Eindhoven University of Technology MASTER De eigentijdse moskee "de dialoog tussen de moskee en de moderne stad" Sahin, M.

Eindhoven University of Technology

MASTER

De eigentijdse moskee

"de dialoog tussen de moskee en de moderne stad"

Sahin, M.

Award date:

2009

Link to publication

Disclaimer

This document contains a student thesis (bachelor's or master's), as authored by a student at Eindhoven University of Technology. Student theses are made available in the TU/e repository upon obtaining the required degree. The grade received is not published on the document as presented in the repository. The required complexity or quality of research of student theses may vary by program, and the required minimum study period may vary in duration.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

ARR

2009 4446

BWK

De Eigentijdse Moskee

"De dialoog tussen de moskee en de moderne stad"

Ing. M.Sahin

De Eigentijdse Moskee

"De dialoog tussen de moskee en de moderne stad"

Ing. M.Sahin 0570857

Afstudeerrichting:

Architectuur&bouwtechniek

Afstudeercommissie:

Prof. Ir. J. Post (voorzitter) Z. Hofman arch. Avb (mentor)

K.Heid MA (extern)

November 2009 Faculteit Bouwkunde

Architecture, building and planning

TU I

e

Voorwoord

Voor u ligt het eindverslag van mijn afstudeerproject aan de Technische Universiteit Eindhoven. Dit verslag beschrijft de zoektocht naar een eigentijdse moskee waarbij de huidige maatschappelijke tendensen rondom de bouw van traditionele moskeeën als trigger heeft gewerkt.

Een ware zoektocht die ruim twee jaar heeft geduurd waarbij ik zowel als persoon als ontwerper grote stappen heb verworven. Een persoonlijke verrijking die dankzij de vele dialogen met mijn begeleiders, mijn familie en vrienden is ontstaan.

Ik wil daarom via deze weg iedereen bedanken die mij gesteund en begeleid heeft. Dit project is dankzij jullie tot een goed einde gekomen en kan daarom ook als jullie project worden beschouwd.

Allereerst wil ik mijn afstudeercommissie die gevormd werd door Zjak Hofman, Jouke Post en Katja Heid bedanken voor de energie die zij in mij hebben gestoken. Zjak Hofman met zijn nuchtere en kritische blik, Jouke Post met zijn scherpe uitspraken en Katja Heid die mij altijd met vol enthousiasme heeft begeleid. Ik bedank jullie allen voor jullie begeleiding, steun en geduld.

Verder wil ik al mijn vrienden en mijn ateliergenoten bedanken voor jullie steun en bijdrage.

Tot slot gaat mijn dank in het bijzonder uit naar mijn vrouw Eylem. Eylem die mij gedurende twee jaar heeft gesteund. Die mij iedere keer weer aanspoorde om door te gaan, niet op te geven. Die mij iedere dag weer moed in praatte. Op de momenten waarin ik het niet meer zag zitten was zij diegene die mij energie gaf. Ja Eylem, getrouwd zijn is niet makkelijk. In het Turks heb je daarvoor een mooi gezegde "wie van rozen houdt moet ook de doornen ervan accepteren".

Amersfoort, november 2009 Mursel Sahin

Inhoudsopgave

Inleiding

De islam en Nederland

Van gastarbeider tot medelander

Waarom past een moskee niet in Nederland?

Jonge moslims en hun nieuwe kijk op de islam Doelstelling & onderzoeksvraag

Analyse: vorm

Stereotype moskee Moskeetype wereldwijd De minaret

Eerste uitgangspunt

Analyse: Functie

Moskee als trekpleister

Trekpleister biedt mogelijkheden Süleymaniye moskee

Masdjid-i Shah moskee Moskeeën in Nederland Tweede uitgangspunt

Locatie

Waarom Lombok?

Morfologische ontwikkeling Lombok Het Lombok van nu

De transformatie van Lombok Knelpunten van Lombok

Masterplan Stationsgebied Utrecht Nieuwe kansen voor Lombok

5 6

9

12 15

17

18 22 24

27

28

29 32 34 36

39

40 44 47 49 50 51

Concept

&

ss

Concept

Programma 56

Concept & Programma 58

Stedenbouwkundig ontwerp

61

Locatie

Bestaande bebouwing 62

Stedenbouwkundige inpassing 65

Eerste impressies 68

De nieuwe Kop van Lombok 69

Organisatie van het programma

73

Relatie intern en extern

Programma vs. locatie 74

Resultaat 75

Architectonisch ontwerp

79

Diepgang

Plein 83

Gevels 89

Gebedsruimte 97

Nawoord

103

Literatuurlijst

107

Bronvermelding

108

Inleiding

De aanleiding tot dit onderzoek is gevormd vanuit een uitzending van twee vandaag (medio 2007) met als thema de Westermoskee in Amsterdam. De discussie rondom de bouw van deze moskee, die bestemd is voor de Turkse gemeenschap, heeft voor veel commotie gezorgd bij de buurtbewoners. De traditionele vormentaal en in het bijzonder de minaret van 42 meter hoog heeft voor veel kritiek gezorgd.

De discussie rondom de Westermoskee heeft bij mij veel vragen opgeroepen. Zoals:

kan het niet anders, waarom wordt er voor een traditionele moskee gekozen terwijl de locatie zich bevindt in een westerse, niet islamitische omgeving, wat is de achterliggende gedachte, waarom wordt er vanuit het bestuur van de moskee gesproken over een toegankelijk multifunctioneel moskeeconcept terwijl het hier gaat over een introvert gebouw dat alleen toegankelijk is voor moslims, hoe wordt de dialoog die juist op dit moment hard nodig is met niet moslims bewerkstelligd, etc.

Nadat ik op onderzoek ben uitgegaan en niet volledig antwoord heb gekregen op mijn vragen, voelde ik de drang dit verder uit te werken tot een onderzoeksvraag voor mijn afstudeerproject.

Vanuit mijn achtergrond heb ik raakvlakken met de islam en daarmee met de traditionele moskee. Ondanks deze raakvlakken voelde ik mij geroepen om vanuit mijn vakgebied een ontwerp te maken waarbij de moskee als gebouwtype zou passen in de Nederlandse samenleving waarbij het juist een brug kan zijn tussen de Nederlandse en de islamitische cultuur. De moskee zou geen discussie moeten oproepen maar juist een dialoog moeten bewerkstelligen. Een dialoog die de moskee vanuit de islamitische context altijd al met zijn omgeving heeft gehad.

Tijdens mijn zoektocht naar antwoord op mijn vragen is duidelijk naar voren gekomen hoe de traditionele moskee getransformeerd kan worden naar een eigentijdse moskee die de dialoog aangaat met de moderne, niet islamitische stad.

Dit onderzoek wat voor u ligt zal u een beeld geven van mijn ontwerp voor de eigentijdse moskee die fictief wordt gesitueerd in de wijk Lombok in Utrecht.

Ik wens u veel leesplezier ...

5

De islam en Nederland

Van gastarbeider tot medelander

De islam werd in de jaren zestig geïntroduceerd door de gastarbeiders die voornamelijk uit landen als Turkije en Marokko kwamen. Ze vielen niet op en woonden in pensions en werkten in fabrieken. De Nederlandse gemeenschap zag de gastarbeiders als een tijdelijk probleem dat zich met de terugkeer naar hun vaderland vanzelf zou oplossen (C. Welzbacher, 2008, blz. 10).

Na de gezinshereniging bleek dit beeld een illusie te zijn. De tweede en derde generatie was helemaal niet van plan om terug te keren. Ze begonnen zich in toenemende mate op Nederland te oriënteren (I.Having et al. 2005 blz. 320}.

Jaren zestig

Met de komst van de islamitische gastarbeiders ont- stond zo ook de behoefte voor deze bevolkingsgroep om hun godsdienst te belijden. De eerste generatie gast- arbeiders had niet de financiële middelen om klassieke moskeeën te bouwen waardoor zij noodgedwongen woonhuizen en garages gebruikten als gebedsruimten.

Tijdens de feestdagen zoals het offerfeest, de ramadan en het suikerfeest werden deze plekken gebruikt om te bidden. Daarnaast hadden deze zogenaamde geïmpro-

Voormalig gebedsruimte te Amersfoort

viseerde gebedsruimten ook een sterk sociaal karakter waarbij het ontmoeten centraal stond.

Het gevolg van deze onopvallende gebedsruimte hielden de religieuze activiteiten van de moslims verborgen.

Jaren zeventig en tachtig

Een tijd lang hebben de moslims hun godsdienst beleden in omgebouwde woonhuizen en garages. Na de eerste gezinshereniging, die tussen de jaren zeventig en tachtig plaatsvond, ontstond zo meer en meer de behoefte aan een volwaardige moskee. De moslimgemeenschap ging op zoek naar een gepast onderkomen om tot God te bidden.

Deze wens hierbij was primair van pragmatisch aard.

Er ontstonden islamitische verenigingen met als doel de gemeenschap tot elkaar te brengen om van hieruit financiële middelen te creëren voor de bouw van moskeeën.

7

Vanuit politiek Nederland werd in deze periode de bouw van moskeeën juist aangemoedigd. Het zou ten goede komen voor het welzijn van de moslimgemeenschap

(1. Hoving et al. 2005, blz. 317). Moskeeën werden namelijk gezien als een belangrijk middel om een brug te slaan naar de migrantenbevolking.

U/u moskee te Utrecht (voormalig badhuis) Gebedsruimte Rituele reiniging

Door het geringe budget van de islamitische verenigingen werden in eerste instantie bestaande gebouwen getransformeerd tot moskeeën. Het ging hierbij om minimale ingrepen waarbij ruimtelijke condities en typologische kenmerken secundair werden geacht. Gerichtheid van de gebedsruimte op Mekka en een plaats voor de rituele reiniging kregen een hoge prioriteit. Het volwaardige karakter zat dus in de functionaliteit ervan en was dus niet stoelend op een architectonisch concept (H. Yegenoglu, 2007, blz. 160).

In enkele gevallen werd een minaret als symbolisch element toegevoegd. De minaret als visueel element creëert bij de eerste generatie moslims een binding met het thuisland. Immers, in het land van herkomst zijn minaretten onlosmakelijk verbonden met de moskee en daarmee met de islam.

Mevlone moskee te Amersfoort

Deze moskeeën werden veelal in woonwijken en

industrieterreinen gevestigd. Desondanks werd hiermee de islam zichtbaarder in de Nederlandse samenleving. Het permanente karakter van de islam in Nederland werd langzamerhand een feit.

Vanaf jaren negentig

De islamitische gemeenschap wordt groter en het terugkeren naar het land van herkomst behoort tot het verleden. Ze zien zich niet meer als gastarbeider maar als medelander. Dit beïnvloedde ook hun visie op de betekenis van moskeeën. Representatieve moskeeën,

die veelal een kopie waren van het land van herkomst, kwamen meer in het vizier. Het bouwen van traditionele moskeeën had naast het representatieve karakter ook een sterk emotioneel karakter. Moskeebestuurders beschouwden het klassieke type als enige onvervalste en herkenbare manier om de eigen identiteit te symboliseren (H. Yegenoglu, 2007, blz. 158).

Tegelijkertijd kregen de islamitische veren1gmgen financiële steun van hun land van herkomst waardoor ze niet alleen traditionele moskeeën konden bouwen maar ook uit de schaduw van de woonwijken en industrieterreinen konden ontsnappen om zo de

moskeeën op prominentere plekken in de stad te Mevlana moskee, Rotterdam: traditioneel

bouwen. De moskee, en daarmee de islam, werd fysiek zichtbaar in de Nederlandse samenleving. Het permanente karakter van de islam in Nederland werd hiermee een feit.

Waarom past een traditionele moskee niet in Nederland?

': .. wanneer religieuze minderheden nieuwe gebedshuizen bouwen, is dat een teken van hun emancipatie. Gebedshuizen zijn niet alleen het brandpunt van religieuze activiteiten en gemeenschapsvorming, maar ze zijn ook een symbool van de aanwezigheid van religieuze (minderheids)groepen in de samenleving. Religieuze minderheden zijn door de geschiedenis heen zichtbaar geworden door hun gebedshuizen. Het omgekeerde geldt ook: als gebedshuizen zichtbaar werden, betekende dat dat de minderheid meer leefruimte kreeg ... "(lsabel Hoving et al., 2005, blz. 315).

In Nederland van de zeventiende eeuw mochten katholieken geen kerken bouwen.

Hierdoor werden woonhuizen van binnen tot kerk getransformeerd zodat het vanuit de buitenkant zijn functie niet bloot gaf. "Ons Lieve Heer op Salder" aan de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam is hier een voorbeeld van. Achter de karakteristieke gevel van het grachtenhuis schuilt een complete kerk en woonhuis. Vandaar ook de naam schuilkerk.

9

Ons Lieve Heer op solder Kerk Woning

De katholieken mochten hun geloof niet in het openbaar belijden en bleef tot aan de Franse revolutie verboden. In de tweede helft van de negentiende eeuw veroorzaakte de bouw van katholieke kerken heftige reacties met name bij de protestanten. Zij waren bang voor een sluipende katholisering van Nederland waarbij zogenaamde buitenlandse machten (lees: Vaticaan) greep zouden krijgen op Nederlandse staatszaken (/sabel Hoving et al. 2005, blz. 316}.

Het bovenstaande behoort tot het verleden van Nederland maar vandaag de dag lijkt het alsof de geschiedenis zich herhaalt. Als we naar het huidige politieke en maatschappelijk debat kijken, dan kunnen we al gauw de conclusie trekken dat anno 2009 niet het katholicisme maar de islam in het middelpunt van belangstelling staat van de westerse maatschappij. De bouw van nieuwe, grote moskeeën voorzien van hoge minaretten heeft dan ook de laatste jaren veel stof doen opwaaien. Angst voor een oprukkende islam en vooral voor een mogelijk daarmee gepaard gaand fundamentalisme (1).

Wanneer moslims een moskee bouwen is dat een teken van hun emancipatie. De verschijningsvorm van de moskee speelt hierbij een belangrijke rol. Aan de bouw van moskeeën worden specifieke betekenissen gegeven. Deze zijn heel gevarieerd. Moskeeën kunnen betekenis krijgen als symbool van de emancipatie of juist van het gebrek aan emancipatie van moslims.

De eerstengeneratie moslims heeft nog een sterke binding met het thuisland waardoor er veelal gekozen wordt voor klassieke moskeetypen die sterk hun culturele identiteit uitdragen. Zoals al eerder aan de orde is gekomen is dit een emotionele kwestie, omdat

men ervan uitgaat dat dit type op een onvervalste en herkenbare wijze de eigen identiteit zou symboliseren. Maar in het huidige debat worden traditionele moskeeën gezien als een gebrek aan integratie en emancipatie waarbij de verschijningsvorm ervan de culturele verschillen juist accentueert. Vooral na 11 september 2001, maar in feite al eerder, was de mening van autochtone Nederlanders over de islam sterk verslechterd. Traditionele moskeeën werden in toenemende mate gezien als broeinesten van radicalisme en conservatisme. De moskee heeft nu meer dan ooit een negatief imago gekregen

(1. Hoving et al. 2005, blz. 320}. Commoties rondom moskeeprojecten zoals de Essalam moskee in Rotterdam en de Westermoskee in Amsterdam zijn hier een sprekend voorbeeld van.

Beide moskeeën kregen kritiek op het traditionele karakter ervan.

Westermoskee te Amsterdam Essalam moskee te Rotterdam

Het emancipatiestreven van de moslims in Nederland kan dan ook vergeleken worden met die van de joden en katholieken. Er is een tijd geweest dat joden en katholieken in Nederland nauwelijks getolereerd werden. Nu maken zij een integraal onderdeel uit van de Nederlandse samenleving. In die tijd werd hun emancipatiestreven als bedreigend gezien. Veel protestanten ervoeren een enorme culturele kloof tussen henzelf en hun katholieke en joods medeburgers (!sabel Hoving et al. 2005, blz. 315). Dit kunnen we ons vandaag de dag nauwelijks voorstellen. Maar toch vormt dit een onderdeel van Nederlandse geschiedenis en mogen we dit niet uit het oog verliezen.

De huidige discussies rondom de islam kan dan ook worden gezien als een nieuw transformatieproces van de Nederlandse samenleving waarbij de moslims proberen een gelijkwaardig lid ervan te worden.

Het huidige multiculturele karakter van Nederland, bestaande uit gepolariseerde groepen, zal op den duur plaatsmaken voor een pluriculturele samenleving waarbij

11

etniciteit weinig tot geen rol meer zal spelen (E. Erkoçu &

c.

Daarbij kunnen we de huidige polemiek rondom de islam van tijdelijke aard beschouwen en zal in dit onderzoek de nadruk liggen op de moskeearchitectuur in Nederland.

In het huidige architectuurdebat wordt de discussie dan ook meer gespeeld op de moskee als gebouwtype. De nadruk ligt op de verschijningsvorm ervan. Termen als eftelingarchitectuur, heimweearchitectuur en importarchitectuur spreken voor zich. De traditionele moskee past niet in Nederland!

Bij de zogenaamde heimweemoskeeën wordt het uitdragen van de culturele identiteit belangrijker beschouwd dan het daadwerkelijk goed functioneren ervan. Daarnaast zorgt het autonome en introverte karakter van de traditionele moskee ervoor dat het niet past in zijn urbane context. Het gaat de relatie niet aan met zijn omgeving waardoor het een

"fremdkörper" wordt.

Waar liggen dan de kansen om de moskee in te bedden in de Nederlandse stad? Het moge duidelijk zijn dat de kansen niet liggen bij de eerstengeneratie moslims. Zij benaderen de moskee vanuit hun emoties en hun binding met het thuisland. Resultaat: traditionele moskee.

De kansen liggen naar mijn mening bij de tweede generatie en de daarop volgende generaties. In het volgende hoofdstuk zal hier verder op in worden gegaan.

Jonge moslims en hun nieuwe kijk op de islam

De felle reacties op de islam hebben er toe geleid dat vooral jonge moslims in Nederland een groter zelfbewustzijn hebben gecreëerd, waarbij zij trots zijn op de eigen culturele identiteit. Jonge moslims die juist hun culturele identiteit anders uitdragen in het openbaar en zich als gelijkwaardig lid plaatsen in de 1\Jederlandse samenleving. Daarbij nemen zij afstand van fundamentalisme, intolerantie en antiwesterse sentimenten en zoeken ze naar een moderne interpretatie van hun geloof die past bij hun generatie in een multiculturele samenleving.

De zogenaamde herinterpretatie van de islam is op zich geen nieuwe verschijnsel. De verspreiding van de islam die vanaf de 7e eeuw plaats vond heeft ertoe geleid dat de islam in aanraking kwam met nieuwe culturen. Nieuwe culturen die ten opzichte van de islam andere waarden en normen hanteren. Hierdoor is de islam gaan transformeren waardoor

er op wereldschaal verschillende interpretaties zijn ontstaan. Deze interpretaties zijn te categoriseren van orthodoxe tot en met vrij gezinde opvattingen.

Vanuit dit perspectief is het dan ook logisch dat er in Nederland een nieuw islam ontstaat. De jonge generatie probeert een signaal af te geven van "kijk wij zijn ook moslims maar hebben een hele andere kijk op de islam". Zij proberen de islam, binnen de huidige westerse context, een nieuwe gestalte te geven met als doel de kloof tussen de westerse cultuur en de islam te verzachten en in het meest ideologische geval de kloof te verwijderen. Ze zoeken hierbij niet de confrontatie op maar de dialoog.

Aangezien de moskee de verwezenlijking vormt van de islam in architectuur zal de herinterpretatie van de islam ook de moskee doen veranderen. Hieruit komt de behoefte en daarmee de kansen voort voor een nieuwe, eigentijdse moskee. Een eigentijdse moskee die:

-Het verlengstuk vormt van het gedachtegoed van jonge moslims;

- Een schakel vormt tussen de islam en Nederlands cultuur;

-Zich plaatst als een gelijkwaardig lid in de Nederlandse samenleving waarbij het een brug slaat tussen de verschillende culturen;

-Zowel qua functie als fysiek gebouw de dialoog aangaat met zijn nieuwe context waarbij het afstand neemt van bepaalde regionale stijlen;

- Het multiculturele karakter van Nederland als vertrekpunt neemt en hierbij zoekt naar gemeenschappelijke overeenkomsten. De nadruk ligt niet op de verschillen maar op de overeenkomsten.

Maar wat betekent dit dan voor de moskee? In wezen komt het er op neer dat de moskee zich zowel qua vorm als functie zou moeten aanpassen. Daarwaar de huidige moskeeën in Nederland zich primair richten op het geloof en daarbij dus alleen richten op de moslims (al wordt dit door de meeste moskeebesturen ontkend) moet de eigentijdse moskee een veel bredere draagvlak creëren. De moskee moet toegankelijk zijn voor iedereen. Dit kan alleen worden gecreëerd als het programma (lees: functie) dit ook toelaat.

Uit recente ontwerpen van eigentijdse kerken valt al snel de conclusie te trekken dat de toegankelijkheid niet door het toepassen van een eigentijdse vormentaal valt op te lossen.

De vorm wordt hierdoor een middel om mensen aan te trekken tot het gebouw. Om de mensen daadwerkelijk in een gebouw te krijgen moet het programma toereikend zijn. Zolang het programma alleen toereikend is voor gelovigen, vormen dit soort gebouwen

13

Jubileeurn kerk, Rome_ltalië Chrits kerk, Wenen_Oastenrijk

Synagoge, Duisburg_Duitsland Synagoge

alleen een architectonisch trekpleister voor architectuur liefhebbers. Daarom moet de eigentijdse moskee verder gaan dan alleen een architectonisch plaatje te zijn en moet het zich meer verdiepen in de functie ervan. Beide aspecten zullen een belangrijke rol krijgen in mijn onderzoek.

Doelstelling

&

Doelstelling

Het doel von dit onderzoek is een mogelijke oplossing oon te drogen voor de huidige problematiek rondom de bouw von traditionele moskeeën in Nederlandse samenleving, waarbij het gedachtegoed von de jonge moslimgeneratie het vertrekpunt vormt.

Het doel in het onderzoek is om vanuit het gedachtegoed van de jonge moslimgeneratie een eigentijdse moskee te ontwerpen die zowel qua vorm als functie past binnen de Nederlandse samenleving.

Onderzoeksvraag

Hoe kan de traditionele moskee getransformeerd worden naar een eigentijdse moskee zodat deze zowel qua vorm als functie past in de Nederlandse samenleving?

Ontwerpgebied

15

Analyse: Vorm

Stereotype moskee

Bijna alle moskeeën die in Nederland worden gebouwd hebben een traditioneel uiterlijk. De Turkse gemeenschap in Nederland kiest bijvoorbeeld meestal voor de klassiek Ottomaanse bouwstijl. Deze stijl wordt gekenmerkt door het toepassen van slanke, ronde minaretten en overkappingen door middel van koepels. Deze klassieke moskeetype vormt voor de Turkse gemeenschap het oerbeeld van de moskee waarmee een binding met het thuisland wordt gecreëerd en tegelijkertijd hun culturele identiteit ermee wordt gesymboliseerd.

In hoeverre staat het klassieke moskeetype werkelijk symbool voor een afgebakende culturele identiteit? Volgens Hüsnü Yegenoglu kunnen we niet spreken over een afgebakende culturele identiteit (2007, blz. 158}. Als voorbeeld hiervoor wordt de Ottomaanse moskeearchitectuur onder de loep genomen.

De Ottomaanse moskeeën vormen eigenlijk een nieuwe interpretatie binnen de complexe geschiedenis van de moskeearchitectuur. In hun typologie en morfologie dragen ze de invloeden van andere culturen in zich, zoals het christelijke basiliektype dat als voorbeeld diende voor de Aya Sofia kerk. Na de verovering van Constantinopel in 1453 werd de Aya Sofia kerk getransformeerd tot een moskee. De Ottomaanse architect Sinan gebruikte vervolgens de nieuwe typologie voor zijn eigen

moskeearchitectuur waaruit de Ottomaanse moskeeën zijn ontstaan.

Links: San Clemente basiliek te Rame, 4de eeuw Midden: Aya Sofia kerk te lstanbul, 6de eeuw

Rechts: Süleymaniye moskee te lstanbul, 16de eeuw. Architect Sinan

Het oerbeeld van de moskee vanuit het perspectief van de Turkse gemeenschap is in feite gebaseerd op een momentopname in de geschiedenis van de regionale

17

moskeearchitectuur in het huidige Turkije en kan dus niet gezien worden als een afgebakende culturele identiteit. Sterker nog, de Ottomaanse moskee draagt in zichzelf cultuurvreemde sporen (bv. nieuwe overkappingprincipe: de koepel).

Door het toepassen van een specifiek klassieke moskeetype is er in Nederland een gefragmenteerd -en tegelijkertijd een sterk stereotype beeld van een moskee ontstaan.

Moskeetype wereldwijd

Het stereotype moskee geeft een vertekend beeld van de werkelijke moskeearchitectuur.

In werkelijkheid is de vormentaal van de moskee op wereldschaal erg divers. Er bestaat geen stereotype moskee! Aan de hand van de volgende afbeeldingen wordt een glimp gegeven van deze diversiteit.

Turkije

West·Afrika Pakistan Naard·Afrika Indonesië

Het moge duidelijk zijn dat tijd, plek en architectuur in grote mate de verschijningsvorm en daarmee diversiteit van de moskeearchitectuur bepaalt. Toch schuilt onder deze verscheidenheid van vormen een functionele overeenkomst die de moskeeën overal ter wereld met elkaar verbindt.

De eerste overeenkomst wordt gevormd door de gezamenlijke oriëntatie op Mekka. Hier bevindt zich de Kaäba, een kubusvormig gebouw. Deze bevat de heilige zwarte steen die, naar men gelooft, door de engel Gabriël naar de aarde is gebracht. Deze oriëntatie, die de gelovige aangeeft in welke richting hij moet bidden, wordt de qibla genoemd. De qibla, die in principe een wand vormt, staat loodrecht op Mekka. Ze wordt aangeduid door de mihrab (een absis) waarin de imam plaatsneemt. De minbar, de kansel vanwaar de imam op het vrijdaggebed zijn preek houdt vormt het derde onderdeel van de oriëntatie.

? ;;-...

{. ^.

i

[)~~

~ a~')

Oriëntatie op Mekka Kaäba Qibla muur met de mihrab en de minbar

Een greep in de moskeearchitectuur toont aan dat, ondanks de verschillende verschijningsvormen, in iedere moskee de oriëntatie aanwezig is.

lf ---P ---__,...,

··· ···r· _{···········~t)b·}

:

:!

~r·

·

:

·.··

^.:Q_ f

Grote moskee, Damascus

19

---z Grote moskee Yongzhou, China

In de meeste gevallen staat de qibla-muur haaks op de lengte-as van de moskee. Dit betekent echter niet dat voor de moskee een formele standaard is ontstaan met een langwerpige plattegrond, waarbij aan de ene kant de hoofdingang en in de verlengde daarvan de gebedsmuur ligt. In tegendeel, er zijn tal van voorbeelden die niet aan dit principe voldoen.

In onregelmatige gegroeide steden is de manier van aanpak om de gerichtheid op Mekka te bewerkstelligen erg divers. Afhankelijk van de situatie worden verschillende architectonische middelen ingezet (K.Heid, tentoonstelling conflict tussen de compacte stad en de qiblo-muur, 2002).

Schema 1: De os van de qiblo-muur is identiek met de Iengteos van de moskee.

Schema 2: De voorgevel van de moskee is aangepost oon het verloop van de straat.

Schema 3: Tussen de straat en de moskee is een overgongsgebouw ingevoegd.

Schema 4: De voorgevel is getond.

Schema 5: Het interieur is in zijn oriëntatie onafhankelijk van de buitekont.

Schema 6: De zichbare contructies in het interieur staan los van de richting van de buitenmuren.

Schema 7: Mihrab in een hoek gebouwd {herbestemming).

Schema 8: Aangehechte mihrab {herbestemming).

Schema 9: Herstel van de positie van de mihrab. Voornomelijk in geval van onnauwkeurig uitvoering.

I

-

Schema 1

Schema 7 Schema 8

...

D

21

I

I

Schema91

'

De tweede overeenkomst wordt gevormd door de rite van de reinheid. Voorafgaand aan elke gebedssessie is een rituele reiniging met water vereist. Deze rituele reinigingspiekken worden ofwel als losstaand element geplaatst of als een integraal onderdeel aan een moskee gekoppeld.

Rituele reiniging Rituele reiniging: integraal onderdeel Rituele reiniging: losstaand element

Buiten de vooraf genoemde elementaire inrichtingselementen (oriëntatie en rituele reiniging) heeft een moskee in wezen niets nodig. Sterker nog, in de Koran en de soenna, de handelingsvoorschriften van de profeet, wordt er geen specifiek uiterlijk vastgelegd voor een moskee (C. Welzbacher, 2008 blz. 12).

De minaret

Het stereotype moskee heeft in Nederland zo een sterk beeld gecreëerd waardoor de minaret wordt beschouwd als een onderdeel van de moskee. Ook hier valt te concluderen dat het toepassingsgebied van de minaret op wereldschaal erg divers is. Er bestaan zelfs moskeeën die helemaal niet voorzien zijn van een minaret! (zie ook de afbeeldingen op pagina 18).

Uzbekistan Mali Irak China Cairo Yemen

De eerste islamitische gebedshuizen hebben geen minaret gekend. De bouwkundige minaret heeft geen religieuze waarde en vormt dan ook een functioneel element. De minaret wordt toegepast voor het aankondigen van het gebed en daarnaast creëert het een oriëntatiepunt voor de moslims. Zo kunnen moslims die niet bekend zijn in de omgeving de moskee vinden.

Ondanksdat de minaret een functioneletoevoeging is wordt hetonlosmakelijkverbonden met de moskee. De Nederlandse architect Wiltried van Winden geeft hier een heel mooi voorbeeld van. "Als je een kind vraagt om een huis te tekenen, komt hij ook altijd met een puntdak" {Eisevier, 6 sept. 2008}. Dit is precies wat er op dit moment met de moskee is gebeurd. Er is een oerbeeld ontstaan. De gemiddelde Nederlander zal entgetwijfeld bij de vraag om een moskee te tekenen een gebouw met een minaret schetsen. De minaret heeft zowel bij moslims als bij niet moslims een niet te onderschatten symbolische waarde gekregen. Met de minaret wordt een moskee geassocieerd.

? . . . .

23

Eerste uitgangspunt

In het voorgaande is duidelijk naar voren gekomen dat de vorm van de moskee sterk afhankelijk is van tijd, plek en architectuur. Buiten de elementaire inrichtingselementen kan een moskee door de regionale stijlen verschillende verschijningsvormen innemen.

Door deze variabelen ontstaan er wereldwijd diverse moskeetypen en kunnen we niet spreken over een stereotype moskee.

Analoog aan het bovenstaande wordt een nieuw uitgangspuntgevormd voor de moskeeën in Nederland, namelijk:

- De moskee bevindt zich in een nieuw tijdperk;

- Nederland vormt de nieuwe context van de moskee;

- Eigentijdse architectuurtaal in Nederland;

-Conclusie: Nieuwe vorm!

Tijdens de zoektocht naar een nieuwe vorm moet sterk rekening worden gehouden met de symbolische kracht van de minaret. Deze symbolische waarde mag niet uit het oog verloren gaan!

Analyse: Functie

Moskee als trekpleister

In hetjaar 622 vluchtte de profeet Mohammed van Mekka naar Medina. Hij riep deze stad uit tot het centrum van zijn verkondigingen en later tot de hoofdstad van de islamitische staat in wording.

In Medina, waar de profeet ongeveer tien jaar woonde, werd zijn huis het centrum van alle religieuze, maatschappelijke en politieke activiteiten. Het huis van de Profeet wordt dan ook beschouwd als het eerste gebedshuis (masjid) van waaruit de moskeearchitectuur is begonnen (R.Grover, 2005, blz. 19}.

Reconstructie van de huis van de Profeet

In de daarop volgende islamitische dorps- en stadontwikkelingen heeft de moskee steeds een centrale positie ingenomen. De moskee vormde de spil van de islamitische maatschappij waarbij het verder ging dan alleen een gebedshuis te zijn. Het gehele sociale en maatschappelijke leven speelde zich in en om de moskee af waardoor de moskee een trekpleister vormde voor de gehele islamitische gemeenschap.

Moskee als spil van de maatschappij

Trekpleister biedt mogelijkheden

De moskee als trekpleister bood weernieuwe mogelijkheden voorde verdere ontwikkeling ervan. Vooral kooplieden zagen nieuwe kansen erin. In de directe periferie van de moskee ontstonden dan ook commerciële plekken in de vorm van marktkraampjes. Immers, hoe meer mensen naar één plek komen des te groter is de kans dat er handel bedreven kan worden.

Omdat de moskee naast zijn religieuze functie ook een plek is voor samenkomst zijn er langzamerhand steeds meer sociale en maatschappelijke functies rondom de moskee ontstaan.

Ontwikkeling moskee

Vanuit de bovenstaande ontwikkeling is de moskee steeds meer een onderdeel gaan vormen van een groter geheel. In de loop der tijd heeft de moskee een nieuwe transformatie ondergaan waarbij het de omliggende sociale en maatschappelijke functies in zich heeft opgenomen.

Adoptotie moskee

De moskee is hierdoor een multifunctioneel gebouwcomplex geworden. De gebedsruimte is uitgegroeid tot een formeel gebouw, dat een transformatie heeft ondergaan van een religieuze ruimte naar een sociaal complex als gebouwtype (H.Yegenoglu, 2007, blz. 46). Een prachtig voorbeeld van deze adaptatie is de Süleymaniye moskee in lstanbul, ontworpen door de beroemde Ottomaanse architect Sinan.

28

Süleymoniye moskee

Süleymaniye moskee

Het 16e eeuwse complex staat op het hoogste punt in lstanbul en bepaalt de skyline van de stad. Wie het complex voor het eerst benaderd zal ongetwijfeld op een verkeerde spoor worden gezet. De moskee, die omringd is door een groot rechthoekig park, springt er met kop en schouders tussenuit waardoor alle aandacht hierop wordt gericht. De moskee creëert hiermee een enorm zwaartepunt in het complex. Bij nadere analyse wordt duidelijk dat de moskee een onderdeel vormt van een groter geheel.

Dit moskeeconcept is in de Ottomaanse periode tot stand gekomen en wordt een Külliye genoemd. De Külliye vormt een gebouwcomplex met een religieuze, culturele en sociaal- maatschappelijke achtergrond. De moskeeën worden niet losstaand maar in een Külliye gebouwd. De Süleymaniye moskee wordt dan ook aan weerszijden begrensd door verschillende commerciële en educatieve voorzieningen.

Gebedsruimte

- Commerciële functies:

-hamam (badhuis) -gaarkeuken

-kervansaray (overnachtingsplaats voor reizigers) -darüssifa (ziekenhuis)

c:=J Educatief:

-vijf medresses (islamitische school) -basisschool

-medische school

Door het moskeeprogramma te richten op de Ottomaanse maatschappij worden er diverse raakvlakken gecreëerd met het dagelijks leven. Dit zorgt ervoor dat de moskee een grote mate van functionele verwevenheid krijgt met de samenleving.

Op stedenbouwkundig niveau zorgen de nevenfuncties dat het complex past in zijn urbane context. Hierdoor kan de gebedsruimte los worden gekoppeld van de bestaande infrastructuur en kan het zich oriënteren op Mekka. In dit geval staan de nevenfuncties en de gebedsruimte parallel. Maar het moge duidelijk zijn dat dit een interessante manier is om de gerichtheid op Mekka te bewerkstelligen. Sinan heeft hiermee een veel voorkomend probleem (gerichtheid) weten op te lossen door te werken met een ensemble waarbij de gebedsruimte een centrale positie inneemt.

Mekka

Door gebruik te maken van een ensemble wordt het complex tevens toegankelijk gemaakt binnen de bestaande structuur. In de huidige situatie wordt de Süleymaniye moskee dan ook van alle kanten betreden. Het wordt gebruikt als stedelijke route. Het is dan ook logisch dat de meeste passanten het complex gebruiken als "shortcut"

in plaats van er helemaal om heen te lopen. Het loskoppelen van functies heeft als voordeel dat het complex laagdrempelig wordt waardoor men op een ongedwongen manier in contact kan komen met de gebruikers (lees: moslims) ervan.

30

,;'

Mekka

Mekka

• -=----· - ~lr--=t ,JI

I

+ ^,~Mekka

Mekka

l

l

Het werken met een ensemble waarbij de opbouw is gecentreerd op de gebedsruimte is een bewuste keuze geweest. Het betreden van de gebedsruimte wordt door het toepassen van verschillende visuele barrières uitgesteld.

De nevenfuncties vormen de eerste visuele barrière, die door middel van een straat is losgekoppeld van het park. De tweede barrière wordt gevormd door de muren van het park. Eenmaal in het park aangekomen wordt de bezoeker door middel van diagonalen geleid naar de gebedsruimte (gerichtheid). Bij deze benadering wordt er een derde barrière ingezet die wordt gevormd door de ommuring van de hof (voorplein gebedsruimte). Pas vanuit de hof kan de gebedsruimte betreden worden.

Tweede barrière

De beleving van de bezoeker wordt hiermee geprikkeld waardoor de impact van het gebouw structureel wordt opgebouwd naar een climax, namelijk de gebedsruimte.

Hierbij worden overgangsgebieden als straat, park en hof bewust ingezet. Deze gebieden fungeren dan ook als intermediair tussen het dagelijks leven en de intieme sferen van de gebedsruimte. ledere fase moet een bewustwording tot stand brengen.

Derde barrière

~

• '

"-'t I I .. :; ...

.... ...

.:&r.

.

. - _t ^•

..

. . .

.. · .' .. •,

. . . . .. .

"' I

Door nog eens gebruik te maken van een trapsgewijze opbouw van het complex wordt de benadering en daarbij de beleving extra versterkt. Sinan heeft hierbij goed gebruik gemaakt van de eigenschap van de heuvel (H. Yegenoglu, 2007, blz. 43}. Zie ook pagina 32.

Trapsgewijze opbouw

De Süleymaniye moskee laat zien hoe goed deze is ingebed in zijn stedelijke context.

Door te werken met een ensemble is het complex toegankelijk gemaakt voor iedereen.

Veel belangrijker nog is de functie die de moskee heeft gekregen. Door het programma te richten op het dagelijks leven is de moskee een ultiem, sociaal netwerk binnen de stad gaan vormen! Het overheersende thema in het ontwerp van Sinan is dan ook de dialoog tussen een solitair element en zijn omgeving.

In Iran is er ook een soortgelijke moskee ontstaan die probeert een relatie te leggen met de stad. In de volgende paragraaf wordt de Masdjid-i Shah moskee geanalyseerd.

Masdjid-i Shah moskee

Toen lsfahan in de 16e eeuw door sjah Abbas als hoofdstad was herbouwd vormde de Maidan (plein) het centrum van alle belangrijke gebouwen. De Maidan, ook wel Naqsh-e Jahan, 'Sieraad van de Wereld' genoemd, was het symbool van het Iraanse zelfbeeld als centrum van de wereld. Het langwerpige plein, ter grootte van 8 ha, werd omringd door kervansarays, baden, een bazaar, ambachtslieden en verkopers van zijde en andere luxe artikelen. In de

koffiehuizen rond het plein zaten geleerden Maidan te Jsfohan

te discussiëren, en er vonden ceremoniële plechtigheden en prestigieuze wedstrijden plaats (R.Grover, 2005, blz. 90}. Kortom, een erg levendig plein dat vandaag de dag zijn functie als trekpleister niet verloren heeft.

32

De monumentale Masdjid-i Shah moskee (17e eeuw) vormt een onderdeel van het hierboven beschreven plein. De entree van de moskee is gesitueerd aan de rand van het riante plein. Opvallend is de verdraaiing van de moskee ten opzichte van het plein.

Hier botst de strakke rechthoekige geometrie van de nieuwe wijk met de oriëntatie op Mekka. Een intermediair, een opeenvolging van meerdere hallen, wordt ingezet om de tussenruimte te overbruggen en markeert hierbij de hoofdentree van de moskee.

Meerdere hallen t.b.v. overbrugging

Ondanks dat het hier gaat om een ander moskeetype zien we toch een aantal overeenkomsten met de Süleymaniye moskee.

~"""'""' .;;U.Ql.il'..JIB.t' ... ~"llloft:P...,...S

De eerste overkomst wordt gecreëerd door l§r···~

...

~e~sk~~:~,~·~etz~~;;n ~~es~~oi)üil~:::~~~~ [l I J ' ^{~ ,~} "

intermediair tussen het alledaagse, hectische ~ .":~-·~~ .... , ...

:'{· ·::·::·îr .... ·;· .:; ...

moskee.

De tweede overeenkomst wordt gecreëerd door de overdimensionering van het plein zelf.

Hierdoor wordt de benadering van de moskee dramatisch ervaren. In combinatie met het toepassen van meerdere hallen wordt zo de

impact van de moskee structureel opgebouwd tot een climax, de gebedsruimte.

De derde overeenkomst wordt gevormd door de nevenfuncties. In de Süleymaniye moskee zijn deze opgenomen in aparte gebouwen. Bij de Masdjid-i Shah moskee zijn deze opgenomen in de plint van het plein.

Daarnaast wordt deze plint op verschillende plekken opengemaakt zodat het plein als stedelijke route kan fungeren. Het plein wordt hiermee toegankelijk gemaakt binnen de stedelijke structuur van lsfahan. Doordat het plein letterlijk een centrale positie inneemt in de stad krijgt het zowel op stad als gebouwniveau een functie als intermediair.

Het vormt hierbij een beginpunt, tussenpunt of een eindpunt in lsfahan.

Nevenfuncties in de plint

-

Stedelijke routes

Ook bij dit moskeetype valt wederom te concluderen dat het een onderdeel uitmaakt van een groter geheel. Door het plein grotendeels te richten op het alledaagse leven en deze vervolgens te koppelen aan de moskee komt het complex centraal te staan in de islamitische samenleving. Het probeert hiermee de dialoog aan te gaan met stad waarin het zich bevindt.

Moskeeën in Nederland

Uit de voorgaande twee onderzoeken is sterk naar voren gekomen dat de moskee in islamitische landen vaak een onderdeel vormt van een groter geheel. Het complex bevat naast de moskee (gebedsruimte) vaak ook sociaal maatschappelijk ondersteunde functies. In het voorbeeld van de Masdjid-i Shah moskee zien we zelfs dat het plein een sterk commerciële functie in zich draagt.

De moskee in islamitische landen probeert door zijn multifunctionaliteit een dialoog te creëren met de stad. Door in te spelen op de islamitische samenleving krijgt de moskee een centrale functie in een stad. Wel moet er worden vermeld dat de moskee, ondanks zijn vele functies, zich sterk onderscheidt van de overige functies. Dit komt niet ten nadele

34

van de toegankelijkheid ervan. Sterker nog, door het verspreidt opstellen van de functies en de stedelijke routes die erin zijn opgenomen, wordt het complex laagdrempelig. Ook niet-moslims kunnen zo in contact komen met de islam!

De westerse diaspora van de islam, de verplaatsing van moslims van islamitische landen naar West- Europa, heeft een andere verandering in de moskeearchitectuur teweeg gebracht. De diaspora heeft de multifunctionaliteit van de moskee veranderd. De moskeeën in Nederland zijn dan ook vaak alleen maar gebedshuizen. De sociaal maatschappelijk ondersteunde functies, die

normaliter in islamitische landen bij de moskee geschakeld zitten, zijn niet meer aanwezig

(B. Evers, 2008, blz. 42}. De moskeeën in Nederland richten zich alleen op de islamitische gemeenschap. Hierdoor heeft de moskee zijn raakvlakken met de stad verloren en kan het geen centrale positie innemen in de stad! Van een multifunctioneel moskeeconcept is de Nederlandse moskee gedevalueerd naar een moskee met het gebed als primaire functie. De moskee is hierdoor een solitair element geworden die niet de relatie aangaat met zijn omgeving.

Hoe kan de moskee dan een centrale functie innemen in onze moderne, niet islamitische, samenleving/stad? Hoe kan de moskee, zoals van oudsher, de dialoog aangaan met de stad? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet eerst een definitie gegeven worden van de stad. Van hieruit wordt het tweede uitgangspunt gevormd voor het ontwerp.

Tweede uitgangspunt

Het is niet eenvoudig om de aard van de moderne stad in woorden te vatten.

Maar naar mijn mening is de stad een plek waar mensen elkaar treffen, spreken, tegenspreken en weerterugtrekken naar een vertrouwde omgeving. Naast de primaire functies als wonen en werken wordt het programma van de stad gevormd door culturele, maatschappelijke en commerciële functies.

Wil de moskee overleven in de moderne stad, zal het zijn programma moeten aanpassen aan de stad. Alleen dan kan het een centrale functie innemen in de moderne, niet islamitische stad en alleen dan kan het een relatie creëren met de stad! Nog één keer moet de moskee een adaptatie ondergaan.

Commercieel

~ _~ ~ _~

Programma van de stad

+ ~ = 9 ~

Commercieel

<9

36

Programma van de eigentijdse moskee

Adaptatie v.d.

moskee

Locatie

Waarom Lombok?

Vandaag de dag zien we dat moskeeën veelal in woonwijken en industrieterreinen worden gesitueerd. Deze positie komt ten nadele van de moskee. Uit voorgaand onderzoek is sterk naar voren gekomen dat de moskee letterlijk een centrale positie inneemt in de islamitische samenleving. De eigentijdse moskee in Nederland moet deze positie ook ambiëren! Vanuit deze positie kan het zijn sterk sociaal maatschappelijke functie goed uitdragen.

Lombok vormt hierbij een uitstekende locatie. Het vormt een multiculturele wijk in de stad Utrecht met een groot aantal moslims (bron: gemeente Utrecht). De behoefte voor een moskee wordt gevormd door deze groep.

Daarnaast ligt Lombok in de directe periferie van het stadscentrum, het station en het jaarbeurs. Hierdoor kan de eigentijdse moskee een binnenstedelijke positie krijgen waarbij het de dialoog aan kan gaan met de stad en de bewoners ervan.

MultiCu/ti Lombok Lombok: Binnenstedelijke positie

In de volgende analyses zal sterk naar voren komen dat Lombok als locatie uitermate geschikt is voor een eigentijdse moskee.

39

Morfologische ontwikkeling Lombok

Om een goede grip te krijgen op het huidige Lombok wordt er eerst aan de hand van een morfologische analyse de historische ontwikkeling van Lombok in kaart gebracht. Deze ontwikkeling is opgedeeld in vijf perioden.

1650

De stad Utrecht begint in deze periode uit te breiden. Langs belangrijke uit- valswegen en kanalen ontstaan voor- steden in vorm van lintbebouwing.

Door de aanleg van de Leidsche Vaart en de Vleutense wetering krijgt deze expansie ook vorm aan de westzijde van Utrecht. Beide kanalen worden gekoppeld aan het bestaande grachtenstelsel van de binnenstad.

1850

De expansie van Utrecht begint nu echt

vorm te krijgen. Met de aanleg van het ...

Merwedekanaal wordt de westzijde van Utrecht aantrekkelijk voor de in- dustrie. Langs de Leidsche Vaart en de Vleutense Wetering ontstaan dan ook fabrieken.

Tegelijkertijd wordt er tussen het westen en het stadscentrum een spoorlijn aangelegd. Hierdoor wordt er een scheidingslijn gecreëerd.

c::::J ^Fabrieken

- Stationsgebied

1900

Door de grote emigratie vanaf het platteland naar de stad was in Utrecht een grote woningnood ontstaan. Toen zich steeds meer fabrieken aan de Leidsche Vaart vestigden, werd de toenmalige stadsweide (Hoge Weide) bebouwd met voornamelijk arbeiderswoningen voor die fabrieken (2). De verstedelijking van west Utrecht was begonnen. In hoog tempo werden straten en arbeiderswoningen gebouwd. De stedenbouwkundige structuur van Lombok wordt in deze periode gekenmerkt door een gesloten blokstructuur waarbij de zijstraten loodrecht staan op de Kanaalstraat De Kanaalstraat vormt hierbij de centrale as van de wijk (wijkontsluiting). De woningen in deze arbeidersbuurt zijn smal en hebben afwisselend twee á drie verdiepingen.

Daarnaast zijn alle woningen voorzien van een schuin dak.

In dezelfde periode wordt de Vleutense Wetering drooggelegd en maakt plaats voor de Vleutense weg. Hierdoor ontstaat er een verbinding tussen Utrecht en Vleuten. Lombok krijgt hiermee steeds meer een verbindende functie in de stad .

...

Arbeiderswoningen in Lombok

- -..-. .

.... _...

_.

"

Structuur Lombok

41

1930

Door de uitbreiding van Lombok ontstaat er een tweedeling in de wijk. In het nieuwe gedeelte komen grotere aaneengeschakelde woningen. De woningen hebben veelal platte daken en hebben veel plek voor groen aan de achterzijde.

Het nieuwe gedeelte van Lombok is qua opzet ook anders dan de arbeidersbuurt. Er is een duidelijke transformatie te zien in de structuur. Diagonalen krijgen hier de voorkeur.

Ook zien we dat er wordt afgeweken van de langwerpige blokstructuur waarbij grotere bouwblokken worden toegepast.

Het moge duidelijke zijn dat dit gedeelte van Lombok meer bestemd is voor de welgestelde.

West-Lombok

Nieuw structuur West-Lombok

Heden

Het stationsgebied is met de komst van Hoog Catharijne groter en breder geworden.

Voor het nieuwe plan werd de gehele negentiende-eeuwse stationswijk, tussen het centraal station en de Catharijnesingel, afgebroken (H.Renes, 2005, blz. 66}.

De gedeeltelijke demping van de Catherijnesingel heeft grote gevolgen gehad voor de stad Utrecht. De historische vaarverbinding tussen de Leidsche Vaart en de grachtengordel is hierdoor verbroken. In plaats van deze mooie verbinding heeft de Catherijnesingel plaatsgemaakt voor een korte snelweg.

Verder is er door het toepassen van een hoge spoordijk een fysieke barrière ontstaan tussen Lombok en het centrumgebied.

Deze twee veranderingen hebben er voor gezorgd dat Lombok meer en meer geïsoleerd is komen te liggen in de stad!

...

...

···

/

- Hoog Cothorijne

43

Het Lombok van nu

Het Lombok dat in het jaar 1650 is ontstaan heeft vandaag de dag zijn historische contouren niet verloren. Aan de noordkant wordt het begrensd door de Vleutense weg.

Jarenlang heeft de wijk gefungeerd als de westerfJank van de stad Utrecht. Door de groeiende Leidsche Rijn (nieuwe vinex locatie) heeft Lombok zijn positie als westerfJank overgeven aan deze nieuwe wijk. Hierdoor is Lombok in het midden van Utrecht komen te liggen. De Vleutense weg vormt nu de entree van de wijk en het stadscentrum (met de domtoren in het zicht). Deze stedelijke ontsluitingsweg heeft Lombok een nieuwe functie gegeven. Anno 2009 vormt Lombok een belangrijke verbinding tussen west Utrecht en het centrumgebied.

Aan de zuidzijde wordt Lombok ingeklemd door de Leidsche Vaart. De fabrieken aan deze zijde hebben door de recessie in de jaren zeventig van de vorige eeuw, plaatsgemaakt voor nieuwbouw appartementen en woningen.

Contour Lombok in 1650 Nieuwbouw

De gesloten blokstructuur van Lombok is hetzelfde gebleven. De Kanaalstraat vormt

ongewijzigd de centrale as van de wijk waarbij de zijstraten er loodrecht op staan.

Via de Kanaalstraat vindt dan ook de auto en fietsontsluiting plaats.

Zowel in het westelijke als in het oostelijke deel is het profiel van de straten niet berekend op de toegenomen hoeveelheid autoverkeer.

De wegen zijn smal en het parkeren gebeurt langs beide zijden van de straat. Uit meerdere gesprekken met de buurtbewoners is ook

duidelijk geworden dat het parkeren een Gesloten blokstructuur van Lombok

groot probleem is in Lombok. In combinatie met het eenrichtingsverkeer (hoofdzakelijk zijstraten) levert dit vooral tijdens koopavonden en in het weekend een chaotisch beeld op. Later in het onderzoek zal blijken dat dit beeld juist karakteristiek is voor Lombok.

Langs de Leidsche Vaart is door het wegvallen van de fabrieken twee marginale open ruimtes ontstaan. De eerste open ruimte wordt gevormd door de oude zaagmolen (1721}.

Deze vormt nu een onderdeel van het kleine Molenpark. Het open veld ter plaatse van de nieuwbouw woningen vormt de tweede open zone. Deze plekken zorgen ervoor dat Lombok een klein beetje kan ontsnappen aan de gesloten structuur. Ondanks de kleine omvang van deze twee gebieden krijgt het in combinatie met de Leidsche Vaart een recreatieve functie in de wijk. Echter door de decentrale positie blijft de beleving van Lombok gesloten.

Links: Molenpark

Rechts: Open veld De ster, oude zaagmolen

De functionele structuur van Lombok wordt gedomineerd door woonfuncties. De wijk Lombok heeft veel goedkope en weinig dure woningen. De Kanaalstraat en de Damstraat

45

zijn de ruimtelijke en functionele dragers van de wijk. Ze onderscheiden zich van de rest van de straten door de sterke commerciële functie ervan. Boven deze functies bevinden zich aaneengeschakelde woonfuncties. Beide straten hebben ervoor gezorgd dat Lombok weer op de agenda van de Utrecht is gekomen. In de volgende paragraaf zal blijken waarom.

\tuzietli(OE!Ii

Cl lcqp!rtnrn - lti:Aheek

-Kerk

- l\lb;IEe

- o-derMjs

De transformatie van Lombok

Wie het Lombok van nu vergelijkt met de wijk van dertig jaar geleden ziet bouwkundig weinig verschillen. Het grootste en zeer opvallende verschil is dat de buurt in deze tijd vooral wordt bewoond door mensen die uit Marokko en Turkije naar Nederland zijn gekomen en die er hun heel eigen wereld hebben gemaakt. Hierdoor hebben de Kanaalstraat en de Damstraat een nieuwe functie gekregen. Vooral de Kanaalstraat die de kashba van Utrecht wordt genoemd, heeft een volstrekt ander karakter gekregen.

Talloze groentewinkels, slagers, bakkers en andere winkels geven de buurt een zeer levendig karakter.

Kanaalstraat en Damstraat

Waar in de meeste woonbuurten de winkel op de hoek is verdwenen, is in Lombok elke hoek optimaal benut (K.Visser, 2001, blz. 110). Lombok heeft in de afgelopen dertig jaar een transformatie ondergaan van een arbeidersbuurt naar een multiculturele wijk met de Kanaalstraat als kloppend hart. Het is een buurt met een groot aantal allochtonen, maar ook sterk in belangstelling bij autochtone jongeren en alleenstaanden (bron: gemeente Utrecht).

Het huidige Lombok staat bekend om zijn gezellige sfeer. Het is een bruisende, gezellige wijk wat soms chaotisch doet overkomen. Enerzijds past deze chaotische sfeer niet in onze steden. Als we ervan uitgaan dat de wijk grotendeels door allochtonen van islamitische afkomst wordt gevormd is het ook weer typerend. In islamitische landen

47

hoort chaos erbij en dus ook in Lombok.

Dagelijks komen er zowel allochtonen als autochtonen hun boodschappen doen in Lombok. En dit maakt Lombok dan ook speciaal. Lombok is een trekpleister op zowel lokaal als regionaal niveau. Het vormt een stedelijke ruimte waar verschillende culturen elkaar ontmoeten.

Lombok ligt op steenworpafstand van het stadscentrum en het centrale station waardoor het een binnenstedelijke positie krijgt. Het is goed bereikbaar voor voetgangers, auto's en het openbaarvervoer (tram/bus). Echter deze bereikbaarheid vormt een groot knelpunt voor Lombok.

Auto

Fiets

- Hoofdverbinding Cl Fietsverbinding

Knelpunten van Lombok

Vanuit het Jaarbeurs en het stadscentrum vormt het Westplein de entree van Lombok. Doordat alle verkeerstromen op het Westplein uitkomen is het een onoverzichtelijk, druk verkeersplein gaan vormen. De bereikbaarheid heeft hierbij een barrière gecreëerd. In combinatie met de fysieke barrière door de spoordijk en de verbroken historische vaarroute is Lombok geïsoleerd geraakt.

2. Spoordijk

Isolatie van Lombok

1. Westplein

3. Historische vaarroute

Lombok kan vanuit zijn commerciële functie de stad Utrecht goed aanvullen. Het biedt het winkelend publiek in Utrecht een hele andere sfeer. Niets voor niets wordt het dan ook de kashba van Utrecht genoemd. Echter, door deze barrières kan Lombok geen goede aansluiting vinden met het centrumgebied.

Toch liggen er kansen voor Lombok om een aansluiting te vinden met het centrumgebied.

Deze kansen worden gevormd door het Masterplan voor het nieuwe stationsgebied van Utrecht.

49

Masterplan Stationsgebied Utrecht

De centrumfunctie van de Utrechtse oude stad staat onder druk door de grote stadsuitbreidingen in het westen en hun autonome groei. Het aantal voorzieningen in het centrum (winkelen, openbaar vervoer) is daar niet op aangepast. Bovendien sluit het oude stadscentrum aan de oostzijde slecht aan op het stationsgebied.

De aanpak van het stationsgebied staat dan ook niet op zichzelf. De hoofddoelstelling is een nieuw centrum van Utrecht te realiseren door het nieuwe stationsgebied en de oude stad te integreren en synergie tussen beiden te realiseren. Ook tussen delen van Utrecht die tot nu toe als losstaand worden ervaren, ontstaat samenhang en verbinding.

Het Masterplan sluit aan bij ontwikkelingen in de gehele stad en brengt de schaal van het stationsgebied daarmee in evenwicht. Utrecht krijgt hiermee een nieuw centrum van lokale, nationale en internationale betekenis.

De aanpak van het stationsgebied is gebundeld in twee zones. De eerste zone wordt gevormd door de Centrumboulevard. Deze loopt vanaf het Merwedekanaal tot en met het oude stadscentrum. De Stadscorridor verbindt de westelijke delen van de stad met de oude binnenstad en loopt vanaf de Leidsche Rijn via het Westplein tot het centrum van Utrecht. Hoewel beide zones een verschillende identiteit hebben, zijn de ambities dezelfde: verbinden, herstellen en betekenis geven. (bron: Masterplan Stationsgebied Utrecht)

Stadscorridor - Centrumboulevard

Jaarbeurs

CJ Binnenstad -Station

Nieuwe kansen voor Lombok

Wat voor gevolgen heeft dit voor Lombok en hoe kan het een aansluiting vinden op de ambitieuze plannen van het Masterplan? Gezien het feit dat er een nieuw, groot centrumgebied naast Lombok gerealiseerd gaat worden, moet Lombok hier gebruik van maken en erop inspelen.

De Stadscorridor speelt hierbij een belangrijke rol. Door middel van een wandel- en fietsroute verbindt het de westelijke delen met het stadscentrum. De dominante functies van de Stadscorridor zijn wonen, winkelen en cultuur. Drie functies die allen aanwezig zijn in Lombok! Maar zoals al eerder in het onderzoek aangegeven creëert, het Westplein een blokkade en kan Lombok hierdoor niet inspelen op het Masterplan. Daarom wordt er in het Masterplan het Westplein aangepakt.

Het verkeer en routing van het Westplein worden gereorganiseerd. Dankzij een tunnel onder het Westplein wordt het ruim opgezette, onoverzich- telijke verkeersplein vervangen door een nieuwe locatie aan de Kop van Lombok. Een locatie met een omvang van 8000m2 die pal naast het nieuwe centrumgebied komt te liggen!

Daarnaast wordt door de nieuwe verbindende as de barrièrewerking van het omvangrijke spoor tot een minimum beperkt. Deze as zal hierdoor intensief worden gebruikt met als voordeel dat de locatie een zichtlocatie gaat vormen.

Lombok kan hierdoor zijn bestaande identiteit versterken en een herkenbaar punt gaan vormen in de stad.

Verder krijgt in hetMasterplan watereen belangrijke rol. De Catharijnesingel wordt weer hersteld tot een doorlopende singel rondom de oude stad. De verbroken historische vaarroute tussen de Leidsche Vaart en de Catharijnesingel wordt hersteld. Deze

51

Nieuwe locotie

Zichtlocatie door de Stadscorridor

vaarroute komt langst de Kop van Lombok te lopen waardoor er wederom een extra zichtlijn wordt gecreëerd. Daarnaast wordt door de komst van deze nieuwe stedelijke vaarroute het verkeer van Utrecht ontlast.

Historische voorroute hersteld Extra zichtlijn vanuit voorroute

Het moge duidelijk zijn dat het Masterplan nieuwe kansen creëert voor Lombok. Nieuwe kansen waarbij het een aansluiting kan vinden met het nieuwe centrumgebied. Lombok kan vanuit zijn sterk commerciële functie een onderdeel gaan vormen van het nieuwe centrumgebied. Het kan vanuit zijn levendige en oosterse karakter de stad Utrecht versterken en aanvullen. Hierbij kan het letterlijk een binnenstedelijke positie innemen.

- Lombok

De eigentijdse moskee speelt hierbij een belangrijke rol. Vanuit de analyses van de Süleymaniye moskee en de Masdjid-i Shah moskee is naar voren gekomen dat de moskee een verbindende functie in een stad kan innemen.

De eigentijdse moskee kan hiermee de Kanaalstraat, en dus Lombok verbinden met het nieuwe centrumgebied. Het kan een schakelpunt vormen tussen Lombok en het centrum waarbij het als een beginpunt, tussenpunt of eindpunt kan functioneren.

Vanuit deze centrale positie kan de eigentijdse moskee zowel de verbinding herstellen tussen wijk en stad als de dialoog bewerkstelligen tussen moskee en stad. Zo krijgt de moskee dekansomvanuitde binnenstedelijke locatieeen ultiem sociaal, maatschappelijk, cultureel en commercieel netwerk te gaan vormen in de stad Utrecht. Een netwerk die de moskee in islamitische landen altijd heeft gehad maar nu dankzij de eigentijdse moskee dit ook kan creëren in een niet-islamitische westerse samenleving/stad.

Moskee ols schakelpunt

53