~ja- Ij r::k." .

.

^'

Een kunst van hooge waarde, die misschien verloren zal gaan.

Natuurlijk wordt zij nog beoefend in de beide V orstenlanden, maar hoever ook daarbuiten, en waar - dat hoop ik eerlang te weten te komen, vooral ook door de vriendelijke hulp van den resident" J. R. Couperus, die een verzoek om in- lichtingen over die vraag aan vele ambtenaren van 't binnenland~ch bestuur op Java en Bali en LOlllbok heeft doen toekOlllen.

In den kraton van Z. H. den sultan van

~ja- Ij r::k." .

karta wonen nog twee wapensmeden of

lm~oe's I J ;/ ti

nlet hun helpers; in Pakoe-alaman is er één, die 11let drie of vier zonen· en neven werkt, maar, on1 met zijn gezin rond te konlen, zijn kunst- arbeid met gewoon smidswerk afwisselt. Niet Oll1dat dit beter betaald wordt - veeleer nog n1Ïnder goed - maar omdat hij niet altijd pamor- wapens te smeden heeft. Zonder bestelling en voorschot kàn hij dat niet doen, daar hij 't be- noodig-de metaal, staal of ijzer ep pamor, en een grooten voorraad djatihoutskool en nog eenige even onmisbare andere zaken moet inkoopen, en. .. natuurlijk geen geld heeft. Dat staal en dat ijzer en die andere dingen kosten ni~t veel, lnaar voor één kcris verbruikt hij voor

f

5 aan houtskool en de 200 grammen pamor-metaal, die

hij daarvoor ongeveer noodig heeft, kosten heIn, als hij dat van een ambtgenoot van Soerakarta koopt, lllinstens

f

2,50, soms veelllleer, de reaal, d. i. een inlandsch gewicht, ter zwaarte van negen koperen duiten of plm. 30 gram, çlus

f

15 of

f

¹⁶

of nog meer. .

Vanwaar die eIllpOe'S dat panlor verkrijgen?

Meer dan een eeuw geleden is er te Param- banan een blok uit den hemel gevallen en dat blok is in de vorige eeuw naar den kraton van den soesoehoenan te Soerakarta overgebracht, waar 't nog altijd bewaard wordt, nlaar al be- langrijk geslonken is, omdat de wapensmeden van den vorst, telkens als zij voor Z. H. een kcris of een lanspunt moeten vervaardigen, daarvan eenige brokstukken gebruiken.

Vroeger heeft de toenmalige hoofd-ingenieur van 't mijnwezen, Dr. R. D. M. Verbeek, 't dáár gezien en nog onlangs de oostenrijksche regee- ringsraad, FfH1àiftttftj Heger. Dat blok is meteoor- ijzer. Verbeek heeft het onderzocht.

Toen hij later den vorigen soesoehoènan, Pa- koe Boewana IX, over een anderen meteoor- steen sprak, die ergens in Madioen gevallen was en door een opkooper aan 't gouvernement (ik Ineen voor

f

1000) verhandeld is, en Z. H. ver- telde, dat die steen geen pamor-ijzer, maar slechts een steen was, scheen de vorst gerust gesteld: inl- lners de steen, die zich verwaardigd had buiten zijn gebied uit de lucht te vallen, was niet echt, maar tjoema batoe sadja. Als een diamant van glas!

Nog lang nadat 't pamor-blok van Parambanan naar Soerakarta was overgebracht, werden in de nabijheid van de vindplaats nu en dan kleinere stukken palnor gevonden, en dat is begrijpelijk.

\Ve weten immers dat een meteoor, die 111et kosmische snelheid door de ruinlte vaart, in onze

,

3

aard-atmosfeer in gloed geraakt en dan geheel verbrandt of gedeeltelijk uiteenbarst. Voor zoo- ver die gloeiing door û111zetting van arbeidsver- mogen 'van beweging in arbeidsvermogen in den vorm van warmte ontstaat, moet zij gelijk- matig voor de geheele massa gelden en deze sterk uitzetten. Wordt die gloeiing echter voor een deel ook door wrijving met de luchtdeeltjes en andere stoffen van onzen dampkring veroor- zaakt, dan moet de buitenoppervlakte sterker verwarnld en uitgezet worden dan de kern en allicht losspringen en in stukken achterblijven en verbranden of op aarde vallen in de omge- ving en tot op groote afstanden van de plaats, waar de grootere kern neerkelnt. Dit moet met den nleteoor van Paranlbanan gebeurd zijn.

Maar de voorraad van die kleinere stukken, waaruit de jigja'sche empoe's vroeger hun pamor gewonnen liebben, is of schijnt eindelijk uitge- put geraaId te zijn, en nu koopen ze dat van hun vakgenooten in de andere hofstad voor den

bovengenoemden prijs. -

Het is mogelijk dat dezen dat van het oude blok in den kraton betrekken, maar mijn empoe weet dat natuurlijk niet. Misschien houden zijn ambtsbroeders, telkens als ze voor het smeden van een vorstelijk wapen van dat blok wat ne- lnen, kleine hoeveelheden van dien kratonschat over voor eigen gebruik of voor verkoop, en dan moet dat panlor werkelijk meteoorijzer zijn.

Toen ik echter aan mijn empoe vroeg hoe hij later, als ook die voorraad uitgeput zou zijn, aan pamor z·ou kon18n, antwoordde hij mij:

dat er altijd-,veer pamor zou worden gevonden!

Gelukkig vertrouwen! -

lIet pamor, dat ik den empoe van Pakoealalll- an heb zien bewerken, moet dus wel meteoor- ijzer zijn, indien het werkelijk van dat blok af-

j -

komstig is, en de analyse van een klein brok- stuk, dat ik door bemiddeling van mijn empoe tracht te koopen - het is echter niet gemakke- lijk en niet altijd te verkrijgen, zoo als ik nu reeds ondervind - zal dit moeten doen blijken.

Wel heb ik mij echter kunnen overtuigen, dat het veel harder is dan ijzer en staal, zooals de wapensmid mij reeds verzekerd had. Ik zag hem eens achtereenvolgens eenige week-ijzeren staven en een stuk staal en twee pamor-bladen in de lengte en de breedte uitsmeden, om die, voordat ze opeen gesmeed zouden worden, op de- zelfde maat te brengen. 't IJzer liet daarbij zeer vele, als sterren uiteenspattende vonken los; 't staal ook, nlaar zonder dat die vonken ster- vormig uiteensprongen, maar 't pamor geen enkele vonk.

Men ziet van de pamor-lagen onder en na 't smeden van 't daarmee verrijkte wapen echter niets. Eerst als 't later nlet raUekruit en djeroeq- sap ingewreven wordt (di warangi, van 't activum marangi, en niet marangani, zooals 't woorden- . boek van Vreede opgeeft), worden de panlor·lijnen langzaam zichtbaar, doordat ze blank blijven, terwijl ijzer en staal een donkere tint aannemen.

Mij dunkt dat dit reeds voor meteoor-ijzer pleit, ten minste indien mijn-vermoedelijke ver- klaring van dat feit juist is.

Want zeker bewijst het dat dit pamor iets an- ders moet zijn dan ijzer of staal uit den handel.

En nu is meteoor-ijzer een zeer zuiver metaal, dat geen koolstof bevat, maar (volgens Dr. Ver- beek) wel sonlS geringe hoeveelheden mangaan of kobalt en altijd eenige percenten nikkel. De groote vastheid en dus ook dichtheid kan oorzaak zijn, dat het ook geen koolstof uit de gloeiende houtskolen opneemt. Indien nu - en dat is niet meer dan een gissing, die door een scheikundig

• '!:

"

.

onderzoek zal moeten bevestigd of weersproken worden - de koolstof, die 't ijzer en vooral 't staal bevatten, de oorzaak van die donkere ver-

k~euring m~cht ~~~, dan is 't begrijpelijk, dat dIe verkleUrIng b1j t koolstof-vrije meteoor-ijzer weg blijft.

Bovendien kan dat nikkel deel daaraan hebben zij 't dan ook een gering deel. Want uit ee~

proef, die een empo~ van Z. H. den sultan op verzoek van den reSIdent Couperus uitgevoerd heeft, blijkt dat nikkel een nog veel blanker en dus duidelijker pamor-teekening geeft dan 't ge- bruikelijke pamor, 't vooronderstelde nleteoorme- taal, terwijl een andere proef met het veel we.ekere en dus wellicht te weeke zilver mislukte.

. Toch mee.r;t. ik dat d,e enkele percenten nikkel, dIe meteoor1jzer bevat, t blank blijven van dit nle- taal niet geheel verklaren kan. De hoeveelheid is daartoe te gering en 't quantum staal of ijzer te groot.

B.lijkt het -nu dat het door onze empoe's ge- brUIkte pam~r werkelijk meteoorijzer is, evenals

- en mIsschIen wel van - dat blok in den kraton te Soerak.arta,~dan is de vrees gewettigd, dat zij over eenlge )tientallen jaren geen pamor meer zullen weten te vinden. vVant, zooals Dr. Ver- beek mij ·leerde, zijn meteol~en van ijzer zeer zeldzaam, veel zeldzamer dan meteoren van steen en komt op 10 van die, uit de hemelruimte ons bezoekende vreemdelingen hoogstens maar een enkele ijzeren luchtvaarder voor.

In dat geval zal 't nikkel 't hemelsche nletaal kunnen vervangen, en de pamor-smeedkunst niet verloren gaan. Ten minste niet dáárom.

Ik heb gezegd dat het panlor bij de soerakarta- sche empoe's soms veel meer dan f2,50 de reaal (plm. 30 gram) kost. Na eenige dagen toevens gelukte het den pakoe-alamanschen wapensmid

7 ^{. t?u ~/14/~P ~ doA .:0 :;~~ / .9rrl'.3~ ,}

cI(~~

4,)'0 7

^{D ~}

6 (L,. ... / ~

/./~ 0 J

6

op aandrang van zijn heer, pangeran Nàta di Radja, waarnemend hoofd van 't vorstelijke huis, voor mij een stuk, wegende ongeveer een reaal;

te bemachtigen voor niet minder dan

f

10. Te- gelijkertijd vernam ik dat de verkoopers, de soerakartasche empoe's, 't ook wel opkoopen van javaansche prijaji's, die van den soesoehoenan een stuk van 't kraton-blok ontvangen, maar geen geld genoeg in kas hebben om daarmede een keris te doen smeden.

't Is niet gemakkelijk 't smeden van een of Illeer pamor-wapens geheel te volgen en nauwkeurig te bestudeeren, want de empoe doet Illet zijn 3 (of 4) helpers ruim een maand over een keris, wanneer hij elke week 5 of 6 dagen en eIken dag 4 of 5 uren daaraan werkt. Dit zal dan ook wel (Ie redel1 zijn, dat die arbeid nog nooit uitvoerig beschreven is, en zelfs nlenige javaan- sche prijaji dat nooit gezien heeft. Men Illoet daarvoor veel tijd en veel lust, maar ook niet weinig geduld en volhardingsvermogen hebben.

Maar dan wordt het ook een hoogst belangrijk en vruchtbaar onderzoek.

Er is echter ook niet dikwijls gelegenheid daartoe te vinden, ,vant de empoe werkt alleen op bestelling en na minstens de helft van den prijs van 't wapen in voorschot ontvangen.te hebben.

De man heeft geen geld om alle benoodigd- heden intekoopen en dan nog van 20 tot 30 da- gen te arbeiden zonder zekerheid van loon.

Ik ben er toe gekomen h~t werk te zien, toen ik namens den heer Heger voor het K. ,en K.

Hofmuseum te Weenen den pakoealamanschen empoe, Kalj'a di Krama, het smeden van vijf kerissen mocht opdragen, ieder met één van de 5, onderling zeer verschillende, oorspronkelijke . pamor-motieven bewerkt.

Een nauwkeurige beschrijving van dien arbeid

f

7

en van de voortbrengselen er van met de noo- dige lichtdrukken verrijkt, zal, zoo mogelijk, in Nederland worden uitgegeven en in 't duitsch, door de goede zorgen van den heer Heger, te

Weenen.

In een dagblad zou zulk een studie, en nog wel zonder afbeeldingen, minder goed passen, maar een vluchtig overzicht wèl. Misschien wekt het enkele lezers, vooral onder de voor- standers van Oost en West, op om, door mUn tusschenkomst of die van anderen, den man, die zijn kunst en zijn beroep van zijn voorvade- ren geërfd heeft, eenig werk te geven.

Er zijn vele pamor-motieven, door verschillen- de benamingen onderscheiden, maar alle van 5 oerrnotieven afgeleid. Deze vijf pamor's heeten:

1, beras (hg. jav.: w:ls) woetah ;

jó

2, blaraq ngirid;

r"

3, kembang (hg. jav.: sekar) pala;, / ^J 4 , , , " "ngadÎ; "~

5 , , , " "temoe. V

Die namen beteekenen 1, gestorte rijstkorrels;

2, aaneengeregen kokosbladeren ; 3, 4 en 5, muskaatnoot-, staande en temoe-bloemen. Te- moe is een, aan de gember verwante plant zoo- als de temoe la waq er éen is.

Het verband tusschen die benamingen en de pamor-teekeningen is niet of niet Illeer erg dui- delijk.

Ieder van die pamor's vordert een bijzondere snleedwijze van het wapen, en de uitkOlllsten verschillen evenzeer. Maar alle hebben dit ge- meen, dat verschillende lagen of laagjes pamor in verschillende richtingen door het staal of (in een enkel geval) door 't ijzer heenges~eed wor- den .

't Geringste aantal pamor-Iagen, en dat bij de

kembang ngadei te pas komt, is vier; 't grootste aantal, bij de Kembang pala, 578.

Bij de bcras woetah liggen alle 32 lagen in vlakken, evenwijdig aan dat van de staalkern, 16 aan elk der beide zijden van de kern. Bij de kembang ngade!. staan twee der vier laagjes loodrecht op dat vlak. De drie overige bevat- ten ook wel twee pamor-lagen aan weerszijden van en dus evenwijdig aan de staalkern, maar verder waren alle laagjes onder de bewerking spiraalsgewijs door de vier, bij de kembang temoe door de twee, staalstaven heen gebogen, _ die de hoofdmassa van de klingen aan beide zijden van de staalkern zouden vormen.

Wanneer men een keris met de punt naar bo- ven en de kortere helft van de basis naar links de langere, puntig uitloopende, naar rechts in d~

hand neen1i, dan is die basis de onderkant, de punt het boveneinde, de linker scherpe kant de voorzijde en de rechterkant de achterkant.

De bewerking, waardoor die spiralen gevormd worden, heet moentir (passivum: di oentir maar ook: di poentir) en bestaat hierin, dat ieder~ staaf afzonderlijk, en dus voordat ze vereenigd en met de kern aaneen gesmeed worden eerst zui- ver vierkant gesmeed (als een vierka~te liniaal) en dan onl haar lengte-as gedraaid wordt de uiteind{ n i~ tegengestelde richting, zooals 'een handdoek, dIe door een waschvrouw uitgewron- gen wordt. 't Gaat alleen iets minder gemak- kelijk, want de staaf wordt achtereenvolgens bij gedeelten, van 't eene uiteinde tot het andere sterk gegloeid en dan in een bankschroef vast:

geklemd, . waarop 't gloeiende einde met een zware nijptang over dwars, 't andere ('t koude) met een andere tang overlangs gevat en de staaf met de beide tangen om haar lengte-as gewrongen, met de laatstgenoemde bovendien

, Y

in de lengte uitgetrokken wordt (di tjènèng).

Ik heb den empoe met twee of drie helpers aan. één. staaf een uur, _ so~s iets langer bezig geZIen, dIe meer dan tWIntIgmaal van 't vuur in de bankschroef en vandaar weer, via 't aambeeld, in 't vuur ging, en telkens in de schroef van 3 tot 7 maal een kwart cirkel omgedraaid werd.

·'t Re.sultaat was dan dat de vierkante staaf in een rondachtige schroefbout van ongeveer 46 cM. lengte veranderd was, waar aan de vier kanten als schroefdraden in 30 tot 100 windin- gen om de as heenliepen, naar rechts of naar links, al naar daj de staaf de vóor- of de achterhelft van de keris zou helpen vormen.

Voor de pamor kembang temoe werden de bei- de staven naar rechts omgedraaid, dus anders- om als we dat bij onze kurketrekkers en de . meeste schroeven kennen.

Ik zal- de vijf pamor-motieven niet beschrijven.

Die moet men zie n. Mijn uitvoeriger werk zal zeer duidelijke lichtdrukken er van bevatten.

Alleen dit nog.

Behalve deze echte panl0r's weten de Javanen nog andere te vervaardigen, die ze panl0r-sanaq of -toenggal en pamor-peson noemen, maar die geen meteoor-ijzel' bevatten en veel minder mooi en blank en veel goedkooper zijn. Voor een kc- ris met "echt" pamol' moet men den empoe al- licht

f

45 of

f

50, en de helft daarvan vooruit betalen voor zijn inkoopen en dan verdient hij daaraan met zijn drie of vier helpers of pandjaq's, als arbeidsloon nog geen gulden per dag, geen

kwart gulden per man. .

En dan heeft men nog geen scheede (saroeng) en geen gevest (oekiran) lnet bijbehoorenden ring (mendaq), die men bij anderen kan laten maken, want dat is niet het werk van den

10

empoe, en die, zonder edelmetalen overscheede (pendoq) en zonder echte steentjes in den ring, minstens

f

12 kosten.

DR. J. GRONEl\IAN.

/