Toen lsfahan in de 16e eeuw door sjah Abbas als hoofdstad was herbouwd vormde de Maidan (plein) het centrum van alle belangrijke gebouwen. De Maidan, ook wel Naqsh-e Jahan, 'Sieraad van de Wereld' genoemd, was het symbool van het Iraanse zelfbeeld als centrum van de wereld. Het langwerpige plein, ter grootte van 8 ha, werd omringd door kervansarays, baden, een bazaar, ambachtslieden en verkopers van zijde en andere luxe artikelen. In de
koffiehuizen rond het plein zaten geleerden Maidan te Jsfohan
te discussiëren, en er vonden ceremoniële plechtigheden en prestigieuze wedstrijden plaats (R.Grover, 2005, blz. 90}. Kortom, een erg levendig plein dat vandaag de dag zijn functie als trekpleister niet verloren heeft.
32
De monumentale Masdjid-i Shah moskee (17e eeuw) vormt een onderdeel van het hierboven beschreven plein. De entree van de moskee is gesitueerd aan de rand van het riante plein. Opvallend is de verdraaiing van de moskee ten opzichte van het plein.
Hier botst de strakke rechthoekige geometrie van de nieuwe wijk met de oriëntatie op Mekka. Een intermediair, een opeenvolging van meerdere hallen, wordt ingezet om de tussenruimte te overbruggen en markeert hierbij de hoofdentree van de moskee.
Meerdere hallen t.b.v. overbrugging
Ondanks dat het hier gaat om een ander moskeetype zien we toch een aantal overeenkomsten met de Süleymaniye moskee.
~"""'""' .;;U.Ql.il'..JIB.t' ... ~"llloft:P...,...S
De eerste overkomst wordt gecreëerd door l§r···~
...
I r-... ., ... --·~ -"'"'--"" '~e~sk~~:~,~·~etz~~;;n ~~es~~oi)üil~:::~~~~ [l I J ' ~ ,~ "
intermediair tussen het alledaagse, hectische ~ .":~-·~~ .... , ...
:'{· ·::·::·îr .... ·;· .:; ...
~~-~ leven en de sacrale, besloten sfeer van de Plein als intermediairmoskee.
De tweede overeenkomst wordt gecreëerd door de overdimensionering van het plein zelf.
Hierdoor wordt de benadering van de moskee dramatisch ervaren. In combinatie met het toepassen van meerdere hallen wordt zo de
impact van de moskee structureel opgebouwd tot een climax, de gebedsruimte.
De derde overeenkomst wordt gevormd door de nevenfuncties. In de Süleymaniye moskee zijn deze opgenomen in aparte gebouwen. Bij de Masdjid-i Shah moskee zijn deze opgenomen in de plint van het plein.
Daarnaast wordt deze plint op verschillende plekken opengemaakt zodat het plein als stedelijke route kan fungeren. Het plein wordt hiermee toegankelijk gemaakt binnen de stedelijke structuur van lsfahan. Doordat het plein letterlijk een centrale positie inneemt in de stad krijgt het zowel op stad als gebouwniveau een functie als intermediair.
Het vormt hierbij een beginpunt, tussenpunt of een eindpunt in lsfahan.
Nevenfuncties in de plint
-Stedelijke routes
Ook bij dit moskeetype valt wederom te concluderen dat het een onderdeel uitmaakt van een groter geheel. Door het plein grotendeels te richten op het alledaagse leven en deze vervolgens te koppelen aan de moskee komt het complex centraal te staan in de islamitische samenleving. Het probeert hiermee de dialoog aan te gaan met stad waarin het zich bevindt.
Moskeeën in Nederland
Uit de voorgaande twee onderzoeken is sterk naar voren gekomen dat de moskee in islamitische landen vaak een onderdeel vormt van een groter geheel. Het complex bevat naast de moskee (gebedsruimte) vaak ook sociaal maatschappelijk ondersteunde functies. In het voorbeeld van de Masdjid-i Shah moskee zien we zelfs dat het plein een sterk commerciële functie in zich draagt.
De moskee in islamitische landen probeert door zijn multifunctionaliteit een dialoog te creëren met de stad. Door in te spelen op de islamitische samenleving krijgt de moskee een centrale functie in een stad. Wel moet er worden vermeld dat de moskee, ondanks zijn vele functies, zich sterk onderscheidt van de overige functies. Dit komt niet ten nadele
34
van de toegankelijkheid ervan. Sterker nog, door het verspreidt opstellen van de functies en de stedelijke routes die erin zijn opgenomen, wordt het complex laagdrempelig. Ook niet-moslims kunnen zo in contact komen met de islam!
De westerse diaspora van de islam, de verplaatsing van moslims van islamitische landen naar West-Europa, heeft een andere verandering in de moskeearchitectuur teweeg gebracht. De diaspora heeft de multifunctionaliteit van de moskee veranderd. De moskeeën in Nederland zijn dan ook vaak alleen maar gebedshuizen. De sociaal maatschappelijk ondersteunde functies, die
normaliter in islamitische landen bij de moskee geschakeld zitten, zijn niet meer aanwezig
(B. Evers, 2008, blz. 42}. De moskeeën in Nederland richten zich alleen op de islamitische gemeenschap. Hierdoor heeft de moskee zijn raakvlakken met de stad verloren en kan het geen centrale positie innemen in de stad! Van een multifunctioneel moskeeconcept is de Nederlandse moskee gedevalueerd naar een moskee met het gebed als primaire functie. De moskee is hierdoor een solitair element geworden die niet de relatie aangaat met zijn omgeving.
Hoe kan de moskee dan een centrale functie innemen in onze moderne, niet islamitische, samenleving/stad? Hoe kan de moskee, zoals van oudsher, de dialoog aangaan met de stad? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet eerst een definitie gegeven worden van de stad. Van hieruit wordt het tweede uitgangspunt gevormd voor het ontwerp.
Tweede uitgangspunt
Het is niet eenvoudig om de aard van de moderne stad in woorden te vatten.
Maar naar mijn mening is de stad een plek waar mensen elkaar treffen, spreken, tegenspreken en weerterugtrekken naar een vertrouwde omgeving. Naast de primaire functies als wonen en werken wordt het programma van de stad gevormd door culturele, maatschappelijke en commerciële functies.
Wil de moskee overleven in de moderne stad, zal het zijn programma moeten aanpassen aan de stad. Alleen dan kan het een centrale functie innemen in de moderne, niet islamitische stad en alleen dan kan het een relatie creëren met de stad! Nog één keer moet de moskee een adaptatie ondergaan.
Commercieel
~ ~ ~ ~
Programma van de stad
+ ~ = 9 ~
Commercieel
<9
36
Programma van de eigentijdse moskee
Adaptatie v.d.
moskee
Locatie
Waarom Lombok?
Vandaag de dag zien we dat moskeeën veelal in woonwijken en industrieterreinen worden gesitueerd. Deze positie komt ten nadele van de moskee. Uit voorgaand onderzoek is sterk naar voren gekomen dat de moskee letterlijk een centrale positie inneemt in de islamitische samenleving. De eigentijdse moskee in Nederland moet deze positie ook ambiëren! Vanuit deze positie kan het zijn sterk sociaal maatschappelijke functie goed uitdragen.
Lombok vormt hierbij een uitstekende locatie. Het vormt een multiculturele wijk in de stad Utrecht met een groot aantal moslims (bron: gemeente Utrecht). De behoefte voor een moskee wordt gevormd door deze groep.
Daarnaast ligt Lombok in de directe periferie van het stadscentrum, het station en het jaarbeurs. Hierdoor kan de eigentijdse moskee een binnenstedelijke positie krijgen waarbij het de dialoog aan kan gaan met de stad en de bewoners ervan.
MultiCu/ti Lombok Lombok: Binnenstedelijke positie
In de volgende analyses zal sterk naar voren komen dat Lombok als locatie uitermate geschikt is voor een eigentijdse moskee.
39
Morfologische ontwikkeling Lombok
Om een goede grip te krijgen op het huidige Lombok wordt er eerst aan de hand van een morfologische analyse de historische ontwikkeling van Lombok in kaart gebracht. Deze ontwikkeling is opgedeeld in vijf perioden.
1650
De stad Utrecht begint in deze periode uit te breiden. Langs belangrijke uit-valswegen en kanalen ontstaan voor-steden in vorm van lintbebouwing.
Door de aanleg van de Leidsche Vaart en de Vleutense wetering krijgt deze expansie ook vorm aan de westzijde van Utrecht. Beide kanalen worden gekoppeld aan het bestaande grachtenstelsel van de binnenstad.
1850
De expansie van Utrecht begint nu echt
vorm te krijgen. Met de aanleg van het ...
Merwedekanaal wordt de westzijde van Utrecht aantrekkelijk voor de in-dustrie. Langs de Leidsche Vaart en de Vleutense Wetering ontstaan dan ook fabrieken.
Tegelijkertijd wordt er tussen het westen en het stadscentrum een spoorlijn aangelegd. Hierdoor wordt er een scheidingslijn gecreëerd.
c::::J Fabrieken
- Stationsgebied
1900
Door de grote emigratie vanaf het platteland naar de stad was in Utrecht een grote woningnood ontstaan. Toen zich steeds meer fabrieken aan de Leidsche Vaart vestigden, werd de toenmalige stadsweide (Hoge Weide) bebouwd met voornamelijk arbeiderswoningen voor die fabrieken (2). De verstedelijking van west Utrecht was begonnen. In hoog tempo werden straten en arbeiderswoningen gebouwd. De stedenbouwkundige structuur van Lombok wordt in deze periode gekenmerkt door een gesloten blokstructuur waarbij de zijstraten loodrecht staan op de Kanaalstraat De Kanaalstraat vormt hierbij de centrale as van de wijk (wijkontsluiting). De woningen in deze arbeidersbuurt zijn smal en hebben afwisselend twee á drie verdiepingen.
Daarnaast zijn alle woningen voorzien van een schuin dak.
In dezelfde periode wordt de Vleutense Wetering drooggelegd en maakt plaats voor de Vleutense weg. Hierdoor ontstaat er een verbinding tussen Utrecht en Vleuten. Lombok krijgt hiermee steeds meer een verbindende functie in de stad .
...
Arbeiderswoningen in Lombok
- -..-. .
.... ...,...-_.~ .
"
Structuur Lombok
41
1930
Door de uitbreiding van Lombok ontstaat er een tweedeling in de wijk. In het nieuwe gedeelte komen grotere aaneengeschakelde woningen. De woningen hebben veelal platte daken en hebben veel plek voor groen aan de achterzijde.
Het nieuwe gedeelte van Lombok is qua opzet ook anders dan de arbeidersbuurt. Er is een duidelijke transformatie te zien in de structuur. Diagonalen krijgen hier de voorkeur.
Ook zien we dat er wordt afgeweken van de langwerpige blokstructuur waarbij grotere bouwblokken worden toegepast.
Het moge duidelijke zijn dat dit gedeelte van Lombok meer bestemd is voor de welgestelde.
West-Lombok
Nieuw structuur West-Lombok
Heden
Het stationsgebied is met de komst van Hoog Catharijne groter en breder geworden.
Voor het nieuwe plan werd de gehele negentiende-eeuwse stationswijk, tussen het centraal station en de Catharijnesingel, afgebroken (H.Renes, 2005, blz. 66}.
De gedeeltelijke demping van de Catherijnesingel heeft grote gevolgen gehad voor de stad Utrecht. De historische vaarverbinding tussen de Leidsche Vaart en de grachtengordel is hierdoor verbroken. In plaats van deze mooie verbinding heeft de Catherijnesingel plaatsgemaakt voor een korte snelweg.
Verder is er door het toepassen van een hoge spoordijk een fysieke barrière ontstaan tussen Lombok en het centrumgebied.
Deze twee veranderingen hebben er voor gezorgd dat Lombok meer en meer geïsoleerd is komen te liggen in de stad!
...
~...
'···
/
- Hoog Cothorijne
43
Het Lombok van nu
Het Lombok dat in het jaar 1650 is ontstaan heeft vandaag de dag zijn historische contouren niet verloren. Aan de noordkant wordt het begrensd door de Vleutense weg.
Jarenlang heeft de wijk gefungeerd als de westerfJank van de stad Utrecht. Door de groeiende Leidsche Rijn (nieuwe vinex locatie) heeft Lombok zijn positie als westerfJank overgeven aan deze nieuwe wijk. Hierdoor is Lombok in het midden van Utrecht komen te liggen. De Vleutense weg vormt nu de entree van de wijk en het stadscentrum (met de domtoren in het zicht). Deze stedelijke ontsluitingsweg heeft Lombok een nieuwe functie gegeven. Anno 2009 vormt Lombok een belangrijke verbinding tussen west Utrecht en het centrumgebied.
Aan de zuidzijde wordt Lombok ingeklemd door de Leidsche Vaart. De fabrieken aan deze zijde hebben door de recessie in de jaren zeventig van de vorige eeuw, plaatsgemaakt voor nieuwbouw appartementen en woningen.
Contour Lombok in 1650 Nieuwbouw
De gesloten blokstructuur van Lombok is hetzelfde gebleven. De Kanaalstraat vormt
ongewijzigd de centrale as van de wijk waarbij de zijstraten er loodrecht op staan.
Via de Kanaalstraat vindt dan ook de auto en fietsontsluiting plaats.
Zowel in het westelijke als in het oostelijke deel is het profiel van de straten niet berekend op de toegenomen hoeveelheid autoverkeer.
De wegen zijn smal en het parkeren gebeurt langs beide zijden van de straat. Uit meerdere gesprekken met de buurtbewoners is ook
duidelijk geworden dat het parkeren een Gesloten blokstructuur van Lombok
groot probleem is in Lombok. In combinatie met het eenrichtingsverkeer (hoofdzakelijk zijstraten) levert dit vooral tijdens koopavonden en in het weekend een chaotisch beeld op. Later in het onderzoek zal blijken dat dit beeld juist karakteristiek is voor Lombok.
Langs de Leidsche Vaart is door het wegvallen van de fabrieken twee marginale open ruimtes ontstaan. De eerste open ruimte wordt gevormd door de oude zaagmolen (1721}.
Deze vormt nu een onderdeel van het kleine Molenpark. Het open veld ter plaatse van de nieuwbouw woningen vormt de tweede open zone. Deze plekken zorgen ervoor dat Lombok een klein beetje kan ontsnappen aan de gesloten structuur. Ondanks de kleine omvang van deze twee gebieden krijgt het in combinatie met de Leidsche Vaart een recreatieve functie in de wijk. Echter door de decentrale positie blijft de beleving van Lombok gesloten.
Links: Molenpark
Rechts: Open veld De ster, oude zaagmolen
De functionele structuur van Lombok wordt gedomineerd door woonfuncties. De wijk Lombok heeft veel goedkope en weinig dure woningen. De Kanaalstraat en de Damstraat
45
zijn de ruimtelijke en functionele dragers van de wijk. Ze onderscheiden zich van de rest van de straten door de sterke commerciële functie ervan. Boven deze functies bevinden zich aaneengeschakelde woonfuncties. Beide straten hebben ervoor gezorgd dat Lombok weer op de agenda van de Utrecht is gekomen. In de volgende paragraaf zal blijken waarom.
\tuzietli(OE!Ii
Cl lcqp!rtnrn - lti:Aheek
-Kerk
- l\lb;IEe
- o-derMjs
De transformatie van Lombok
Wie het Lombok van nu vergelijkt met de wijk van dertig jaar geleden ziet bouwkundig weinig verschillen. Het grootste en zeer opvallende verschil is dat de buurt in deze tijd vooral wordt bewoond door mensen die uit Marokko en Turkije naar Nederland zijn gekomen en die er hun heel eigen wereld hebben gemaakt. Hierdoor hebben de Kanaalstraat en de Damstraat een nieuwe functie gekregen. Vooral de Kanaalstraat die de kashba van Utrecht wordt genoemd, heeft een volstrekt ander karakter gekregen.
Talloze groentewinkels, slagers, bakkers en andere winkels geven de buurt een zeer levendig karakter.
Kanaalstraat en Damstraat
Waar in de meeste woonbuurten de winkel op de hoek is verdwenen, is in Lombok elke hoek optimaal benut (K.Visser, 2001, blz. 110). Lombok heeft in de afgelopen dertig jaar een transformatie ondergaan van een arbeidersbuurt naar een multiculturele wijk met de Kanaalstraat als kloppend hart. Het is een buurt met een groot aantal allochtonen, maar ook sterk in belangstelling bij autochtone jongeren en alleenstaanden (bron: gemeente Utrecht).
Het huidige Lombok staat bekend om zijn gezellige sfeer. Het is een bruisende, gezellige wijk wat soms chaotisch doet overkomen. Enerzijds past deze chaotische sfeer niet in onze steden. Als we ervan uitgaan dat de wijk grotendeels door allochtonen van islamitische afkomst wordt gevormd is het ook weer typerend. In islamitische landen
47
hoort chaos erbij en dus ook in Lombok.
Dagelijks komen er zowel allochtonen als autochtonen hun boodschappen doen in Lombok. En dit maakt Lombok dan ook speciaal. Lombok is een trekpleister op zowel lokaal als regionaal niveau. Het vormt een stedelijke ruimte waar verschillende culturen elkaar ontmoeten.
Lombok ligt op steenworpafstand van het stadscentrum en het centrale station waardoor het een binnenstedelijke positie krijgt. Het is goed bereikbaar voor voetgangers, auto's en het openbaarvervoer (tram/bus). Echter deze bereikbaarheid vormt een groot knelpunt voor Lombok.
Auto
Fiets
- Hoofdverbinding Cl Fietsverbinding
Knelpunten van Lombok
Vanuit het Jaarbeurs en het stadscentrum vormt het Westplein de entree van Lombok. Doordat alle verkeerstromen op het Westplein uitkomen is het een onoverzichtelijk, druk verkeersplein gaan vormen. De bereikbaarheid heeft hierbij een barrière gecreëerd. In combinatie met de fysieke barrière door de spoordijk en de verbroken historische vaarroute is Lombok geïsoleerd geraakt.
2. Spoordijk
Isolatie van Lombok
1. Westplein
3. Historische vaarroute
Lombok kan vanuit zijn commerciële functie de stad Utrecht goed aanvullen. Het biedt het winkelend publiek in Utrecht een hele andere sfeer. Niets voor niets wordt het dan ook de kashba van Utrecht genoemd. Echter, door deze barrières kan Lombok geen goede aansluiting vinden met het centrumgebied.
Toch liggen er kansen voor Lombok om een aansluiting te vinden met het centrumgebied.
Deze kansen worden gevormd door het Masterplan voor het nieuwe stationsgebied van Utrecht.
49
Masterplan Stationsgebied Utrecht
De centrumfunctie van de Utrechtse oude stad staat onder druk door de grote stadsuitbreidingen in het westen en hun autonome groei. Het aantal voorzieningen in het centrum (winkelen, openbaar vervoer) is daar niet op aangepast. Bovendien sluit het oude stadscentrum aan de oostzijde slecht aan op het stationsgebied.
De aanpak van het stationsgebied staat dan ook niet op zichzelf. De hoofddoelstelling is een nieuw centrum van Utrecht te realiseren door het nieuwe stationsgebied en de oude stad te integreren en synergie tussen beiden te realiseren. Ook tussen delen van Utrecht die tot nu toe als losstaand worden ervaren, ontstaat samenhang en verbinding.
Het Masterplan sluit aan bij ontwikkelingen in de gehele stad en brengt de schaal van het stationsgebied daarmee in evenwicht. Utrecht krijgt hiermee een nieuw centrum van lokale, nationale en internationale betekenis.
De aanpak van het stationsgebied is gebundeld in twee zones. De eerste zone wordt gevormd door de Centrumboulevard. Deze loopt vanaf het Merwedekanaal tot en met het oude stadscentrum. De Stadscorridor verbindt de westelijke delen van de stad met de oude binnenstad en loopt vanaf de Leidsche Rijn via het Westplein tot het centrum van Utrecht. Hoewel beide zones een verschillende identiteit hebben, zijn de ambities dezelfde: verbinden, herstellen en betekenis geven. (bron: Masterplan Stationsgebied Utrecht)
Stadscorridor - Centrumboulevard
Jaarbeurs
CJ Binnenstad -Station
Nieuwe kansen voor Lombok
Wat voor gevolgen heeft dit voor Lombok en hoe kan het een aansluiting vinden op de ambitieuze plannen van het Masterplan? Gezien het feit dat er een nieuw, groot centrumgebied naast Lombok gerealiseerd gaat worden, moet Lombok hier gebruik van maken en erop inspelen.
De Stadscorridor speelt hierbij een belangrijke rol. Door middel van een wandel- en fietsroute verbindt het de westelijke delen met het stadscentrum. De dominante functies van de Stadscorridor zijn wonen, winkelen en cultuur. Drie functies die allen aanwezig zijn in Lombok! Maar zoals al eerder in het onderzoek aangegeven creëert, het Westplein een blokkade en kan Lombok hierdoor niet inspelen op het Masterplan. Daarom wordt er in het Masterplan het Westplein aangepakt.
Het verkeer en routing van het Westplein worden gereorganiseerd. Dankzij een tunnel onder het Westplein wordt het ruim opgezette, onoverzich-telijke verkeersplein vervangen door een nieuwe locatie aan de Kop van Lombok. Een locatie met een omvang van 8000m2 die pal naast het nieuwe centrumgebied komt te liggen!
Daarnaast wordt door de nieuwe verbindende as de barrièrewerking van het omvangrijke spoor tot een minimum beperkt. Deze as zal hierdoor intensief worden gebruikt met als voordeel dat de locatie een zichtlocatie gaat vormen.
Lombok kan hierdoor zijn bestaande identiteit versterken en een herkenbaar punt gaan vormen in de stad.
Verder krijgt in hetMasterplan watereen belangrijke rol. De Catharijnesingel wordt weer hersteld tot een doorlopende singel rondom de oude stad. De verbroken historische vaarroute tussen de Leidsche Vaart en de Catharijnesingel wordt hersteld. Deze
51
Nieuwe locotie
Zichtlocatie door de Stadscorridor
vaarroute komt langst de Kop van Lombok te lopen waardoor er wederom een extra zichtlijn wordt gecreëerd. Daarnaast wordt door de komst van deze nieuwe stedelijke vaarroute het verkeer van Utrecht ontlast.
Historische voorroute hersteld Extra zichtlijn vanuit voorroute
Het moge duidelijk zijn dat het Masterplan nieuwe kansen creëert voor Lombok. Nieuwe
Het moge duidelijk zijn dat het Masterplan nieuwe kansen creëert voor Lombok. Nieuwe