van het zakenleven weinig inzicht in het zaken doen en de financiering van de C hinese en andere O osterse handelszaken. V ele van hen deden uitgebreide uiterst speculatieve zaken, w aarvoor bij de grote banken, die elkander sterk concurreerden, op ruime schaal credieten w erden v er kregen. Feitelijk h adden de banken geen gefundeerd oordeel over de credietw aardigheid der cliënten. E en taxatie van het eigen verm ogen der cliënten w erd gebaseerd op gissingen en gegevens door henzelf v e r strekt, zonder d at zij op hun w aard e konden w orden nagegaan door de onmogelijkheid de adm inistraties, die in C hinese karak ters w aren bijge houden, te controleren. V eel w erd met „feeling” gew erkt, men dreef min of m eer op het gezag van ondergeschikte krachten die met hun plaatselijke kennis de beoordelaars in de credietafdeling terzijde m oesten staan. W ij m oeten denken aan een slimme agent ■— hier zouden wij zeg gen „plaatselijke d irecteur” — van een bank, die eens bew eerde, d a t hij als toets bij de beoordeling van de credietw aardigheid van zijn cliënten zeer veel gebruik m aakte van de aanslagbiljetten Inkom sten- en V e r m ogensbelasting en d at hij feitelijk eerst w erkelijk gerust w as, w anneer w as gebleken d a t de aanslag en w aren opgelegd na een voorafgaand onderzoek door de B.A.D.!
W ij gaven bovenstaande schets van moeilijkheden en complicaties in verband met de w erkzaam heden van de B .A .D ., doch de openbare accountants hebben zich vanzelfsprekend terdege m oeten aanpassen aan de bijzondere eisen die het w erk in Indonesië nu eenm aal heeft gesteld. D e N ed erlan d se accountant is vooral ingesteld op de sam enleving in het eigen land; kom t hij in het buitenland te w erken, dan zal hij zich op de hoogte dienen te stellen van de structuur van het nieuw e arbeidsveld.
D e overheids-accountantsdiensten hebben doorlopend te kam pen gehad met groot gebrek aan krachten. H e t aanbod van accountants w as klein, doch ook het aa n tal adjunct-accountants en boekhoudkundige am btenaren (te vergelijken met de assistenten van de openbare acco u n tan tsk an to ren ), d a t zich voor de dienst in de tropen aanm eldde, w as niet groot. O p de duur w as het mogelijk in het tekort aan assistenten te voorzien in In d o nesië zelf. D e boekhoudopleiding w as d aar op hoger peil gebracht. V oor deze verbetering van het boekhoudonderw ijs w erd een beroep gedaan op de accountants en adjunct-accountants met m iddelbare bevoegdheid. W a t dit onderw ijs betreft, w erd in Indonesië reeds veel bereikt; het bleek zelfs mogelijk daar het exam en M .O . B oekhouden a f te nem en.
D e grootste moeilijkheid gaf de aanvulling van de accountants. T oen om streeks 1924 het tekort groot w as en de aanvulling zeer moeilijk — grotendeels een gevolg van de weinig aantrekkelijke v o orw aarden •— w as men genoodzaakt een andere weg in te slaan en dacht men deze gevonden te hebben in het organiseren van een eigen opleiding en het instellen van een dienstexam en. H ierover is nogal w a t te doen geweest; ook in N ederland heeft men zich tegen deze m aatregel gekeerd. V eel resu ltaat heeft de opleiding niet gehad. E r zijn enige geslaagden afgeleverd; deze behaalden bovendien nog een verenigingsdiplom a.
H et sprak vanzelf, d at in het tekort aan accountants hierdoor geen ver betering w erd aangebracht.
H e t contact met het N .I.v.A .-bestuur w as eveneens verbroken. O n d e r leiding van wijlen collega Kooi w erd in B atavia een noodbestuur inge steld, d a t de belangen van leden en assistenten behartigde. V oorzoveel mogelijk w erden ook examens afgenom en.
In M a a rt 1942 w erd Indonesië door de Japanners bezet. A lle accoun tants, behalve die van C hinese lan d aa rd en een enkele Indonesiër, w erden geinterneerd. In de kam pen, verspreid over heel Z uid-O o st-A zië, over leden verschillende collega’s.
D e rol die de vrij gebleven collega's in de bezettingsjaren speelden, kan door de destijds voorkom ende verhoudingen, slechts zeer bescheiden gew eest zijn.
N a de Japanse capitulatie heerste er in Indonesië een grote v erw ar ring. G edurende de periode, dat het B ritse Leger in Indonesië de leiding had, w erden de N ederlan d ers slechts in een zeer langzaam tem po w eer ingeschakeld. H e t grootste deel van de overlevende accountants evacu eerde zo spoedig mogelijk n a a r N ederland.
D e N ed erlands-Indische R egering in B risbane — de noodregering in A ustralië ■—• beschikte over een kleine accountantsstaf, die spoedig in B atavia aan het w erk ging. D e nog gebleven accountants versterkten dit kleine groepje. D e noodzaak van accountantshulp w erd onm iddellijk ingezien; het kleine corps geraakte dan ook angstw ekkend overbezet.
H e t ook nu nog heersende grote tekort aan accountants in Indonesië is zo overbekend, d at hierover niet behoeft te w orden uitgew eid. D it tekort is er zowel bij de overheidsdiensten als in het particuliere. E en oude kern van vóór de Japanse tijd is er nog aan het w erk. Opm erkelijk is het, d a t slechts weinig jongere collega’s zich aangetrokken voelen to t een w erkkring in Indonesië. D e onzekere staatk u n d ig e toestand en de slechte levensom standigheden schrikken hen blijkbaar af.
N a de bezetting heeft zich een drietal and ere N ederlandse openbare accountantskantoren in Indonesië gevestigd n a a st de tw ee oude bekende firm a’s.
W ij besluiten deze beschouw ingen met een statistiekje van de in Indonesië w erkzam e N .I.v.A .-leden. De aan tallen zijn ontleend aan de ledenlijsten van 1940, 1947/48 en 1948/49. D e gegevens over de andere collega’s staan ons (helaas) niet te r beschikking.
1940 1947/48 1948/49
T o taa l aantal leden ... ... 704 814 840 In Indonesië w erkzaam ... ... 56 29 31 als openbaar accountant ... ... 15 9 13 in overheidsdienst ... ... 32 14 13 in het bedrijfsleven ... ... 9 6 5
U it deze cijfers blijkt d at de overheids-accountantsdiensten het zw aarst achteruit zijn gegaan, zodat hierbij aanvulling het m eest urg en t is.
