MIe SG

Deze film is beschikbaar gesteld door het KITLV, uitsluitend op voorwaarde dat noch het geheel noch delen worden gereproduceerd zonder toestemming van het KITLV. Dit behoudt zich het recht voor een vergoeding te berekenen voor reproductie.

Indien op het originele materiaal auteursrecht rust, dient men voor reproductiedoeleinden eveneens toestemming te vragen aan de houders van dit auteursrecht.

Toestemming voor reproductie dient men schriftelijk aan te vragen.

This film is supplied by the KITL V only on condition that neither it nor part of it is further reproduced without first ohtaining the permission of the KITL V which reserves the right to make a charge for such reproduction. If the material filmed is itself in copyright, the permission of the owners of that copyright will also he required for such reproduction.

Application for permission to reproduce should he made in writing, giving details of the proposed reproduction.

SG

MIe

A UU

OVO

SHELF NUMBER MICROFORM:

MMETA 0675

• •

'"III'~ 11111 1~,]rt~~m~illrll~~~

00564888

^{I 111 I 111I 11111}

---

HET INDISCHE LEVEN

•

HET INDISCHE LEVEN

D. C. M. BAUDUIN

TWEEDE GEHEEL HERZIEN DRUK

's- G RAV

NHAGE -

1 1XLI H. P. LEOPOLDS UITG.- HJ N .V .

. . . ï(!I.

- j

_.-

^....

VOOR WO RD BIJ DE EER T N DR K Dit boek wil niet geven literatuur, evenmin diep ingaan op Indische problemen, nog minder Oostersche psyche enzoovoort benaderen, het wil alleen maar zijn wat in den titel ligt besloten, een schildering van het Indische leven, d.w.z. van het leven van den Europeaan in Nederlandsch-Indië en van het milieu, waarin hij leeft. Ik heb althans naar dit doel gestreefd door hierachter te geven een reeks van impressies, wel te verstaan journalistieke impressies, waarin zoo veel mogelijk ook practische voorlich- ting is verwerkt. Zoo zullen de volgende hoofdstukken hem of haar, die van plan is een aantal levensjaren in Insulinde te gaan doorbrengen dan wel het als toerist te bezoeken, van eenig practisch nut kunnen zijn. Maar tegelijk, naar ik hoop, zal dit boek voor diegenen, wier belangstelling om eenige reden naar tropisch Nederland uitgaat, al zullen ze er ook nooit komen, misschien een hulpmiddel blijken om zich van het leven daar- ginds een beter denkbeeld te vormen.

Iedereen heeft in Jan Oost een broer, een zuster, een zoon of dochter, een vriend, iemand, die hem lief is; en al ware dat niet zoo, het leven in tropisch Nederland, waar een deel van ons volk, en niet het slechtste, leeft en streeft, i waard om beter gekend te worden dan in breede kringen in ons vader- land tot dusver het geval is.

Het is bijna dertig jaar geleden sinds Bas Veth zijn somber oordeel over het leven in Nederlandsch-Indië ten beste gaf.

Ook toen, dertig jaar geleden, bekeek hij veel door een wel zeer donkeren bril. Maar sindsdien is het maatschappelijk leven in Indië zóó ontzaglijk veranderd, dat ook het objectieve in Veth's boek reeds tot bijna vergeten historie mag worden gerekend.

Niettemin, al hebben ook nà hem zeer velen over Indische zaken

geschreven, aan het leven der Eur peanen in ons Indië, zooals het ten huidigen dage reilt en zeilt, is eigenlijk nimmer meer eenig geschrift gewIjd, dat voldoende in bijzonderheden af- daalde m daarvan meer dan een lechts zeer vage voorstelling te geven.

an zulk een geschrift bestond, nu ederland en Indië schier dag lijks nóg meer voor elkaar gaan beteekenen en elkaar nader dienen te komen ook door andere dan verbeterde transport- en oproep-middelen, naar veler gevoelen groote behoefte.

Volledig te zijn geweest durf ik allerminst beweren. Alle te vermelden, wat wetenswaard i omtrent land, menschen en dingen, i ondoenlijk, tenzij een Baedeker en een Winkler Prin

amen zouden spannen. En het re ultaat zou misschien geen lee baar verhaal worden. Daarom heb ik grepen gedaan uit vele eenvoudige dingen, die nochtans door ontelbare landgenooten niet ^\V rden geweten, en slechts bijzonderheden verteld van bepaald karakteriseerende milieu's. Overigens, over een land als Indië geeft men nooit volledige relazen; het i immers een b kend feit, dat oud-Indischgasten elkaar altijd moeten aan- vuUen en elkaar teeds tegenspreken I

Den Haag, Juli 1927 D. C. M. BAUDUTN

VOOR WOORD BIJ DEN TWEEDEN DRUK

Twee redenen hebben uitgever en schrijver bewogen een tweeden druk van dit boek ter hand te nemen.' Ten eerstt een zeer prozai che reden: de eer te druk was uitverkocht en er wa intusschen nog geen ander boek ter markt verschenen, waarin meer of minder systematisch het leven van den Nederlander in ons tropisch rijk werd beschreven. Men mocht dus zeggen, dat een zoodanig be chrijving ook nu nog in een be taande be- h efte zou vo rzien. De tweede en zeer verheugende reden was het sterk opleven der belangstelling voor Insulinde bij ons Nederlandsche volk. Laat ons aannemen, dat deze belangstelling niet alleen va rtspruit uit ongerustheid over een kostbaar kleinood, welk bezit in hachelijke tijden opeens niet meer zoo zeker lijkt, doch dat zich - zij het ook onder den druk der om tandigheden - bij veel breedere lagen van ons volk dan

VI

voorheen de overtuiging heeft gevestigd dat het tropische deel van ns Ned rlandsch imperium en wat de onzen daar ttstand brachten, waard is ekend te worden door iederen burger van dit imperium.

Toen eenmaal tot een tweeden druk was besloten, d ed zich een moeilijkheid voor. Boeken over Indië en in het bijzonder over het leven in Indië verouderen namelijk snel, want men leeft daarginds in een verrassend nel tempo. Wat gister waar was, is het heden niet meer, en de veranderingen van morgen teekenen zich reed af. De eerst druk van dit boek zag ruim dertien jaren geleden het licht en het Indi che leven, daarin beschreven, was in tal van opzichten niet meer het Indische leven van vandaag. Veel diende derhalve geschrapt, gewijzigd of aangevuld te worden, d ch den schrijver zelf ontbrak helaas de gelegenheid zich onder de palmen opnieuw te oriënteeren.

De kolonel b. d. van h t Indische leger M. H. du roo, onder den naam Abraham x dus welbekend in de pers- en letterkundige wereld in Indië en in ederland, bleek breid de noodzakelijke herziening op zich te nemen. Hij beschikte over de voor deze taak onmisbare recente en teven uitgebreide kennis nzer tropen, en hij he ft naar mijn meening op voortreffelijke wijze zoodanige wijzigingen aan ebracht, dat mijn boek weder- om mag VI rden aan ediend al een waarheidsgetrouwe actueelc

childering van het lev n onzer landgen aten in tropisch Neder- land. Hier en daar zijn overi ens, naa t de beschrij ing van den tegenwoordigen toestand, gedeelten van h ofdstukken behou- den gebleven, di niet of niet meer volledig met de werkelijk- heid van het moderne Indië in de gr ote steden overeen tem- men, doó wèl nog m t de werkelijkh id in de kleinere plaatsen in het binnenland en in de buiten ewesten. Dit vindt de lezer bij de betreffende passage t Iken vermeld. De bewerker en ik meenden ze niet te mogen weglaten, daar zij een nog zéér nabij verleden belichten n de sneUe evolutie van het Indische I ven demonstreeren.

Wellicht ten overvloede wil ik wijzen op de m elijkheid, dat sommige gegeven in dezen tw eden druk niet in overeen- stemming zullen zijn met wijzigingen, welke door den oorlog - toestand kunnen zijn ingetreden. Ik d nk daarbij aan prijzen, vervoermogelijkheden en and re gegevens van materieelen aard.

Dit boek is ingesteld op normale toestanden, die naar te hopen i straks weer zullen teru keeren.

VII

- . u . .

Moge deze tweede druk hetzelfde goede onthaal vinden, die aan den eersten druk ten deel viel, en moge hij er toe bijdragen or het leven onzer hardwerkende Jandgenooten onder de palmen een belangstelling te wekken, die niet sterk genoeg kan zijn. Daar is en wordt in Indië iets groots verricht en iedere

ederlander dient het te weten.

Dm Haag, Januari 1941 D . . M. B ^{O( T-}

VIn

INHOUD Hoofdstuk

I. De Reis naar Nederlandsch-Indië . IJ. De Uitrusting. - Kleeding in Indië . lIl. De Aankomst. - De Indi che Stad . IV. De Indische tad. (V crvoJg) .

V. De Indische tad. (VervoJg) . VI. De Indische tad. (Vervolg) . VII. H t Indische Huis . . . . . VIII. Dagverdeeling. . . .

IX. Kinderen en poedin ^{t • •}

Bb,:.

I 10

I7

21 26

X. Hui vrouwelijke Zorgen. - De Bedienden .

34 4² 53 59 65 XI. De Bedienden. (Vervolg) . . .

XII. De Europeesche Keuken . . . . . XIII. De Indisch en hinee chc Keuken.

XIV. ijfers . . . . XV . Vermaken en ntspanning XVI. Kunstkoopen . . . . XVII. G chelaar en Toovenaar XVIII. Geestelijk Leven. . . . .

XIX. Vendutie . . . . XX. Het Reizen per p or

XXI. Van Batavia naar Bandoeng . XXIJ. In de K elte . . . . XXIII. De nderneming . . . . XXIV. Het Bergland. - Berghotels

XXV. Djocja . . . . .

XXVI. De Bor -Boedoer . . . . XXVII. oerabaja. . . .

74

79

84 9°

96

102

1°7

112 117 122

128 133

137

145 . . . 15 8

~162 . . . 166

Hoofdstuk

XXVIII. Met de Paketvaart op Reis. - Bali XXIX. Een Oliestad . . . .

XXX. De Minahassa van Menado XXXI. Ternate, Ambon .

XXXII. Banda, Boeton . . XXXIII. De Buitenpo ten.

XXXIV. Het Vertrek.

XXXV. De Blijver

x

Blz.

17 1 178 18 4 188 194 199 2°3

2°7 ^{HO FDST KI}

De rei naar edcrlandsch Indië. - Onze HoUand- sche bo ten. - I de rweede klas ook nog deftig? - Het eizocn. -Over z eziekte, zeezieken, pillen, buik- banden en alcohol. -Luil k kerJand aan boord. - Los van den wal,los van de muizenis en. - De heerlijk- heid an de zcc. - cheepsleven. - De zeef russchen twee Oceanen.

D

^{IT eer} te hoofdstuk zij gewijd aan de vaart naar Insulinde over zee. Hoe vaak zij ook al werd beschreven, hij die het onderneemt over het Indische leven te vertellen, kan envoudi over deze vaart niet geheel n al zwijgen, want zij i voor velen niet slechts het be in van dat Indi che leven maar in tal van opzichten ok de ideale en daadwerkelijke introductie.

In een tijdsverl p van een drietal weken w rdt de reiziger geleidelijk vo rbereid op zijn nieuwen levens taat en ten deeJe reeds ingewijd in de geheunen van het onbekend sten en van het vreemde leven, dat hem wacht. In zooverre zal dan ook de reis d or de lucht de ouderwet che scheepsrei nimmer kunnen evenaren, hoezeer ook die luchtreis haar eigen belang- wekkende aspecten moge bezitten en uit een ogpunt van tijds- besparing belan~rijk is.

Wie naar IndIë gaat, kiest als reisgelegenheid e n boot van de maatschappij" ederIand" of van de "Rotterdamsche Lloyd".

Dat spreekt zoo ongeveer vanzelf. Het is geen chauvinisme, wat daartoe beweegt. Reizende ederlanders plegen daarvan geen ov rdreven last te hebben en zich niet zelden sp eclig te ver- gapen aan buitenlandsche heerlijkheid. H t i ei enbelang, dat een onzer twee nationale lijnen d et kiezen. Zo wel de eene als de andere hebben van oudsher een alom erspreide reputatie van betrouwbaarh id, oortreffi lijke verzor ing, oer-H lland- sche degelijkheid en netheid. Toch is d buitenlandsche con-

11cI Indische Le"en 1 I

currentie niet geheel uitgeschakeld. Wie behagen schept in cos- mop litisch reisgezel chap, l~.at wel eens het. oog v~l~en op ?~

groote Fransch st omvaartlijn, de Mes agerl MatJtlmes, WIet trotsche ze kasteelen van twintig duizend ton en grooter van Marseille varen p het verre Oosten n d,en reiziger voor Nede~­

landsch-Indië t tingap re brengen; wie ,,:ooral goedkoop wil reizen en daaraan iets ten offer brengen, kie t s ms de vr~cht­

schepen met passagiers-accomodatie an de Deutsch ustrali che Dampt chiffgesellschaft ,f de booten an de~, ' rd-Deu,ts~hen Lloyd of die van den Itahaanschen Lloyd ~ne uno: Het IS Jam- mer, dat onz nati na\c lijnen tot nog teniet het 1n1?del hebben weten te vind n om althans deze goedko pere bUlt nland, che concurrent n den wind uit de zeilen te nemen door hun eigen passage-prijzen te ver~~gen: Die passag -prijzen zijn ~ok nu nog, gezien de n odzakeli)kheld eener, g ~de maar ok voor alle beurzen bereikbare nationale verbinding tusschen moederland en koloniën, hoog, Toch m et ik in dit ver~and wijze,~ op het erkeerde inzicht van velen, die de gr ote reis ~aar Indle onder- nemend h t aan zich zelf verplicht meenen te zIJn om eerste klas te reizen. iet zelden w rdt hierdoor aan valsch chaamtegev el of verk erd inzicht e n financieel offer gebracht, dat de ,~or~e­

monnaie eigenlijk v lstrekt niet kan lijden. Daar m ZIJ hIer uitdrukkelijk verm ld,

~at

de twe

d,~,

klas e op ,onze H

ll~nd­

schemaiIbotenallenlnbetrekkeliJ..verbdlgeluxeblJ.de eer te klasse achterblijft, doch in acc~mm datie en ver~?rglng eigenlijk (recn nemenswaard erschll ople ert. Dez,e zIJn ook voor de n~eede kla se voortreffelijk. n wat het publiek betreft, m n indt zoowcl in d eerste als in de tweede klasse elementen, die in het v oronder thui hooren, de and re, de betere, komen zoowel in de eer te als in de tweede kla volkomen tot h,un recht, vind n er hun pa send gezelscha~, n kunne~l er ZICh geheel op hun gemak voelen. In nzen YJd"staar, mlOd~r d~n ooit te v r n, innerlijke en zelfs. ook ulterhJke beschavlOg ¹¹¹ verband m t den prijs van een ticket.

De Nederland" -ba ten vertrekken van msterdam en van enu;: die van den Rotterdamsehen L~ yd ~an Rotte~dam en van Marseille, '\ ie m t kleinere of kl lOe kinderen reist, doet verstandig m reed te msterdam of Rotterdam aan boord te gaan. D r is dwars d or Eur pa, belast en, b l~den me~ kroost en veel baga e m en boot te halen, dIe ~ct gemIst mag word n en die geen vijf minuten op u wacht, IS volstrekt geen

genoegen. Daarentegen bespaart het aan boord gaan in eigen land, vertrekkend uit een b kende en tot allerlei laatste dien ten bride ,omg ving, ve I z rg, terwijl men tevens dan komt op een schip met nog maar betrekkelijk weinig pa sagiers, waar het personeel volop tijd voor u heeft en gij zelf volop tijd om u n de uwen te in talle ren en een bectje te wennen aan de , nge:vone omgeving vóór dat te Marseille of . nua de groot IIlVaSle plaat h ft. Een vrije vrouw, een vrije man, een echt- paar z nder kinderen kan natuurlijk z nder cenig bezwaar de route over land kiezen en aan de groote reis en paar dagen aangenaam reizen d or ur pa of een roerend afs h id an Parijs a tknoopen.

Voor hen, die door hun b r ep of d or de voorwaarden voor hun uitz nding niet aan de passagier chep n gebonden zijn wiJlen wij hier ook nog wijzen op de uitmuntendè vra

htschepe~

met passagiersaccomodatie van beide maat chappijen, waarvoor vanzelfsprekend cen lag r tarief wordt berekend dan voor de ultra-moderne mailboot.

, En de verlofganger, die mog lijkerwij 0 k eens een oog in cllt boek slaat, wet, dat er tegenw ordig m t de ook alwe r ultra-moderne pas 'agier ch pen der KP.M. gel genheid be- st,aat om via Zuid-l\frika en daar aansluitende op de eeneens

ultmunt~nde b aten der H lland-Mrikalijn een kostelijkc, on- v rgctchJke en nict overdrc n ka tbarc rci -naar-of-van-Hol- land te maken met een gejij ktijdig bezoek aan e n van de m oiste landen op dczen aardb I - een land, dat ons b vendien al.

Hollander na aan h t hart ligt en waar de Holland che tocrist een gaarne geziene gast is.

Dan is daar nog voor hen, die het tijdstip van hun vertrek zelf kunnen bepalen, de keuze van het seizoen. Wie uitsluitend

o~r zijn genoegen rei t, zal v rmijden om in de maanden Juni, Juh en Augustu door de Roode Zee te varen. Het is dan in die c ntrijen zóó warm, dat de 0 ertreffende trap van "heet" vol- k men te kort schiet m den toe tand te schetsen. Deze

e~appe duurt vier dagen en is voor geestelijk of lichamelijk met al te krachtige indi iduën dikwijls e n zware beproeving.

Den verderen tijd van h t jaar beh eft men geen rekening te houden met de atmosferische ge teldh den. '\ eliswaar kan het in de wintermaanden wel eens spoken in het Kanaal en langs d Fransc~e kust, de golf van Bi caje bezit zelfs een zekere beruchtheid, w li waar kan men ruw weer treffen bij kaap

3

anlafui n wanneer cl moessonwincl n waaien, cn stevi e deining in den Indischen ceaan, maat dat alles is tevoren moeilijk te voor pellen, h t kan meevallen, het kan tegenvallen en heft ook in het laat te geval aan bord van een moderne gro te mailb ot weinig of niets te beteekenen oor wie de zoo gevree de zeezi kt ten p~.ooi vielen d ch haar n~. twee of drie dag n glan. rijk te boven~zIJ~.gek men.pezulken zIJn dar.' verder immuun of nagenoeg. r zIJn natuurlijk ook ~1ardnekklger ge- vallen lieden die wel een week lang bleek zIen m hun neus en onpa selijk worden van etenslucht: maar ook voor hen breekt t ch zeker de dag aan, waarop ze met fik che zeebcenen weer als normale men chen over het rollende dek kuieren en tegen etens- tijd ongedulcli op hun horloge kijken. n dan zijn er nog, ~e waarheid gebiedt mij het te zeggen, gevallen van ~~nschen, ~!te de heele reis onpasselijk blijven of althans onbehaagli)k, sommIge dagen minder, andere dagen weer wat erger, en die alleen op- fleur n, wann er zij p de djver e landingsplaatsen den vaste~

wal weer voor een paar uur onder hun voeten v e!en. Ma~r e!tt zijn, h t i bijna anno dig m het .te zeggen, ~lt~ ndenng - gevallen; hier peelt het meer f minder nstullwge an ~~t

\: ater chier geen rol meer, deze menschen kunnen eenvou~Jg

niet tegen d zee, en tegen de altijd ietwat rollende b we~lng an het schip, zooals and ren duizelig worden op ee~ .~rapJe f peen bakon of la t krij en van kaart in den hOO1tlJd.

~ at nu de zeeziekte betreft, waaraan 0 k de normale passa- gier gewoonlijk niet ontsnapt, het aantal onfeilbare middelen den aan taanden zeevaarder daarte ten aang prezen is inderdaad legio. Vooral dames laten zich d or zulke welgemeende adviezen gemeenlijk t rk beïnvloed n. Zij hebb n soms dagen va r ~at ze aan ba rd gaan r eds anti-zeeziekte-pillen of tabletten geslIkt en h uden dat aan boord ook vol. Maar nu blijft het daar niet bij. Daar komen de andere raad$evingen: drink uitgeperste citroen, zegt de een, draag een bUIkband, zegt ~en ~nder, s.top watjes in uw 0 ren, raadt een derde aan, neem adrer.'~line, adehne, pium eet appel eet niet, eet zooveel mogehJk... en het onn o~ele lachtoffer d et alles f maar de herft, en ook dat is nog ruim voldoende om haar van treek te helpen en haar maag door deze on ewone paardenmiddelen in opstand te brengen vo rdat de zee nog één enkel woord ~eef~. mee- ge proken. a .zulke procédé' :-V0r~t men ook InIssehJk, als men aan wal blijft. Het ver tandJg tI' m gewo n normaal te

4

leven en zoo weinig mogelijk om den naderenden vijand te denken. Want zeeziekte is niet alleen een zaak van de maag, maar misschien voor eneven groot deel van autosug estie.

Wie er angstig van overtuigd is, dat hij zeeziek zal worden, w rdt het ook zonder pardon. I het eenmaal zou ver, dan be-

taat er geen beter remedie dan in een dekstoel in de frissche lucht op het dek, desnoods in alle weer en wind, en wanneer men het Ie en langzaam voelt terugkeeren is als krachtige hulp tot de overwinning zelfs aan geheelonthouder een glas alcohol zeer aan te raden, hetzij in den opwekkenden vorm van een glas champagne of in den meer eenvoudi en van een glaa je herry, terwijl de "stoere zeeman" u ongetwijfeld als het meest nfeilbare middel en glas onversneden Schiedammer dan wel een straffen cognac zal aanprijzen.

In onze materiee\e wereld beschouwt de mensch zijn porte- monnaie en zijn maag als twee van de gewichtigste dingen, over welker positie hij liefst ten allen tijde gefixeerd wil zijn. Over de rol van de portemonnaic in het leven van den Indi chgast zal ik nog gelegenheid genoeg krijgen om uit te weiden, maar nu ik zoo juist sprak ov r de zieke maag moet ik als tegenwicht terloops de beproevingen van de gezonde maag in het Luilekker- land aan boord vermelden. Die beproevingen waren, het zij gezegd, vroeger erger en gevaarlijker dan tegenwoordig. Want enkele jaren geleden nog placht m n aan boord van de lndi chc mailbooten volgen oude traditie elken dag alleen maar daveren- de menu's op te dienen. Reeds het ontbijt herinnerde aan b - schrijvingen uit Tijl Uilenspiegel, aan de lunch serveerde men nooit minder dan twee gerechten en aan het avondmaal nooit minder dan drie, plus voorgerechten, soep, toespij , vruchten, kaas en koffi . Maar in deze tijden van slanke lijnen, sierlijk

fi~uren en doodelijken angst voor e~?onpoint en dikke heupen zIJn ook de scheepvaartmaatschappIjen met de wenschen en angsten der passa~iers meegegaan. En zoodoende is men op de meeste schepen ruet meer gehouden om een volledig en einde- loos menu geheel af te werken, althans uit te zitten, maar men kan zoowel aan de lunch als aan het diner uit een keur van schotels en gerechten naar eigen lust en welgevallen zijn menu samenstellen.

Wie bij het begin van de rei n g met zeeziekte had te kam- pen, hem zal in die pijnlijke dagen d aanblik van een we\- voorzienen disch slecht met weerzien vervullen. Maar dan komt

op zekeren dag toch het schoone oogenblik, dat g u veilig aan tafel kunt wagen zonder na den derden lepel soep lijkbleek op te rijzen n met ongewone haast over de verschansing te gaan kijken. Maar wie dan niet zijn door de zeelucht geprikkelden eetlust cn zijn eventueele lekkerbek-neigingen voldoende in bedwang kan houden, wi dan de volgende weken zijn Engelsch ntbijt plus zijn copieuze lunch, plus het daverend menu, plus de namiddagthee met koekjes en gebak, plus de avondsand- wiches elken dag tot zich neemt, die ondervindt zoo heel ge- leidelijk, meestal een paar dagen vóór Colombo, den invlo d van te veel en te overrijk eten en van te weinig beweging in den vorm van een permanente kregeligheid, die hem onaan- gename dingen doet zeggen tegen den partner, die aan de bridge-tafel verkeerd heet gesneden, of te~en de gade van den assistent-resident, die heeft beweerd, dat zijn Kareltje een wilde jongen is. De twisten en de intrigues en de veetes en de con- flicten, de af: cheidingen in clubs en clubje, die elkaar niet meer groeten n van elkaar leelijke dingen gaan vertellen, welke ver-

chijn elen men tijden een reis van of naar Indië aan bo rd niet zelden pleegt te aanschouwen, moeten naar ik geloof zeker voor en deel worden toegeschreven aan de overdadige hoeveelheid itaminen, eiwit- en koolwaterstoffen, waarmede vele passagier zich plegen vol te proppen.

Ik schreef hierboven, dat men aan d;t te veel aan vitaminen oor en deel zekere ver chijnselen van kregeligheid en wanke- lende naa tenliefde mag toeschrijven. Maar dan ook slechts voor een deel. Want voor een ander deel spruiten die voort uit de omstandigheid, dat een paar honderd menschen gedw ngen Lijn om drie of vier weken in een klein bestek samen te leven met geen andere afwisseling dan elkanders doen en laten, geen anoere be;dgheid dan onderlinge critiek. Ik wil hiermede volstr kt niet zeggen, dat het scheep leven daarom ongenoegelijk is en de reis zelve onaangenaam verloupt, integendeel, het leven aan boord van een groote mailboot he ft een zeer bijz ndere b k rin n d on ermijdelijke kl ine intrigues en conflicten zijn, v or wie zich daarboven weet te verheffen, meestal niet geheel onver-

makelijk.

Wanneer men eenmaal aan boord is gegaan en de groote rei begonnen, wanneer enmaal de vaderlandsch kusten aan den gezichtseinder zijn v rvaagd, de gezichten en estalten van hen, die achterbleven, onherkenbaar zijn geworden, de reiziger over

6

de emoties van het afscheid wat is heengeraakt en zich in zijn drijvende wereld wat heeft ingeleefd, dan velt hij zich lan - zamerhand doordrongen van een zali gevoel van vrijheid, van los zijn van de beslommeringen en bedrijvigheid der jachtende, rumoerige wereld, die hij achterliet en waarvan niets en niemand hem in de eerstvolgende weken nog zal kunnen achterhalen.

Zelfs het gemis van die vo r den modernen mensch op het vasteland onmisbare dagelijk che br nnen van informatie, de nieuwsbladen, dat hem de eer te dagen na het vertrek nog een onbehaaglijk gevoel van ~eïsoleerdheid gaf, v rke rt al heel spoedig in een nieuwe charme en de dagelijks binnenk mende en gepubliceerde radio-berichten trekken slecht zijn zeer matige b langstelling. u zijn het de " ind en de zee en de wijde on- eindigheid die den ontsnapten landr t iets te zeg en hebben, dat hem vóór alle nieuw en belangrijk lijkt. Wie de ontroering en de bekoring heeft leeren kennen an het alleen zijn op den neu van het schip of op het bovenste dek, buiten het gewo 1 van de men chen, om zich tijd n plaat vergeten te verdiepen in het spel van de golven en den g ddelijken wind te oelen gieren door de haren en te drinken in de wijd geopende longen, wie 's nachts op het donkere dek alleen is geweest met de sterr n in hun onbegrensden koepel, wie daar in manenachten heeft o-estaan, wanneer het bleeke licht speelt op den wijden ceaan en men waant te drijven op een zee an louter zilver, wie d ochtenden heeft bemind op de nog verlaten dekken, in nacht- g waad uit de warme hut unt lIapt, en de zon den einder heeft zien verven met groene en mauve en zilveren en zachtrose en purperen strepen, di zal zijn leven lang het terugkeerende ver- langen kennen naar de heerlijkheden van de wijde zee.

Maar daar zijn den langen da aan boord ok n g de men- schen. Reed d n eersten dag an de rei hebt e uw mede- reizi er naar het uiterlijk trachten t ta-xeeren. ommigen waren op het eerste gezicht syml athi k, anderen minder, sommigen hebben reeds dadelijk uw omgang gez cht, van m tanderen aan te knoopen banden koe t rt ge zelf verwachtingen, e nige typ s hebt ge reeds ontdekt, die u zeker zullen am~ r n, het wezen van uw hutgenoot zijt ge no bezig tntraad elen. n dan zijt ge in het verloop der dagen zelf medes[ eler en tegelijk geïnteresseerd toeschouwer in de ver chilIende pha en van h t

maatschappelijk proces, dat zich op en paar honderd vierkante meter planken bov n een paar waterdichte schotten tusschen

7

lucht en water gaat ontwikkelen. In deze paar weken zult ge nog vaak uw oordeel hebben te herzien, uw clubje in de Middelland- sche zee zal na Suez niet meer bestaan, van het personage, dat u in Port aid n g niet aan tond, zult e in Priok wellicht een hartelijk af: cheid nemen. Misschien ook zullen uw voornemens om v el t lezen in den tapel boeken, die ge het allereerst hebt ontpakt, en veel te mijmeren in den langen dekstoel, dien ge hebt gehuurd, onuitgevoerd blijven. De bridge-tafel zal u in b slag nemen meer dan ge ooit bad v rm ed, de spelletjes aan boord, joelbak, dektennis, shuffle-board, touwtrekken, zak- loopen, hoe kinderachtig en beneden uw waardigheid ze u ook al gewichtig intellectueel te land geleken hebben, ze zullen u nu afhouden an uw lectuur en gij, die nimmer hebt gespecu- leerd, ge zult een der hartstochtelijke deelnemers worden in den dagelijkschen weep-stake, wanneer er voor geld wordt gewed op het aantal mijlen, dat de boot heeft af elegd in het afgela pen etmaal 1 Bij het traditioneeIe bal-ma qué zult ge uwe garderobe plund ren terwille van een poging om Julius aesar te verbeel- den n ge zult v r den eersten keer van uw leven een liedje zingen in n yeïmproviseerd cabaret. En misschien, misschien zijn er n g andere rva ringen oor u we y elegd, want het i op reizen als deze, dat soms zielen gloeiend worden aaneen- gesmeed voor kort of voor lang, maar in alle geval even roman- ti ch als in een romantischen roman.

Nu wordt ook geleidelijk voor den reiziger, naarmate de reis vordert een stuk van den sluier opgetild, die hangt over het fantastische Oosten, en zooals het meer gaat met verbeeldingen, ook nu zal de werkelijkheid heel anders blijken dan in wakende droomen was bedacht. De eerste kennismaking met die nieuwe wer ld is eigenlij k al den eersten dag der reis begonnen door het contact met de inlandsche djongos (bedienden), die aan boord bedienen onder het t ezicht van de Europeesche hofmeesters.

Gij hebt er een oor uw privé-gebruik verbonden aan uw hut en ge zult hem aan tafel terugvinden, wanneer hij zijn nest doet u in het bijzonder te gerieven, indien althans zijn verwachtingen op uwe goedgeefschheid hem voldoende gefundeerd lijken. Dat contact gaat u nog een beetje onwennig af. Gij waart tot nog toe niet gewoon om bediend te worden door een mensch op san- dalen, die u door zijn geruischlooze nadering vooral nog doet schrikken, die een taal spreekt, welke gij in he:: geheel niet ver- staat en die de uwe zóó goed kent, dat hij van uw rders en

8

verz eken alleen die verstaat, welke hem oor inwilliging vat- baar lijken. Later zult ge begrijpen, dat dit de zoo bekende Oost- Indische doofheid was. Tegenover hem probeert ge ook uw

erste Maleische woorden, doch met zoo poover resultaat, dat ge Maleisch even moeilijk gaat achten al Russisch en ernsti begint te twijfelen of ge h t wel ooit zult leeren. Dat zal later verbazend meevallen, maar dat weet ge nu nog niet en daarom probeert ge eiken dag kenni te vergaren uit Maleische spraak- kunsten en wooroenbo ken, waarin wo rden staan die ge later nimmer meer zult hooren.

Ik zal nu niet overgaan tot een gedetailleerde beschrij ing van de rcisroute en van al het schoone en merkwaardige, dat dcze vaart van tienduizend mijlen biedt, doch het bij het boven- staande laten. De geleidelijke onthulling van h t asten, wan- neer de r iziger achtereenvolgens in Tanger of 19iers, in Port- SaId en Colomb ,in Saban en in Singapore aan land gaat en in een andere wereld wordt verplaatst, is reeds ontelbare malen oe chreven, doch kan alleen toch maar worden beleefd. Voor wic in deze hoofdst-ukken ook practische lee ring z ckt zij er slechts p gewezen, dat Dorgelès van Port- aId zegt dat het i een zeef tu chen twee oceanen, waar alle ngerechtigheid blijft hangen. Met deze minder vleiende uitspraak is de havenstad aan den ingang -yan het kanaal van uez uitmuntend gekarakteri- seerd, doch IS meteen gezegd, dat men hier het echte Oosten nog niet moet zoeken. Inderdaad is Port-Saïd niets anders dan het Oo~ten. in den vorm van een bazaar in een poel van on- gerechtlghetd, "a sand-bordered heli", schreef Kipling. Hier is alles te. koop en wordt alles verkocht, voor het meerendeel zaken, die ge in uw Hollandsche huiskamer niet zoudt dulden, doch die de onnoozeJe reiziger zich als Egyptische curiosa laat aanpraten, al zijn ze ook made in Germany. iaar bij imon Artz en Nestor Gianaclis koopt men verrukkelijke cigaretten.

9

11 FD TUK II

irrusring kosten en h men cr het mee te ple- zi r van heeft. - Wat wordt er in Indië gedragen. - De robes van mevrouw, het dinnerjacket van mijn- heer, hel apcnbroekje van de kleintje. Adam redi- vivus en . va ... I

O

^{V R} de zoogenaamde Indische uitrusting h~erscht bij aan taande Indië-gangers nog wel zooveel mlsverstand, dat het niet overbodig lijkt daaromtrent het een an ander recht t zetten. Dat misver tand is niet in het minst in het leven geroepen of bevorderd door dat de regeering hare ambtenaren sind jaar en dag met breed gebaar een zeker bedrag voor die uitrusting ter hand placht te stellen. Er zijn tijden geweest, dat men met die uitrustingskosten verbazer1d royaal was. Bedragen van meerdere duizenden guldens aan ongehuwden waren sche- ring n inslag. De belanghebbenden lieten zich dat gaarne aan- leunen maar voor de schatkist was het een minder voordeelige opvatting. Het is intus chen waar, dat die royale tegemoet- k mingen roeger lokaas zijn geweest om de geringe animo, die een tijd lang voor Indischen gouvernementsdienst bestond, wat aan te wakkeren. Maar sindsdien is door ver chilIende oorzaken die animo cr weer op vooruitgegaan en heeft ook de bezuinigin cen woordje meegesproken. De uit ru tingskosten zijn ah eer aanmerkelijk besn eid, al zijn ze dan ok, indien alleen bed del vo r h t aanschaffen van kleeding, nog ruim oldoende. Maar zeker is door dit alles de opvatting ontstaan, dat, waar zulk een b trekkelijk groot bedrag voor uitrusting wordt egeven, het z nder twijf, I raadzaam of noodzakelijk is om niet anders dan met een aantal met speciale kleeding vol- o"epakte koffers cl reis t aanvaarden. at nu is ten eenenmale

njuist en de volgende opmerkingen mogen een vingerwijzing

10

zijn voor hen, die hun uitrustingskosten geheel zouden willen spendeeren aan hun garderobe, instede van een flink deel opzij te leggen voor hun installatiein Indië zelf dan wel als het belende maar nog steeds nuttige appeltje vo r den dorst. Zij zullen daarvan oneindig meer genoegen beleven.

Er is in Indië en in de Indische samenleving heel wat - uiter- lijk cn innerlijk - veranderd, ook op het gebied der kJeedin . De tijd van de witte tijfgestrekcn "to toep"-jas, van het witt colbert-pakje i oorbij : wit linncn en wit drill wordt ei enlij k aJleen nog maar voor uniformkJeeding gebruikt. En deze kan men beter en ook billijker in Indië laten maken. Ook het mannc- lijke deel der indische samenleving telt tegenwoordig prijs op modieuz kleedjng cn p stoffen (Paimbeach, un-t n , Tussor, Riverside), welke prettiger "zitten" dan de stijfg plakte tijf! el- pakken, die men tot voor een jaar of tien geled n nog algemeen placht te dragen. Als regel draagt men op kant or een pantalon van een dezer lichte en soepele stoffen dan wel van donker- gekleurd flanel f gabardine plus een ekleurd overhemd, waar- bij velen in Indië de voorkeur geven aan het model met vasten halsboord. Het modieuze ja je (in model en snit volgt Indië getrouwelijk de m deplaat) wordt in de kantooruren netjes aan den kapstok of in de kast geborgen. D ze kantoorkJeeding, zoomede de uitgaanskleeding, kan men op de gr otere Indische plaatsen bij zeer goede Europeesche modezaken laten aanmeten;

meerdere van deze zaken hebben eveneen zeer behoorlijke con- fectie-kleeding beschikbaar. In Je kleinere plaatsen kan men al regel wel bij Chineesche kleermakers terecht, maar ... dan loopt men met een chineesch pak in zijn vacanties of bij familiebez ek in Batavia, oerabaja, Bandoeng of in de mondaine ber oorden de kans voor "pr vinciaal" te worden ver leten. De nieuw- komer dl et dan ok m.i. het verstandig te do r (indien hij

f6ci r of uniE; rm-dragend ambtenaar is) in Holland h ogstens een vier- of ze tal uniformpakken benev ns achttien stel dun zomer-ondergoed te k op n, mit zonder de nauw luitencle hol- land che mouwtj s n broekspijpjes. antasi -sokken, zo al men deze 's zomers in "~uropa draagt, draagt men ook in Indië:

de witte sok en de witte, dagelijks gestucadoorde sch en be- hooren tot het Indische verleden.

n de burg r kan om aan boord t dragen flanellen pantalons, short, t nnis- n poloshirts b neven een tweetal Palmbeach- costuums meenemen - dat alles komt ok in Indië uitstekend te

I I

pa . Brden, das en sch enen, gekleurde overhemden, pyja- ma' , regenjas, hoeden ... dat alles kan men rustig meenemen:

wat nverb pt in Indië niet of minder bruikbaar blijkt, kan men aldaar uitstekend n bovendien niet duurd r dan in Neder- land d or wél bruikbare artik!cn ervangen. en tropenhelm kan men altijd no ~ in indië aan chaffen - men d e daar eer ^t een ervaring op met het ook nder de palmen zeer bruikbar :' wone lichte Eur peesche viltboedje, en men oorkome liever het la tig en wellicht geheel overbodige transport van helm- hoeden, zo wel v or mevr uw als voor mijnheer.

Wat a ondkleedin betreft: in de grootere plaatsen zal men, ooral ok als ambtenaar, a ondkleeding ('m king, dinner- jacket en nu en dan en rok) bezwaarlijk kunnen missen, terwijl zij, die in het bezit zijn van een jacquet ver tandig doen dit mee te nemen: ook in Indi" huwt en begraaft men in zulk kl eding-

tuk. Laat in Holland uw smoking en uw rok maken, als gij u nog niet in het bezit an die kleedingstukken verheuO't. n b stel dan nder uw sm kin een hoog luitende pantalon zon- der achterzakken, zo dat deze ook onder een dinnerjacket kan worden gedrag n. Het dinnerjacket daarentegen late men bij en goede zaak in Indië vervaardigen. ok nog een andere, goede raad uit eigen langjarige ervaring. Zorg voor uw vertrek naar het warme land te beschikken over een oed Europeesch pak van de nieuwste snit, benevens een winterjas dan wel reis- jas - berg die dingen aan bo rcl en later in uw Indisch huis zorgvuldig op (kamferki tenl) en haal ze weer te voorschijn, zoodra ge andermaal met verlof naar Europa vertrekt: gij "haalt"

er al re el netje n niet al te "indisch" uropa en uw Hollancl- chen kleermaker weer mee. Trouwen , O'e zult ook verstandig doen do r nog één of twee in goeden taat verkeerende Euro- peesche costuums mee te nemen, evenals ook wat dikker onder- goed en uw warmere sport- en reiskleedin . Want dank zij de auto en de uitmuntende spo r erbindingen is het aan de "war- me" kust meer en meer regel geworden om de week-ends ergen

"bo en" d or te bren en, hetzij in een ingehuurde "pondok"

(een klein optrekje), in bungalows of buitenhuizen dan wel in de berghotels. Men vergete niet: de "koude neus" is tegenwoor- dig veel dichter bij en bovendien ook veel gemakkelijker en goedkooper t bereiken dan in roeger tijd. a één of anderhalf ullr auto-rijden i de Bataviaan reeds in de bergen b ven Buiten- zorg, de Soerabajaan op de hellingen van d n rdjoeno en d

12

Semaranger boven Salatiga en op de bergweiden van den Mer- baboe, terwijl de Bandoenger reeds an huis uit met een kouden neus leeft. En van die ber kou stell men zich vooral niet te w inig vo r: het kan"b ven" in Indië, v oral in den "drogen"

tijd, tam lijk koud zijn, zoodat Europe sche kleeding daar in dnavond zeer welkom is. Tensl tte n dezen raad: neem uw stijve boorden, uw stijfgestreken sm king- en r khemden en al derg lijke feestkleedij ru tig mee - aan bord h bt ge er wil an. D ch k op in Indië wat e daar ntdekt noodig te h bbel1 aan aanvulling of als "wijzi ingsblad". Zoo zult ge aan de warme kust op feestelijke avonden misschien wel een ,rubber" -b ord behoeven -linnen boorden houden het daar als r gel een kwar- tier n bij min f meer corpulente en van huis uit vochtige lieden zelfs nog niet eens tijdens het kleedproces uitl

De Indië-ganger late zich vooral nict van de wijs brengen d or de advertenties van firma's, die krachtens vijf en twintig of vijftigjari e tropenervaring voor veel geld volledige Indische uitrustingen hopen te leveren. Veel overtolligs, veel onbruik- baars en ergo veel teleur telling zal hem bespaard blijven.

Er is óók een tijd geweest, dat men in Indië geen behoorlijk EUfOpeesche kleeren kon aangemeten krijgen, zodat de repa- trieerende Indischman, die zich voor zijn aank mst in ·ur pa een piekfijn pak op Java of umatra liet aanmeten, er gew nlijk evcn zot uitzag al. de "baar", die in zijn witte pak van H lIand-

che makelij In ulinde betrad. Die tijd i ook oorbij. Men kan in dit opzicht tegenwo rdig in Indië in de grootere steden ok

oed worden bediend.

Voor de adspirant-Indischgasten all het vrouwelijk O'e Lacht is de zaak nóg eenv udiger. Ik wil mij natuurlijk niet wagen aan dc geh imen van het vrouwelijk tilet, voor zo vcr dat heden ten dage nog geheimen hecft, maar ik wil er toch dit van zeggen, dat de d orzichtige, ritselende dingetje, die de m derne vrouw aan deze k ude order tranden zomer en winter draa,gt, o k in Indië koel gen eg zullen zijn. nzc dam s-zomerju!ken zijn 0 k voor de tropen uitnemend geschikt. De eenvoudig te en de waschbaar te zijn n ' de beste. D ad pirant-Indi chga.ste chaffe er een dozijn van aan, beneven een paar eenv udlg gekleede pyjama's, linnen pantaJ ns met hirt of linnen wasch- jurken, en 0 k zij ma ^r de tr pen met een gerust hart tegem

7

^t

stevenen. én practische raad zij na gege en aan haar, dl avondjurken n fraaie après-midi robes wl:nschen mee te nemen.

I '

Europeesche zijde valt in Indië na korten tijd geheel uit elkaar,

Ol n neme daarvoor Jus zoogenaamde Jal ansche zijde, cUe beter hes tand is tegen het klimaat. En dan geldt or het schoone ge lacht ook al we r hetzelfd als v or h t minder choone:

denk er aan, dat h t ,bov n" in Indië soms flink k ud kan zijn, dat m'n - en die ,men" st lt zich zeer nadrukkelijk op het sch one in! - in de bergh tels zich gaarne uropeesch kie dt, Jat Europeesche avond mantels en Europeesch "b nt" daar gcen zins uit den toon vallen, uat een Eur pecsch mantcl- of

~ijcostuum, . urope sc he sp rtkleeding, "w llerje ", jumpers e.d. daar tot hun r cht komen.

En nu ik, naar ik ho p, den aanstaanden Indisch-ga t en gcmalin netjes en niet al te kstbaar naar het land der palmen heb geloodst, valt r n g w 1 wat te vertellen over wat zij, een- maal daar aangekomen, nog erder plegen te dragen. Om met mevrouw te beginnen, zij draagt er des av nds in de uitgaand wereld evengoed de nieuwste mod -creaties al hier. Daarvoor zorgen de Indisch mode-magazijnen, die verwonderlijk go~d

r

de hoogte zijn. Alle n dient de g maal van me rouwer met tegen op te zien om af en t e flink in den zak te ta -ten, want roede Indi che uamesm d 'winkels zijn allesbehal e g ed.ko

r

en. .. de lichte chiffons n niemandallctje verwelken 10 de tr pische hitte, vooral na een paar dansavondjcs, verbazcnd snel.

Daarom zal de heer gemaal het zeer op p;:ij tellen, .als zijn gade hare zijden en crêp stoffen koopt in dc B mbay-wlnkcls, waar- over ik h t later no^er zal hebben, en zelve of met b hulp van hare naai ter daar an errukkelijke wonderen to ert. n daar- bij komt dan het v ordeel, dat de in deze Bombay-\ inkel gc- kochtc hinecsche flnw che zijde in dc tropen eel duurzamer blijkt dan die der ur peesche creatic . en verstandig ~uro­

pee eh meisje zal daarom, al or n naar Indië t gaan, leeren om zelf haar jurken te knippen en te mak n. Zij zelf in de eer te plaats zal daarvan plezier bde en, want haar garderobe zal daar- door zeer veel uitgebreid r kunnen zijn dan and rs de porte- monnaie waarschijnlijk zou veroorloven.

In roeger jaren, het is waarlijk nog niet zoo lang geleden, droeg de H llandsche hllisvr uw in Indië in den ochtend d nati nale Indi che dracht, sarong en kabaai, met bloote b ~.nen I Deze exotische kleedingstukken b ho rden zelfs reeds bIJ het vertrek uit Holland tot d llitrustin r. Ik zal niet ontkennen, dat de kleurige saron en het mettelo ze witte baadje met de gou-

14

den spelden slanke Hollandsche vrouwtjes, wel flatteer n, maar de nieuwe tijd heeft over arong en kabaai gericht en zij zijn verdwenen. lIeen oudere Indische dame, meestal zij, die in Indië geboren en g togen zijn, bleven de dracht tr uw.

Last not lea t, naar vr uwelijke deskundigen mij verzekeren, is damesondergoed in de Indische teden even g edko p en

ven goed te krijgen als in Europa.

Wat de heer de huizes alzoo draagt, gaf ik hierbov n re ds aan. Ik mag er echter n g wel dit aan to voegen: het est is vrijwel uitsluitend een Bataviasche, een min of met:r ambt lij ke en bendien strikt deftige dracht, vooral indien Ct' dan nog een "stijve" bo rd-met-puntjes bij wordt gebruikt. Men dragc aan de "kust" (I uit n Bata ia i vrijw I all s ,kust" f "pro- vincie") liever g n vest. Vesten hooren bij Batavia en natuurlijk

ok bij Buitenzorg.

~aar desondanks hebben ook. de heeren der schepping con- ceSSIes moeten doen aan het socIety-leven.

en Europee che smoking, liefst echter van niet al te dikke stof, is ecn onmi baar kleedin tuk gew rden 0 r hem, di zich p hct mondaine Indisch pad waagt. Jr zijn in d Indische societeÎten en hotels zulke heusche gala-avonden, dat men er heeren in fantasiepakjes niet op den dan vI er duldt en de on- gelukkigen, die mee willen tellen in de bcwe ~ing, zijn gedoemd tot onbe chrijflijke transpiratie in duffe zwarte jas en en broek n.

De immer practische Brit heeft ook hierin een tusschenw g nt- dekt n het zoogenaamde dinner jacket uitg vonden. Dat is een

o rt van nauwsluitend bui van wit linnen yan het m del zoo- als Eton-jongetjes dragen. Men kan het k vergelijken m t het bui onzer adelborsten. Dit kleedingsruk werd eïmporteerd uit de traits. Men draagt r een wit en als re }cl aan h t jasje vastgenaaid vest onder, maar daarbij de zwarte smokin -broek.

Dikkere heeren flatteert deze dracht nict bijster, maar men is niet ijdel als men dik is in de tropen. Het c1innerjacket komt dan ook h e langer hoe me r in zwang.

Wat dragen de Europeesche kindertjes in Indië? cbrik ni t, geachte lezeres, niet veel! D kl int jes dragen 0 erdag e n tie/alla moniet, een apenbro kje. Dat is een s ort hans I, br k en lijfje aan één stuk. Daaronder meestal niets. En ⁰ er k u n stoppen behoeft de Indisch huismoeder zich 0 k al niet te bekommeren. llaar spruiten dragen geen kousen. En de meten dragen ook geen choenen, doch I pen do r het hui en over

1 5

het erf op hun bloote pootjes. Intusschen heeft in latere jaren de medische wetenschap tegen dit laatste bezwaren gemaakt. De mijnwormziekte heerscht in Indië permanent; ontelbare in- landers zijn er mee behept. De ziektekiemen drin :ren door de voetzolen in het lichaam, en daarom zal een verstandige moeder haar kinderen sch ent jes f sandalen doen dragen, hoe buiten- gewoon de Indische jeugd daaraan ook het land heeft.

De kleed ij vo r den nacht? Och, zij is nog heel wat luchtjger dan die van overdag. Een niet je is voldoende, een pyjamabroek, een netje, een chiffon netje, een sarong, of. .. het klassieke kleed,

\) aarin Adam en Eva in het Paradijs zich reeci zoo behaaglijk voelden.

rG

HOOFDSTUK JII

De aankomst. - De Indische stad. - Onze taaic voorvadcren. - hina-town. - 'cg()[ic, opium, ontucht, dobbelspel en haaicvinncn.

W

^{ANNE R} men de tropen niet kent, dan maakt men zich van 0 stersche steden in het algemeen en dus ook van Indi che steden een geh el verkeerde voor- stelHn . Het overkomt je als "baar" (zoo noemt men in Indië den kersversch aangekomen Eur peaan, die n g nimmer in de tropen was), dat je bij aankomst van je mailb ot te Tandjong Priok door een famili lid of een vriend of een relatie wordt afgehaald en in zijn auto in nell vaart wordt meegenomen naar zijn wo nhuis op Weltevreden, waar je de eer te dagen of weken zult logeeren, het overkomt je dan, dat je na een rit van een half uur belangstellend aan je gastheer vraagt, wanneer je nu eindelijk in Batavia zult arriveeren en dan ten antwoord krijgt, dat je er al tien minuten in rondtoert. n inderdaad zal het nog eenigen tijd duren, voordat de "baar" het b grip stad heeft losgemaakt van de ingewortelde v orstelling der uro- peesche huizenzeeën, met hun lange en korte, breede en nauwe, rechte en bochtige traten, straatjes en stegen, waarin de gevels zich aaneenrijen tot grauwe massale blokken. en Indische stad is veeleer een reusachtig maar - behalve in de nieuwste en onder toezicht op de schoonheid ontworp n gedeelten - lordig ge- bouwd villapark, waarvan men d huizen zich niet m et voor- stellen als Hollandsche villa's en villaatje van d n zo gelief- den r oden baksteen, doch al wit of geel ekalkte bungalows zonder verdieping, alle los van elkaar gelegen op hun eigen erf.

Toch treft men in de nieuwere en nieuw te wijken meer "hol- landsche" - en dichter op elkaar gedrongen woningen aan, die

Het lndische Leven 2 17

in bouwen indeeling levendig herinneren aan de flat-étages in N dcrland. De ho gergen cmde bungalows varieeren naar gelang van d n wel tand der bew ners, evenals dat met Europeesche

~uizen het geval is. Men vindt cr onder van paleisachtige ruimte cn com~ rt, met wijde en hooge zalen, galerijen en terras en, de vi eren geheel van marmer, temidden van geweldige ervan met uit estrekte gazons, sierpalmen, hoog geboomte, men vindt er ook, die niet meer zijn dan bedompte, kleine hokje, met piete- peuterige voorgalerijtje , met erfjes zoo groot als een schort.

n heel dikwijls staat de rijke reus vlak naast den armen dwerg, en heel dikwijls ook worden de rijen der bungalows onder- br ken door ellendige inlandsche f hineesche krotten, die daar al neerge meten tusschen staan, terwijl somtijds middenin, doch meestal als een gordel om de stad de inlandsche kampongs li gen, die de groote Indische steden hun bevolking aantal van honderdduizenden geven. Want in Batavia bijvoorbeeld wonen niet meer dan ruim ^40.000 uropeanen, in erabaja niet veel meer dan 20.000, terwijl Bandoeng het tot circa 20.000 en emarang tot ^H.SOO heeft gebracht . . n dan moet men nog bedenken, dat er onder die Europeanen velen zijn, die naar Europee che begrippen nauwelijk op die benaming aanspraak zouden kunnen maken.

De udere Indische steden bestaan uit bovenstad en beneden- tad. Weltevreden met Meester Cornelis bijv. is d bovenstad

an Batavia. Het is de Europeeschc w on tad, terwijl de he- neden tad, het eigenlijke Batavia, wordt revormd door de handelswijken, waar de kantoren der handelsfirma' zijn geves- tigd. Daar vindt men ook de pakhuizen, d r te banken, telefi on- en postkantoren, het paleis van Justitie, het stadhuis.

Daar ook vindt men de straten n grachten waar onze Hol- land che voorouders hun huizen bouwden naar vaderlandschen trant, aaneengerijd tot straten, met ho ge stoepen, de ramen oorzien van vensterruiten, waard or licht en lucht niet konden

?inn nd~ingen in de donkere,. klei~e kamers. Daar leefden zij Jn hun dlkke fluweelen wambulzen JO een temperatuur an vijf-

~n-tachtig graden in de schaduw, daar zwoegden en werkten zij ln hun ongeventileerdc vertrekken in tijden, toen er geen hygiëne bestond en nog geen ij fabrieken, en zij zich moesten laven aan het ng zuiv rdeput- n grachtwater, dat altijd warm was en maar zelden lauw. Het verbaasde nageslacht vraagt zich af hoe st er ¹¹ taai die Compagnies-knapen wel geweest moeten

18

zijn, die onder zulke omstandigheden in de tr pen konden echten, handel drijven n een imperium stichten.

Maar het vo rnaam te deel der benedenstad wordt gevormd do r de zoogenaamde hineesche kamp. Dat is de wo nstad der hineezen, hina-town. Daar hokken en leven tienduizen- den zonen en dochteren van het Hemelsche rijk, die als regel allen goede ond rdanen van Koningin Wilhelmina zijn, in hoogst onzindelij kc en onfrissche behuizingen, maar ook in royale woningen met rijk-versierde deuren en vensters, die vaak even ?nfrisch en onzind lijk zijn. De Chinees is taai, intelli- gent, arbeIdzaam, en van buitengewonen handelsgeest. Van hygiëne echter heeft hij haast even weinig b grip als de inlander.

De tra ten i,?- de hineesche kamp zijn nauw en bochtig, gevuld met o~welr1~kende geuren en met een bonte merugte van groezelige kInderen en druk pratende en gesticuleerende vol- wassenen. De winkels zijn aan den voorkant alle open en ver- liez n zich naar a,ch~eren in donkere onoverzienbare stapel-

I laatsen, waar oliepltten walmen. De nauwe slo?pen zijn

I ermanent verstopt door voertuigen van de meest uiteenloop n- de oorten. Daar wordt handel gedreven en gesjacherd in alle wat het Oosten oplevert. Daar is h t loven en bieden tusschen iJlanken en gelen, tu chen bruinen en zwarten. Daar rent de Eurol eesche makelaar heen en weer tu chen 1 eper- en koffie-, copra- n tapiocahandelaren, terwijl het zweet hem langs de lapen gutst, daar wandelt de rabi che speculant of woekeraar r nd in zijn langen witten mantel, daar waakt de dikke hinees, lurkend aan zijn koperen pij.p, over het rappe gedoe zijner knechwn, daar draaft de bruIne, half naakte koelie met zijn lasten aan de zwiepend rottanstaken. '

Als eenmaal de ro dgl eiende zon het Westen in brand heeft

~ezet en in laaienden gloed achter de kim is verdwenen, dan IS h t ok weldra nacht in de trop n. Dan daalt tegelijk met de nachtschaduwen de rust in de Chinee che stad. De toko's (winkel) worden gesloten met lange houten blinden, de g I man trekt zich ter,ug .in den schoot zijner familie, instituut, dat

h~m boven alles.lte~ IS naast het hazardspel, de negotie en zijn pllP. M~ar toch IS n.let alles even vreedzaam en rustig achter de

IUI~ n 10 de b chuge sloppen en ste en. Er i 0 k n geen

(~~Ina-town bij nacht. Menig Chineesch hotel verbergt achter zIJn vr edzame f~ça~,e ontucht, opium en dobbelspel. Menige d ur van onaanzlenltJk kr t geeft t e ang tot nooit ermoede

uit estrekt~leden .en dolhoven, die men wijs doet niet te betre len. n temIdden dezer wakende en slapende wijken ver- heft zich hier en daar een hinee che restaurant an vele ver- di.epingcn, .badend in licht, gevuld met het gezoem der elec- trlsche "':':'laler en het gekrijsch der dansmeiden, die de maaltijden opvrooli)ken van ga tr nomische hineezen en niet zelden ook van ur peanen, die zich vergasten aan onnoembare gerechten

an haaienvinnen en tienjarige eieren .

. Oo.~ de Indische stede.':l zijn in de laatste tientallen jaren van uIterlIjk eranderd. n ZIJ veranderen nog dageI.:jks. De groote en. ook verschillende kleinere steden vormen thans gemeenten, mln of meer naar ederlandsch v orbeeld en ook wel min of m er behept met het gemeentelijke wee - bureaucratie, gemeen- te-ambtenaren, gemeente-di nsten, gemeente-belastingen. Maar daarnaast wordt van gemeentewege op het gebied van woning- toezicht en woningbouw, stadsaanleg e.d. ook het goede tot stand gebracht, hetgeen vooral in de nieuwste villa-wijken in de gr otere steden opvalt. En dan: ook Indië gaat lijden aan de Hollandsche ziekte, dat de zeer groote, ouderwetsche en dure huizen èlf niet meer bew ond kunnen w rden, nu statie en stand en déc rum in de erdrukking raakten, of dat zij geen huurders meer trekken, mdat de Indische mensch zich meer v~elt aan~etrokk~n tot het. zeer modern gebouwde, zij het ook rmnder rUIm hw met kielOer erf en met minder bijgebouwen, maar daarentegen weer met meer moderne gemakken. Zoo zal men lan~s het beroemde Koningsplein vrijwel geen eigenlijke woonhuIzen meer aantreffen, behalve dan die van enkele autoritei- ten en gezaghebbenden en van enkele toonaangevende doktoren- de re t verwerd tot hotel, pension, showroom of zakengebouw.

Dan is er ook onder de Europeesch opgevoede, meer "wes- tersch" georiënteerde Chineezen en inheemsche hooge re ambte- naren, doktoren, ingenieurs e.d. een "trek" ontstaan naar de

urop:esche wijken - voor hen bevat .,de Chineesche kamp"

of de tnheemsche kampong en omgeving geen aantrekkings- kr~cht meer. En hoewel het oude deel der Indische steden nog Vrijwel hetzelfde karakter heeft behouden van twintig jaren gele-

den. toch zal men in de nieuwere .n nieuwste gedeelten een heel

ander~. vroolijker, keuriger en. verzorgder stadsbeeld aantreffen, dat~ ZIJ h t dan ook onder tropls~he kleur en belichting, veel meer herln.nert a.an ~et m~derne Europeesche beeld der villadorpen.

In dlt pZlcht IS Incllë zeer terk en zeer snel vooruitgegaan.

20

HOOFD ST K IV

Langs dc l\Iolcnvlic!. - Over inland~che voer- lui en. - Daendcls. d men chcnkcnner. - \X!aarloe de rivier alzoo dien!. - al n de oiffure.

D

E oudere en grootere Indische teden, zooals Batavia, Semarang, oerabaja, bestaan uit een beneden- en een . bovenstad. In de zoogenaamde benedenstad vindt men . hlna-town en de handelswijken der uropeanen, de Doven tad IS de Europeesche woonwijk. In Soerabaja gaan beneden- en b~venstad In elkaar over do r middel van en eindelo ze WInkelstraat, die naarm~.te zij de Eur<?peesche wijken nadert ook uropeescher aspect kriJgt. In Batavla wordt de verbinding met

d~ bovenstad, Weltevreden, gevormd door een ongeveer zes kllom.eters lang~n verkeer weg langs de Molenvliet, een ge- kanali eerden,. tngemuurden smallen stroom met bruingeel water zooals ^In alle Indische rivieren. Eigenlijk zijn er tw e verkeer wegen, aan weerszijden van deze rivicr, ver de geheelc lengte volgebouwd met huizen en krotten, voor het meerendeel werkplaatsen, h tels, winkels, t ebehoorend aan hineezen.

.~angs den linkerweg (in heel Indië wordt links achouden) gltJdt des ochtends tusschen acbt en negen een nafrebrokcn stroom van auto's naar de benedenstad. Zij brengen de Euro- peesche werker .naar hun kantoren. Langs dezen zelfden weg donderde nog nlet z lang geleden in onbek okte vaart een voorwereldlij~e en met zorg ul~ig afgemetcn stoom volgebIazen stoomtram, dIe de meer bescheIden werkers en niet-auto-bezit- ters naar de~elfde bestemming. brac~.t; tegcnwoordig rijdt in de plaats van dIt hopclooze en htnd rIlJke monster een el ctrische tram. p den rechterweg ziet men de middags tu -chen vier en half7.cs hetzelfde schouwspel. Dan bren tcn de auto's de door

1I

hun in gloeiende hitte ve.rrichte dagtaak afgetobde Westerlingen weer in snelle vaart hUistoe.

En tusschen dien stroom van voort jakkerende auto's wrin t en wurmt nder 0 rverdoovend belgerinkel een zij het dunnere troom van inlandsche vertuigen op vier en twee wielen, dee/ell/olls, sado's, ebro' s, koss(l/gs, en h e zij verder heeten. Het i de moeite waard m ven bij die inlandsche voertuigen stil te taan omdat ze zo hemelsbreed verschillen met wat wij als rijtuig kennen. Een sado

ontle~~t

zijn na.am aan de i.nlandsche verbasterin van dos à dos. HIJ bestaat Inderdaad Ult een van leeren kussens v orzien bankje, waarop de kc et ier en de passagier rug aan rug .~itt.en. B. ve.~ het bankje is e~.n afdak met pgerolde leeren gordlJntJes, dle blJ regen aan alle Zijden kunnen worden neergelaten. Dit to tel rust p twee wiel n en wordt getrokken door een klein kittig paardje, minder dan de helft zo groot als een normaal paard. Bot ingen en accid~n~en ge- schieden met dit voertuig bij de vle t. Want het paardje lS maar half of in het geheel niet afgericht, de koetsier heeft van rijden geen benul en zit soms in het drukste verke r, f!1et f zonder

pa 'agi r, al rijd nd geru t te slapen. Het fatallsme van den

osterling schijnt in Indië bij~ ~derlijk in chauffeurs en ko t- siers gevaren. Het kan hun welO1g chele~~ wat er met hen 7,~lf

gebeurt en hun passagiers beschouwen ZlJ g h el als qua~tJte

negligeabl . Daarom is vooral .voo.r een uropea~n, op Wlens afmetingen het vehikel bovendlCn 10 het g~heel met berekend is, een rit in een ado altijd min of meer r1 kant.

en deelclI/olI i , wat wij zoud n noemen, een tonneau. Maar dan en van miniatuur-afmetingen. V or Europeanen iet vei- liger dan een sad , maar het heelt niet veel. en ebro en een kOSSOJlg ten lotte zijn voertuigen op vier wielen, getrokken door twee dwergpaarden. D ebro is bovendien een der weinige voertuigen ter wereld, die minder nel.zii!l dan e n vo~tganger.

Al deze voertuigen kunnen een on ellnuteerd aantal lnlander bevatten, doch ho gsten twee Europeanen van norm~1 for- maat. outeu zijn deze vervoermiddelen, en ter cht, ruet.

Echter hebben al deze ehikcltjes in de laatste tien jaren de mededinging van den m tor in he~ige mate onde~gaan - taxi in alle grootten en allen vorm zlJn teg nwoor~lg voor den Europeaan cn ook voor d~ me r gego .. de 0 sterhngen .het ver-

o rmidd I; d 7. cat gOrJc maakt vrijwel geen gebrulk meer van de !)aardentractie". En zoodoende is dan k het aantal

"

22

van deze rijtuigjes beduidend afgenomen, al bleef hun gehalte en het gehalte van hun hobbelp~ard ~n hun fatalistische~ koet-

ier geheel hetzelfde - dergelijke dmgen veranderen ^In het Oosten nooit. Instede van den dogkarkoet i r beheerscht de taxi-chauffeur het meer bewegelijke stadsbeeld. Die taxi.-chauf- feUts hebben een afzonderlijke inheem che meoschens ort ge- chapen - brutaal, onhebbelijk, vuiler dan vuil, onsmakelijk, gevaarlijk door hun "snijdend" rijden. n dat i niet geheel en uitsluitend hun gevl ekte schuld, daaraan heeft de ur peesche I assagier het zijne bij~edragen doo.r ond rbetaljn~~ d or het niet opvolgen der taneven, do relgen onbeho<?rliJk ~edrag.

en onpleizierig soort inheemsche menschen, dle taxJ-chauf-

f, urs, voor wie zelfs mas oppas (inlandsche politie-agent) een zeker re peet heeft en die voor. winkelende en .alleen-rijde~.de

dames dikwijls naast een ergernls ook een chrtk kunnen zlJn.

elukkig neemt het gemeentelijke t ezicht op de taxis n hun bestuurd rs geleidelijk strengere vorme~ aan.. .

Maar intu schen heeft de auto, waarln u en Ik de Indlsche stad bezichtigen, ons in.derdaad in de boyen tad ebracht. I?e inlandsche chauffeur, dl wel roekeloos ^{1 ,} als men hem met intoomt d eh die overigens uitstekend rijdt, brengt ns in de winkels;raten. Van tot straten aaneengerijde wink I i 0 k hier geen prake. Met rooilijnen hield ~en zich roeger hier n.iet op en modern Indië benevens de Indlsche stads emeente Zlt met de akelige n maar niet in een vloek en ~en zucht op te he~en

g volgen. Het eene huis staat twee of vIJf s ms ok w~l tIen meter achter het andere. oms staan er wel een paar netjes op een rij maar dan is er weer e n hiaat, waar tu eh en een uro- peesche winkel, een 0 ster che bazar of een inlandsche ~ar ~g

of een braakligg<:nd erf ligt. In .. om mi 'e dezer .~tra~~n, dle met àl te onregelmatig gebouwd zlJn, zoals d RIJSWIJk- traat en Pasar Baroe te Weltevreden of T endjoengan te erabaja, vindt men waarlijk trottoirs, doch die zal men dan 0 k erder in geheel Indië, behalve te Bandoeng en in z cr m dern ge- bouwde villawijken, vrijwel vergeet: zo ken.

De afstanden in een Indische stad zijn naar "'uropee che be- grippen enorm. Dat komt, mdat elk hui ligt op zijn eigen erf en de oude erven zijn soms zoo gr ot al een pI in in een 'u'ropeesche stad. Daaruit olgt, dat de pleinen

i~

een

~.ndi

chc tad ook al we r buiten de gewone verhouding zlJn. lIet Koningsplein te Weltevreden is bijvoorb ld een ontzaglijk

23