Moskee als trekpleister
In hetjaar 622 vluchtte de profeet Mohammed van Mekka naar Medina. Hij riep deze stad uit tot het centrum van zijn verkondigingen en later tot de hoofdstad van de islamitische staat in wording.
In Medina, waar de profeet ongeveer tien jaar woonde, werd zijn huis het centrum van alle religieuze, maatschappelijke en politieke activiteiten. Het huis van de Profeet wordt dan ook beschouwd als het eerste gebedshuis (masjid) van waaruit de moskeearchitectuur is begonnen (R.Grover, 2005, blz. 19}.
Reconstructie van de huis van de Profeet
In de daarop volgende islamitische dorps-en stadontwikkelingdorps-en heeft de moskee steeds een centrale positie ingenomen. De moskee vormde de spil van de islamitische maatschappij waarbij het verder ging dan alleen een gebedshuis te zijn. Het gehele sociale en maatschappelijke leven speelde zich in en om de moskee af waardoor de moskee een trekpleister vormde voor de gehele islamitische gemeenschap.
Moskee als spil van de maatschappij
Trekpleister biedt mogelijkheden
De moskee als trekpleister bood weernieuwe mogelijkheden voorde verdere ontwikkeling ervan. Vooral kooplieden zagen nieuwe kansen erin. In de directe periferie van de moskee ontstonden dan ook commerciële plekken in de vorm van marktkraampjes. Immers, hoe meer mensen naar één plek komen des te groter is de kans dat er handel bedreven kan worden.
Omdat de moskee naast zijn religieuze functie ook een plek is voor samenkomst zijn er langzamerhand steeds meer sociale en maatschappelijke functies rondom de moskee ontstaan.
Ontwikkeling moskee
Vanuit de bovenstaande ontwikkeling is de moskee steeds meer een onderdeel gaan vormen van een groter geheel. In de loop der tijd heeft de moskee een nieuwe transformatie ondergaan waarbij het de omliggende sociale en maatschappelijke functies in zich heeft opgenomen.
Adoptotie moskee
De moskee is hierdoor een multifunctioneel gebouwcomplex geworden. De gebedsruimte is uitgegroeid tot een formeel gebouw, dat een transformatie heeft ondergaan van een religieuze ruimte naar een sociaal complex als gebouwtype (H.Yegenoglu, 2007, blz. 46). Een prachtig voorbeeld van deze adaptatie is de Süleymaniye moskee in lstanbul, ontworpen door de beroemde Ottomaanse architect Sinan.
28
Süleymoniye moskee
Süleymaniye moskee
Het 16e eeuwse complex staat op het hoogste punt in lstanbul en bepaalt de skyline van de stad. Wie het complex voor het eerst benaderd zal ongetwijfeld op een verkeerde spoor worden gezet. De moskee, die omringd is door een groot rechthoekig park, springt er met kop en schouders tussenuit waardoor alle aandacht hierop wordt gericht. De moskee creëert hiermee een enorm zwaartepunt in het complex. Bij nadere analyse wordt duidelijk dat de moskee een onderdeel vormt van een groter geheel.
Dit moskeeconcept is in de Ottomaanse periode tot stand gekomen en wordt een Külliye genoemd. De Külliye vormt een gebouwcomplex met een religieuze, culturele en sociaal-maatschappelijke achtergrond. De moskeeën worden niet losstaand maar in een Külliye gebouwd. De Süleymaniye moskee wordt dan ook aan weerszijden begrensd door verschillende commerciële en educatieve voorzieningen.
Gebedsruimte
- Commerciële functies:
-hamam (badhuis) -gaarkeuken
-kervansaray (overnachtingsplaats voor reizigers) -darüssifa (ziekenhuis)
c:=J Educatief:
-vijf medresses (islamitische school) -basisschool
-medische school
Door het moskeeprogramma te richten op de Ottomaanse maatschappij worden er diverse raakvlakken gecreëerd met het dagelijks leven. Dit zorgt ervoor dat de moskee een grote mate van functionele verwevenheid krijgt met de samenleving.
Op stedenbouwkundig niveau zorgen de nevenfuncties dat het complex past in zijn urbane context. Hierdoor kan de gebedsruimte los worden gekoppeld van de bestaande infrastructuur en kan het zich oriënteren op Mekka. In dit geval staan de nevenfuncties en de gebedsruimte parallel. Maar het moge duidelijk zijn dat dit een interessante manier is om de gerichtheid op Mekka te bewerkstelligen. Sinan heeft hiermee een veel voorkomend probleem (gerichtheid) weten op te lossen door te werken met een ensemble waarbij de gebedsruimte een centrale positie inneemt.
Mekka
Door gebruik te maken van een ensemble wordt het complex tevens toegankelijk gemaakt binnen de bestaande structuur. In de huidige situatie wordt de Süleymaniye moskee dan ook van alle kanten betreden. Het wordt gebruikt als stedelijke route. Het is dan ook logisch dat de meeste passanten het complex gebruiken als "shortcut"
in plaats van er helemaal om heen te lopen. Het loskoppelen van functies heeft als voordeel dat het complex laagdrempelig wordt waardoor men op een ongedwongen manier in contact kan komen met de gebruikers (lees: moslims) ervan.
30
Het werken met een ensemble waarbij de opbouw is gecentreerd op de gebedsruimte is een bewuste keuze geweest. Het betreden van de gebedsruimte wordt door het toepassen van verschillende visuele barrières uitgesteld.
De nevenfuncties vormen de eerste visuele barrière, die door middel van een straat is losgekoppeld van het park. De tweede barrière wordt gevormd door de muren van het park. Eenmaal in het park aangekomen wordt de bezoeker door middel van diagonalen geleid naar de gebedsruimte (gerichtheid). Bij deze benadering wordt er een derde barrière ingezet die wordt gevormd door de ommuring van de hof (voorplein gebedsruimte). Pas vanuit de hof kan de gebedsruimte betreden worden.
Tweede barrière
De beleving van de bezoeker wordt hiermee geprikkeld waardoor de impact van het gebouw structureel wordt opgebouwd naar een climax, namelijk de gebedsruimte.
Hierbij worden overgangsgebieden als straat, park en hof bewust ingezet. Deze gebieden fungeren dan ook als intermediair tussen het dagelijks leven en de intieme sferen van de gebedsruimte. ledere fase moet een bewustwording tot stand brengen.
Derde barrière
Door nog eens gebruik te maken van een trapsgewijze opbouw van het complex wordt de benadering en daarbij de beleving extra versterkt. Sinan heeft hierbij goed gebruik gemaakt van de eigenschap van de heuvel (H. Yegenoglu, 2007, blz. 43}. Zie ook pagina 32.
Trapsgewijze opbouw
De Süleymaniye moskee laat zien hoe goed deze is ingebed in zijn stedelijke context.
Door te werken met een ensemble is het complex toegankelijk gemaakt voor iedereen.
Veel belangrijker nog is de functie die de moskee heeft gekregen. Door het programma te richten op het dagelijks leven is de moskee een ultiem, sociaal netwerk binnen de stad gaan vormen! Het overheersende thema in het ontwerp van Sinan is dan ook de dialoog tussen een solitair element en zijn omgeving.
In Iran is er ook een soortgelijke moskee ontstaan die probeert een relatie te leggen met de stad. In de volgende paragraaf wordt de Masdjid-i Shah moskee geanalyseerd.