Diepgang
In de Koran is geopenbaard "o mensen, ik heb jullie in verschillende rassen en kleuren geschapen zodat jullie elkander zullen leren kennen". Hierin begint Hij niet met o ongelovigen, maar met o mensen. Dat betekent dat er in de ruimste zin vanuit de Koran een God spreekt naar de christenen, naar de joden, naar de moslims, naar de hindoes, naar anders gelovigen en anders denkende, kortom naar de hele mensheid. Wie je ook bent en wat voor een achtergrond je ook hebt, kom tot elkaar en leer elkander kennen
(interview met Ahmad Pattisahusiwa, NMO 26-07-09}. Hieruit valt te concluderen dat de dialoog een religieuze plicht is van iedere moslim.
Moslims en andersdenkenden leven niet in gescheiden werelden, maar ze ontmoeten elkaaroveral in de maatschappij. Botsingenwordenveelal inde hand gewerktdoor uitingen van fundamentalistische aard van beide kanten. Maar in plaats van de verwijten over en weer te laten klinken, zijn er ook genoeg plaatsen waar de dialoog op een respectvolle wijze wordt gevoerd. De moskee is zo'n plek waar de dialoog kan ontstaan waarbij het als een tegenwicht kan worden ingezet tegen de polarisatie in de maatschappij, tegen de steeds groeiende argwaan tussen de verschillende bevolkingsgroepen. De moskee als bindmiddel om niet uit elkaar maar naar elkaar toe te groeien.
Door het transformatieproces van de islam zijn er in de loop der eeuwen verschillende interpretaties ontstaan die binnen de islam voor vertakking heeft gezorgd. De kijk op de islam is hierdoor verschillend geworden. Verschillende wegen die leiden naar een gemeenschappelijk doel waarbij iedere individu zijn eigen weg bewandelt.
Het multiculturele karakter van Lombok en in breder context in Nederland representeert deze verschil -lende interpretaties over de islam. Elk individu, mos-lim of geen mosmos-lim, heeft zijn eigen kijk op de Islam.
Op de binnenplaats komen al deze interpretaties tot één. Dit plein, die letterlijk de kern van het complex vormt, wordt een plek voor samenkomst. Een plek waarbij al onze wegen (lees: kijk op de islam) elkaar kruisen en van hieruit een mogelijke dialoog ontstaat
Kruisen van elkaars wegen
om zo een verrijking plaats te laten vinden van het individu. Het plein wordt hiermee een intermediair tussen de islam en Nederland.
De sneden in het ontwerp staan dan ook symbool voor de diverse meningen over de islam. Ze vormen verschillende kijkgaten/kijksneden op de islam die allen uitkomen op het binnenplein. Elke benadering en belevingvan het complex is dan ook anders waardoor iedere snede uniek wordt. Dit wordt gecreëerd door de volgende eigenschappen van de sneden:
J. C
---'~1. De hoogteverschillen tussen de verschillende volumes geven steeds een andere ervaring.
2. De sneden zijn qua diepte ook anders. In combinatie met de hoogteverschillen wordt iedere snede hiermee uniek.
80
1. verlengde waardoor de beleving en de ervaring van het complex divers wordt.
De diepere betekenis van de sneden waarbij verschillende gedachten bij elkaar komen op de binnenplaats en hiermee de verrijking ontstaat van het individu, is de kracht van de eigentijdse moskee. De moskee anticipeert op de verschillen door zijn diversiteit van functies waardoor alle bezoekers bewust en onbewust het complex betreden.
Door deze verrijking ontstaat er een nieuwe kijk op de islam en wordt hiermee de kijk op de islam verbreed. Een nieuwe kijk die vanuit het binnenplein weer via de sneden het signaal afgeeft naar zijn omgeving. De belangrijkste boodschap hierbij is dan ook:
- Onze kijk op de islam is anders;
-Wij staan open voor iedereen en gaan graag de dialoog aan.
De sneden worden daarom als een trechter vormgegeven. De vernauwing ter plaatse van het plein staat symbool voor de vernauwde blik
Zoals al meerdere malen naar voren is gekomen vormt de dialoog een belangrijke thema binnen het ontwerp. De dialoog vormt ook vanuit de islam een belangrijke thema. Het is een religieuze plicht van iedere moslim om de dialoog aan te gaan. En dit maakt de islam als religie tolerant en gastvrij. Vanuit de islam wordt er verwacht dat iedere moslim zijn naasten, ongeacht welk geloof hij of zij praktiseert, hoort te respecteren. Er mag geen inbreuk worden gedaan op de identiteit van een individu of van een gemeenschap.
Voor de locatie geldt dat er twee verschijningsvormen {lees: twee identiteiten}
zullen ontstaan. De identiteit van de locatie, die wordt gevormd door de bouwstijl van de bestaande bebouwing, blijft gehandhaafd. Deze vormt namelijk de identiteit van Lombok en in een breder context van Nederland. Als tweede identiteit wordt de moskee geïntroduceerd.
Samen zullen ze een nieuw signaal afgeven naar de omgeving. Een signaal dat aangeeft dat ondanks onze verschillen we toch door één deur {sneden} kunnen gaan waarbij we elkaar met respect behandelen zonder dat we inbreuk doen op beide identiteiten. Twee identiteiten die een gemeenschappelijk doel delen en dat tot uiting komt op het binnenplein waarbij het de twee fysieke gebouwdelen {bestaande en nieuwe} met elkaar verbindt.
Twee identiteit met een gemeenschappelijke doel
Plein als verbindend element
De bestaande en de nieuwe bebouwing kan hierdoor worden gezien als één functio-nerend complex waarbij het bestaande gedeelte herkenbaar blijft voor Lombok. Het nieuwe gedeelte symboliseert een nieuw hoofdstuk in de Nederlandse cultuur die op den duur ook een onderdeel zal vormen van de Nederlandse geschiedenis. Het complex zal symbool staan voor de verwevenheid tussen de Nederlandse en islamitische cultuur en kan daarom ook het best worden beschreven als een symbiose tussen twee contras-terende culturen.
In het gebouwcomplex zal dit vooral tot uiting komen in de materialisatie. De identiteit van Lombok wordt gevormd door baksteen. Vanuit het concept waarbij de massa wordt
82
gesneden, wordt een nieuw materiaal geïntroduceerd. Om het snijden van de massa te accentueren wordt beton toegepast. Het nieuwe materiaal beton staat dan ook symbool voor de identiteit van de islam en creëert hiermee een sterk contrast met het bestaande.
In het ontwerp zullen beide materialen zowel op plein als gevelniveau terugkomen om zo de verwevenheid tussen beide identiteiten kracht te geven.
Identiteit Lombok Identiteit Nieuwbouw Verwevenheid
In de volgende paragrafen zal er aan de hand van illustraties het ontwerp nader worden uitgelegd.
Binnenplein
Het decor van het plein wordt naast het statische karakter van de bebouwingen ook gevormd door de bezoekers. Het zijn de mensen die het plein aankleden waardoor het plein een dynamisch karakter krijgt (continu veranderingen van de bezettingsgraad door het in- en uitkomen van bezoekers).
In het ontwerp van het plein zal op een speelse manier worden omgegaan met de geometrische structuur van het binnenplein om zo het dynamische proces te accentueren. Tegelijkertijd ontstaan hierdoor vaste pleinmeubels waardoor de gebruikers niet hun eigen voorzieningen treffen.
Dit voorkomt dat er een chaotisch beeld ontstaat.
Aankleding plein door bezoekers
Dynamisch proces ··>dynamisch plein
t
Verder zal de natuur als tweede dynamische element worden ingezet. Vanuit de wordt er namelijk van uitgegaan dat de mens door God wordt beschouwd als zijn plaatsvervanger op aarde en dat God de aarde aan de mens heeft toevertrouwd
(M.Hattstein, 2000, blz. 39}. Ze beschouwen daarom de bescherming en de instandhouding van de natuur als een onderdeel van de islamitische boodschap. In de islamitische architectuur wordt de natuur dan ook toegepast om een afspiegeling te creëren van het paradijs op aarde. Naast het toepassen van bomen en groenstroken krijgt water een belangrijke rol in de islamitische architectuur. Het krijgt een symbolische betekenis vanuit het levengevende aspect ervan. Het vormt daarnaast een belangrijk onderdeel van de rituele reiniging.
Op pleinniveau zullen de bovengenoemde dynamische elementen het plein diverse sferen geven. Enerzijds het open, commerciële plein tegenover het besloten, intieme plein (verlengstuk gebedsruimte). Daarnaast zal het ook voor een verbinding zorgen tussen deze twee gebieden.
84
1.
3.
1. Tweedeling plein:
-links open commerciële plein
-rechts besloten/intieme plein (verlengstuk gebedsruimte)
2. De twee gebieden worden door middel van groenstroken met elkoor verbonden woordoor er een verwevenheid ontstaat tussen beide gebieden. Er wordt ondanks de twee functionele verschillen een eenheid gevormd.
2.
4.
Bomenrij= intiem/besloten Abstracte groenstrook
3. Het intieme voorplein vormt een overgangsgebied tussen het hectische stadsleven en de gebedsruimte. Om een diepere betekenis te geven aan dit gebied wordt er een vijver geplaatst die de rituele reiniging symboliseert. Omringd daar een kalommenstructuur van leiploten refereert dit aan de hofmoskee waarbij het een overgangsgebied vormt tussen het alledaagse leven en de rustige, intieme gebedsruimte. (Onder de poragraaf gebedsruimte zal hierop verder warden ingegaan)
4. De vaste pleinmeubels komen terug in de twee geledingen van het plein. De abstracte groenstrook wordt voorzien van grosmatten (zogenaamde reloxplekken). Vanuit deze plekken kon het plein worden aanschouwd/geobserveerd. Onder de plotoonbomen komen zitplekken in de vorm van stroken. Onder de schaduw van de leiplaten kan men don ook even ontsnappen uit het hectische leven van de stad. Tevens kunnen de ronden van de vijvers ook gebruikt warden als zitplekken
Verder komen de verticale stijgpunten in de vorm van een trap en lift (t.b.v. ontsluiting parkeergarage) centraal te liggen.
"Verwevenheid tussen twee identiteiten"
"Diversiteit van het gebouwprogramma komt terug in de diverse sferen van het plein"
Open plein:
Plek voor verschillende activiteiten Intiem/besloten plein:
Plek voor rust en ontspanning
Water als symbolisch element vaar de rituele reiniging omringd daar natuurlijke kolommen, vaarzien van een groen dak. (plein als verlengstuk van de gebedsruimte)
i
t . • 111m t'fllll1rr·'~~ rtnrr!.
Het intiem/beslaten plein vormt een plek vaar ontspanning. Schaduw van het groene dak zorgt vaar een abstracte afspiege-ling van geometrische motieven. Er ontstaat een natuurlijke kunstwerk zander fysieke toevoegingen.
Abstract groenstrook:
-Geleding -Zit-en ligplekken
Strookverlichting:
Accenten leggen op verbinde ossen. Doornoost biedt het de mogelijkheid om met verschillende kleurenthema's te werken woordoor het beeld 's avonds ook divers blijft.
88
Verticale stijg punten. Het plein wordt zowel horizontooi ols ver-ticool betreden.
Ter ploot se von de leiplotenen worden spots toegepast. De ko-lommenstructuur blijft hierdoor goed zichtboor en behoudt dit gedeelte von het plein ook 's avonds zijn intieme sfeer.
Gevel
Zoals al in de diepgang naar voren is gekomen zullen er op de locatie twee verschijningsvor-men ontstaat. Twee verschijningsvormen (lees:
identiteiten) die in contrast met elkaar staan maar juist door het plein met elkaar worden verbonden.
Het plein als gemeenschappelijk doel vormt dan ook de context van de gevels op het binnenter-rein. Om op pleinniveau een totale eenheid te creëren wordt de pleinstructuur geprojecteerd op de gevels. Hierdoor worden de functies die direct grenzen aan het plein transparant waar-bij het concept van toegankelijkheid en open-heid wordt versterkt. Daarnaast ontstaat er zo een grote mate van verwevenheid tussen plein en gevel (eenheid).
Doordat het plein de nieuwe identiteit van het complex gaat vormen en hierbij een eenheid moet gaan symboliseren, zal de achterzijde van de bestaande bebouwing (verpaupering) aan-gepast moeten worden. Immers, de achterzijde van de bestaande bebouwing vormt samen met het nieuwe gedeelte het decor van het binnen-plein. Daarom wordt de schaal, de materialisatie en de gevelstructuur van de nieuwbouw overge-geven naar het bestaande om zo op pleinniveau een eenduidig beeld te realiseren.
Pleinstructuur projecteren op gevels
Achterzijde bestoonde bebouwing (verpaupering)
Aan de buitenzijde moet juist het contrast sterk aanwezig zijn. Door de passanten te begeleiden door de sneden wordt het complex geleidelijk opener. Pas nadat de snede volledig is doorlopen komt de onthulling van het plein tot stand. Op het plein wordt de bewustwording gecreëerd. Hier wordt het duidelijk dat het om één gebouwencomplex gaat waarbij het plein de verbindende factor vormt. De verwevenheid van de twee i
den-titeiten (lees: materialen) op zowel plein als gevelniveau versterkt dit beeld.
Doordat de locatie een zichtlocatie vormt krijgt de buitenschil een belangrijke rol. Aan de buitenzijde moet het complex juist de passanten prikkelen en aantrekken. Daarom krijgt het complex aan de buitenzijde een introvert karakter. De snede doorbreekt het introverte beeld door steeds een glimp te geven van het binnenplein waardoor er een nieuwsgierigheid wordt opgewekt. Vanuit deze interactie wordt de passant aangetrok-ken om zo het complex te betreden. Tegelijkertijd wordt bij het doorlopen van de sneden de gesloten gevel getransformeerd naar een open gevel. De onthulling wordt langzaam opgebouwd naar een climax.
Kern: onthulling (transparant)
- Vlak als opening = openheid -Lijn als opening= introvert
Om het introverte karakter te realiseren worden de diagonalen van de pleinstructuur gebruikt. Hierdoor wordt de pleinstructuur zowel intern als extern toegepast. Het plein voedt hierbij letterlijk het complex.
Aan de hand van de volgende impressies zal het ontwerp van de gevels getoond wor-den.
90
"Ondanks de visuele verschillen aan de buitenzijde vormt het complex op het binnenplein een eenheid"
bouwhoogtes
. hten t b) ..
~v~.~g~e~;--- ~
Aanz1c · _
Kanaalstraat
. ht Kanaalstraat Aanztc
Leidsche Vaart
lOIXXJ+P 7000+P
) I
240<XJ+P
Zicht vanvit commerciële plein
Zicht vanvit gebedsrvimte op zorg- en wijkcentrum Zichtlijn daar snede (glimp van het binnenplein}
Extra intermediair
Ter plaatse van het bestaande gedeelte wordt het decor van de nieuwbauw overgegeven. Hierdaar wordt het verpauperde aanzicht uit het zicht genomen. Aan de linkerzijde wordt er aan de hand van een betonnen schijf een extra intermediair toegepast zodat het bestaande gedeelte in zijn waarde wordt gelaten. Het plein krijgt hierdaar zijn eigen betekenis. Ter plaatse van de horecafuncties kamt het decor over het metselwerk. Hier kan er niet met een extra intermediair warden gewerkt omdat het hier gaat am functies die een relatie hebben met het plein. Dit geldt aak vaar het museum. Daarom wordt hier een gedeelte van het decor geplaatst over het metselwerk. Ter plaatse van de snede wordt er een verdraaiing gemaakt zodat aak hier een extra intermediair ontstaat.
Verder warden de daken van de horecafuncties gebruikt als dakterras vaar de woningen. Daar subtiele sneden in de pleinwand te maken ontstaat er een visuele relatie tussen de woningen en het plein.
Extra intermediair. Ontstaan van ver.schillende paarten die uitkamen ap het plein {bewustwording).
Visuele relatie tussen de woningen en het plein {glimp ap het plein).
' ·• I '11 .. , '
I 'b t - ~ ~·~ ~ ,~;,'i .
-
- ~·-. :_·- '• ..
Zicht vanuit beslaten plein ap commerciële plein.
Het overgeven van de schaal en materialisatie tussen nieuwbauw en bestaande bebouwing.
r--~~:.:~
..
Om het concept van snijden van de massa extra kracht te ge-ven kamen de gevelopeningen verdiept te liggen. Het met-selwerk kamt in het gevelvlak te liggen. In combinatie met de gevelopeningen ontstaat er een dynamische gevel.
Daar de detaillering ter plaatse van het metselwerk hetzelf-de te houhetzelf-den als bij hetzelf-de gevelopeningen (zie cirkels) wordt hiermee de mogelijkheid gecreëerd om bij een mogelijke herbestemming het metselwerk te verwijderen en er een ge-velopening van te maken Ondanks de massiviteit ontstaat er za een grote mate van flexibiliteit in het gevelvlak wat ten
j
In het programma komen ook woonfuncties voor in de vorm van zorgcentra. Deze functies hebben voldoende daglicht nodig. Echter, ter plaatse van de sneden wordt het daglicht belemmerd waardoor deze functies onvol-doende daglicht krijgen. Daarom worden deze functies voorzien van een atrium met een glazen dak.
Door de zorgunits gestapeld rondom het atrium te plaat-sen wordt er in combinatie met de gevelopeningen vol-doende licht naar binnen gehaald. Ook ontstaat er zo een sterke relatie met het plein. Daarnaast vindt ook de ontsluiting via het atrium plaats waardoor het een plek wordt voor interactie tussen de bewoners.
Door het atrium door te trekken tot het begane grond niveau wordt het gebouw open en ruimtelijk. Op begane grond niveau komen dan ook de organisatorische func-ties die door middel van het atrium in directe relatie ko-men te staan met de zorgunits. Het zorgcentrum wordt dan ook net zoals het plein een levendig gebouw wat ten goede komt aan de leefomgeving van de bewoners.
Het bovenstaande principe wordt voor beide zorggebou-wen toegepast.
Begane grond:
-organisatorische functies -open t.b.v. verschillende activiteiten
Gebedsruimte
De islamitische gebedsruimte heeft in de afgelopen eeuwen een grote transformatie ondergaan. Ten tijde van de profeet Mohammed mochten de mannen en vrouwen ge-mengd bidden in één ruimte en mochten de vrouwen zelfs geestelijke leiders worden.
Met de verspreiding van de islam is deze gelijkwaardigheid ter discussie gekomen en zien we vandaag de dag dat er in islamitische gebedsruimten een onderscheid wordt gemaakt tussen de geslachten. In zeer conservatieve islamitische landen zitten vrouwen zelfs in aparte ruimtes en mogen ze geen contact hebben met mannen. In deze mos-keeën hebben vrouwen een eigen opgang en infrastructuur door de moskee heen.
Echter, in liberale islamitische gemeenschappen bidden vrouwen achter de mannen in dezelfde ruimte. Deze stroming probeert juist het gedachtegoed van de profeet door te zetten. Een tussenvorm is de realisatie van een vrouwenbalkon in dezelfde gebedsruimte als de mannen (B. Evers, 2008, blz. 45).
Kortom, de islamitische diaspora heeft in sterke mate de rol van de vrouw in de islam bepaald en daarbij de ingebruikneming van de gebedsruimte (zonering naar geslacht).
In het onderzoek is het gedachtegoed van jonge moslims leidend geweest voor het ont-werp. Jonge moslims die juist hun culturele identiteit anders uitdragen in het openbaar en zich als gelijkwaardig lid willen plaatsen in de Nederlandse samenleving. Een samen-leving waarbij gelijkwaardigheid een essentieel onderdeel uitmaakt. Analoog hieraan zal dankzij het emancipatieproces van de jonge moslims de ongelijkheid tussen de geslach-ten worden opgeheven. De eigentijdse moskee zal dan ook een ultiem, sociaal netwerk gaan vormen waarbij saamhorigheid en gelijkwaardigheid centraal staat en dit dan ook in de vorm van gemengd bidden terugkomt in de gebedsruimte.
De gebedsruimte vormt de plek voor bezinning.
Een besloten/intieme plek binnen het complex die via het plein betreden kan worden. De rou -ting speelt hierbij een belangrijke rol. Door de verschillende overgangsgebieden (snede, open plein, besloten plein) wordt de benadering van de gebedsruimte structureel opgebouwd naar een climax. Deze gebieden worden dan ook als intermediair toegepast tussen het hectische dagelijkse leven en de intieme sferen van de
Overgong tussen het dagelijkse leven en de gebedsruimte.
gebedsruimte. Net zoals de Süleymaniye moskee, moet iedere fase een bewustwording tot stand brengen.
Eenmaal in de gebedsruimte aangekomen wordt er nog een laatste moment van bezin-ning gecreëerd door de rituele reiniging. De rituele reiniging vormt een intiem moment waarbij het individu zijn of haar laatste spirituele handeling verricht om daarna vanuit deze rust de gebedsruimte te betreden. De gebedsruimte vormt dan ook het ultieme moment van rustwaarbij de relatie tussen God en mens centraal staat.
Geïnspireerd door de zuilenmoskee wordt de in-tieme sfeer van het besloten plein (kolommenstruc-tuur) doorgetrokken naar de gebedsruimte. Door het groene dak in een abstracte vorm door te trek-ken naar de gebedsruimte ontstaat er in combinatie met de kolommenstructuur een intiem ruimtelijk gebouwconcept Hierdoor wordt de gebedsruimte een visueel verlengstuk van het plein en vice versa.
• •
Aan de hand van de volgende afbeeldingen zal stapsgewijs het ontwerp van de gebeds-ruimte getoond worden.
98
Sfeerverlichting t.b.v. wasruimte: Therme Vals, Peter Zumthar
Sfeerverlichting t.b.v. wasruimte: Therme Vals, Peter Zumthar