De Tijdspiegel. Jaargang 37 · dbnl

bron

De Tijdspiegel. Jaargang 37. Henri J. Stemberg, Den Haag 1880

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_tij008188001_01/colofon.php

© 2018 dbnl

Godgeleerdheid. - wijsbegeerte. - onderwijs.

De tegenwoordige en toekomstige toestand der vrouw.

De vrouw heeft werkelijk wel het recht om van de menschheid en van de openbare meening eene uitbreiding van haren werkkring, en eene taak voor hare menigvuldige krachten te vorderen, maar mag daarom den werkkring der mannen niet veroveren, daar dit een gemeenschappelijk onheil voor beide geslachten zou zijn.

F REDR . B REMER .

I.

De vrouw, die deze gedachten een dertig jaar geleden uitte, stond toenmaals boven haren tijd. Wat zij voor de vrouw verlangt, is, wat nog door de zeer gematigde voorstanders der vrouwen-beweging geeischt wordt. Zij ziet de noodzakelijkheid in, de vrouw nog een anderen werkkring te openen dan dien van echtgenoote en moeder, door de traditie erkend, omdat niet alle vrouwen die bestemming bereiken.

Zeker zou deze de eenige zijn, waarvoor zij geroepen is, als wij nog leefden in den natuurstaat: de geheele aanleg der vrouw duidt zulks aan. Reeds als kind zien wij het meisje hare pop liefkozen, aankleeden, verplegen; mamaatje spelen is voor het kleine meisje dikwijls een spel, waarin ze haar hart legt, en alleen de geest des tijds, die het kind zoo weinige uren gunt tot spel en verpoozing, is oorzaak, dat de kleine met eene Fransche of Duitsche grammatica in handen zit, terwijl hare

grootmoeder op dienzelfden leeftijd volop genoot van het voorspel harer toekomstige levenstaak.

Hoe die grootmoeder die taak opvatte, hoe bekrompen hare denkbeelden veelal

waren, zelfs over de lichamelijke opvoeding harer kinderen, dat alles zullen wij hier

in het midden laten. Ook dan, wanneer men aan de vrouw alleen het recht toekent,

als echtgenoote en

moeder invloed uit te oefenen op de maatschappij, is ontwikkeling, geheel harmonische, veelzijdige ontwikkeling van al hare krachten het eenige middel, waardoor zij hare taak waardig zal leeren vervullen. Wanneer wij harmonische, veelzijdige ontwikkeling van alle gaven en krachten als het hoogste streven der opvoeding beschouwen, dan moeten wij die des lichaams zeker meer recht laten weervaren, dan thans nog geschiedt.

Ontzaglijk vele zijn de misbruiken, die ook in dat opzicht nog heerschende blijven, maar ook vele zijn de edele pogingen, door mannen van wetenschap en humaniteit in die richting gedaan.

Het verkrijgen van een physisch krachtig gestel moet hoofdzaak worden bij de opvoeding. Geen gezonde geest in een krank of krachteloos lichaam. Zal het meisje eene bloeiende, krachtige gezondheid genieten, dan moet zij in hare kindsheid vrij kunnen spelen en stoeien, niet te vroeg en niet te veel uren op de schoolbanken slijten met onvruchtbaar geheugenwerk, met lessen leeren boven hare bevatting!

Het spreekt vanzelf, dat ook hier eene verstandige leiding vereischt wordt, dat het kind langzamerhand moet gewennen aan arbeid, aan inspanning, aan oefening zijner vermogens; maar de natuur moet niet verkracht worden; aan krachtige voeding behooren zich dagelijksche, vrije beweging in de open lucht, spelen, gymnastiek, baden en zwemmen te paren.

De eigenlijke leerlust begint dan eerst, als het meisje begrijpt, wat ze leert, als zij begint te vergelijken, te verwerken, na te denken.

De ontzettende haast, die tegenwoordig de menschheid voortzweept, maakt van het kind een dametje, en de kindsheid, de lentetijd des levens, waarin onschuld, eenvoud, natuur nog een straal van het menschelijk ideaal op het kind doen vallen, ze wordt, helaas! eene caricatuur van onze overbeschaafde groote-menschenwereld!

De weelde, die groote bederfster der menschelijke natuur, genotzucht in groote steden, steeds geprikkeld tot nieuwe behoeften, vormt van kinderen kleine, onuitstaanbare menschelijke wezens.

Neen! de vrouw, opgevoed met het oog op hare bestemming: moeder te worden van een nieuw geslacht, moet krachtig en gezond de plichten van het moederschap kunnen vervullen en op hare kinderen de onvervreemdbare erfenis van physische kracht, schoonheid en gezondheid overbrengen.

Dat mag niet uit het oog verloren worden, hoezeer de mode, de verfijnde,

vervalschte smaak der beschaafde wereld, een slank, tenger figuurtje en teedere

vormen verkiest boven de kenmerken eener bloeiende gezondheid. In hare opvoeding

geene eenzijdigheid, geen willekeur, geene concessies aan valschen smaak of

conventie! Leer haar hare gezondheid beschouwen als haren besten schat en hare

grootste aantrekkelijkheid! Laat haar niet onbekend blijven met de wetten van haar

bestaan, noch met de middelen, om hare gezondheid

te bewaren! Geene onkunde op dat gebied voor de vrouw, maar kennis, die hare reinheid niet besmet, noch haar ingeschapen gevoel van kieschheid beleedigen kan.

De hoogste, heiligste rang, welken de vrouw bekleedt in de beschaafde maatschappij, is die van moeder. Als zoodanig heeft zij het lot van het nageslacht in handen; als zoodanig is 't het belang der menschheid, de vrouw te brengen tot die volkomenheid, waartoe haar aanleg en hare bestemming haar roepen.

Laten wij niet meenen, dat thans, op het einde der 19 ^de eeuw, dat denkbeeld algemeen erkend en aangenomen is! Neen! onkunde, bekrompenheid, kleingeestigheid heerschen nog te zeer in de fatsoenlijke burgerkringen en zelfs in de hoogere standen.

Wat uiterlijke beschaving, wat oppervlakkige kennis is voor het meisje, voor de aanstaande vrouw en moeder, voldoende. De naïeve erkenning van eigen minderheid, van gebrek aan kennis staat immers zoo lief, zoo bekoorlijk in het jonge meisje! Ze is immers eene bloem gelijk; ze moet behagen, het oog verlustigen! De man moet geen oogenblik kunnen wanen, dat zij hem gelijken, veel minder overtreffen zou in degelijke kennis. Hare vrouwelijkheid, ‘das ewig Weibliche’, zou ze verliezen en daarmee hare hoogste aantrekkelijkheid voor den man, die toch nog immer een lief gezichtje en bevallige bewegingen verkiest boven gaven des geestes. - Neen! - laten wij het verkondigen van de daken! Laten wij het herhalen, vaker en luider! Opvoeding, ontwikkeling is voor de vrouw eene behoefte, een recht!

Geen opvoeding op eene meisjeskostschool, hoe voortreffelijk ook in vele opzichten, zal het meisje de kennis schenken, die ze behoeft.

De middelbare school voor meisjes, zooals die in onze grootere steden gevestigd is, moet ze afloopen; en daar, waar die nog niet bestaat, maar burgerscholen zijn voor jongens, behooren de meisjes mede datzelfde onderwijs te genieten!

Wees niet bang, dat haar dat benadeelen zal, dat het gelijk opleeren met jongens haar ruw of aanmatigend zal maken! Neen, het meisje zal zich vrij leeren bewegen onder de mannelijke jeugd, onder welke ze kameraden zal vinden, soms vrienden, met wie ze één doel beoogt: het verkrijgen van kennis, die ook haar eene macht kan worden, om zich eene positie te veroveren. Vrij en natuurlijk zal het meisje omgaan met hare medeleerlingen; haar ijver, hare volharding, bij de vrouw dikwijls grooter dan bij den man, zal de hunne opwekken en gaande houden, en zoo kan er voor beide geslachten slechts goeds voortspruiten uit eenen omgang, op de schoolbanken begonnen en licht later voortgezet aan eene universiteit.

In de vrouwelijke opvoeding heerscht het vooroordeel nog algemeen, om kloosterachtige afzondering voor meisjes en knapen tot regel te stellen. De

welvoegelijkheid wil niets weten van kameraadschap tusschen de beide geslachten;

preutschheid, stijfheid, onnatuur zijn er de vruchten van.

Mannen en vrouwen, wier paden soms naast elkaar loopen, kunnen elkaar steunen, veredelen, ontwikkelen, ook zonder dat hier de liefde eene reine, broederlijke vriendschap vervangt, en eene vrouw, dus opgevoed, zal met den man harer keuze kunnen denken en samenwerken. Zij zal, wanneer ze zonen heeft, weten, wat hun toekomt, wat hunne behoeften zijn als knaap en als jongeling, en zonder moeite zal ze hun eene leidsvrouw kunnen zijn, eene raadgeefster in menig moeielijk oogenblik.

Daarom nog eens! Aangenomen, er zij geene andere bestemming voor de vrouw dan die van gade en moeder, dan nog zal ontwikkeling alleen haar die taak leeren begrijpen, zoodat er kracht van haar uitga, kracht ten leven door alle standen der maatschappij!

II.

Naast de roeping der vrouw als moeder, ligt die van opvoedster, van onderwijzeres het eerst voor de hand. Het is voor onzen tijd bewaard gebleven, den

onderwijzersstand op te heffen uit de minachtende geringschatting van vroegere tijden. Betere bezoldiging, hoogere waardeering van den onderwijzer is de billijke erkenning der groote waarde, die het onderwijs heeft voor den mensch. En men is verder gegaan: men heeft ingezien, dat de vrouw bij uitnemendheid geschikt is, door haar geduld, hare zachtmoedigheid en volharding, om den man in die taak niet alleen tot hulpe te zijn, maar hem eenmaal te vervangen; ik bedoel natuurlijk alleen bij het lager onderwijs.

Van jaar tot jaar zien wij de vrouwelijke adspiranten naar eene akte als

hulponderwijzeres, of eene aanteekening voor de eene of andere taal, toenemen in aantal.

Niet uit den behoeftigen en den burgerstand alleen, neen, uit de deftigste families zien wij dochters onder degenen, die examen afleggen.

Waar moet het heen met al die onderwijzeressen? de markt wordt immers

overvoerd! Geen nood echter. De helft der dames, voorzien van eene of meer akten, heeft geen plan, zich practisch te wijden aan het onderwijs. Bij de meesten is het doen van examen het einde harer studies, de samenvatting harer capaciteiten. Hare eerzucht is voldaan, en zij keeren terug tot het min of meer beuzelachtig leven der meeste jonge dames.

Het meisje, dat vlug leert, in de huishouding of andere vrouwelijke bezigheden

geen lust heeft, werpt zich, na eenige jaren eene zoogenaamde Fransche school

bezocht te hebben, op de studie, legt zich toe op het een of ander vak, waarin ze

examen zal afleggen. Maar, tenzij ze op de Kweekscholen te Arnhem, Haarlem of

Groningen gevormd worde, of bij uitzondering door degelijk, oordeelkundig onderwijs

voorbereid zij, wordt ze afgericht; de kennis, bij het examen vereischt, mag ze toonen

te bezitten door het verkregen diploma: dikwijls toch

blijft hare kennis, hare geheele ontwikkeling oppervlakkig en eenzijdig. Gaat zij over tot de practijk, dan zal zij door eigen oefening menige leemte in hare vorming aanvullen. Dikwijls ook is de akte de lauwer, waarop men zich dan veilig ter ruste legt, en wat beteekent dan het moeilijk verworven bezit van dat diploma?

De nieuwe wet op het onderwijs zal zeker aan dat misbruik paal en perk stellen.

Zij, die begint zich op achttienjarigen leeftijd eene akte als hulponderwijzeres te verwerven, moet eerst practische kennis op de scholen opdoen, vóór zij zich op de talen gaat toeleggen.

Zoodoende wordt het dilettantisme geweerd; het appeltje voor den dorst, zooals velen nog tegenwoordig het examen-doen beschouwen, ingeval van veranderde omstandigheden, vervalt geheel en al.

Uit de gelederen van den kleinen burgerstand zullen onderwijzeressen voor de volksschool worden gevormd, die zeker een beschavenden invloed zullen uitoefenen op den derden en vierden stand. Intusschen zal het groot aantal jonge meisjes, die zich eene akte verwerven, inkrimpen, en dat is zeker gewenscht; alleen degenen, die ernst maken met hare roeping, blijven over, en op deze kracht kan de maatschappij rekenen.

Maar ziet men in deze mode, zooals men het zou kunnen noemen, een hooger verschijnsel, de behoefte namelijk der vrouw aan een meer geestelijken arbeid, aan eigen werkkring, aan een middel van bestaan, wanneer kommervolle omstandigheden haar daartoe noodzaken, dan is het bedroevend te ontwaren, dat deze weg alleen maar overblijft.

De man heeft in alle vakken en beroepen vrije keus; in de maatschappij kiest hij die betrekking, waartoe aanlegen neiging hem drijven.

Hem het leeuwendeel van alle voorrechten, zoo burgerlijke als maatschappelijke.

Voor de andere helft des menschdoms zijn maar enkele wegen, tot onafhankelijkheid leidend, geopend, en dan nog onder zeer beperkende bepalingen. Daarenboven heeft de vrouw in hare minder sterke constitutie een grooten hinderpaal te overwinnen, vóórdat zij geschikt is voor denzelfden werkkring als de man, als hij wind en weder kan trotseeren en bij nacht en ontijde zich derwaarts begeven, waar de plicht haar roept.

Wij vertrouwen, dat de nieuwe wet het gehalte van het vrouwelijk onderwijzend

personeel verbeteren en den standaard harer kennis verheffen zal. Wij hopen, dat de

belemmerende bepalingen slechts degenen terughouden, die naar de akte dingen om

de akte; maar de kern der vrouwelijke jeugd, zoekend naar werkzaamheid, moet dat

arbeidsveld als het hare veroveren, ook op den man! Laat der vrouw de jeugd; laat

haar ook de onzekere schreden van den knaap leiden op het pad der kennis; laat haar

zijn oog openen voor de wonderen der natuur, den zin voor het ware en schoone in

hem aankweeken: en de vrucht zal niet uitblijven. Zijne ruwheid zal verzacht, de

kwaadwilligheid, aan den knapenleeftijd eigen, zal getemd worden, en de

vrouw zal een levensgeest wakker roepen over de maatschappij der toekomst, die het ruwe geweld terugdringt en de aanmatiging van den man overwinnen moet.

Ja! de opvoedster, de onderwijzeres zal ook bij machte zijn, den cynischen, op het zinnelijke alleen gerichten tijdgeest tegen te gaan met een excelsior! op de lippen.

Naar hooger! Opwaarts voert de weg der menschheid. In plaats van den mensch te bewijzen, dat hij dier is, dat hij dierlijke hartstochten bevredigen moet, om gelukkig te zijn en aan zijne bestemming te beantwoorden, zal zij hem spreken van een ideaal, dat hij ook bereiken kan, van een ingeschapen behoefte aan God!

De vrouw zij ook hier de draagster van het hoogere! Zij heeft nog niet als zoovele mannen het geloof aan eene hoogere wereldorde verloren. Zij kan geen geluk, geene bevrediging verwachten van de stof alleen.

Zooals de bloem haren kelk opent voor den hemeldauw, zal de vrouw haar hart openen voor geloof, hoop en liefde. Deze drie voert ze mee, waar ze ook gaat, op den donkeren lijdensweg en in de nog duisterder holen van misdaad en zonde. Deze drie helpen haar strijden en overwinnen overal, in het huisgezin, in de school, in de wereld!

III.

Wie de teekenen der tijden met ernst waarneemt, krijgt een voorgevoel van eene naderende beroering, van een ontzettenden schok, die het eeuwenoude gebouw der thans bestaande instellingen uit zijne voegen dreigt te lichten.

Er zit iets ongezonds in de lucht, die we inademen, dat benauwend of prikkelend werkt op het zenuwstelsel der volken. Is het een ziekteverschijnsel of een

levensteeken, die zucht om af te breken, wat, oud en eerwaardig, den roem uitmaakte of de liefde bezat onzer voorvaderen? dat wantrouwen in de deugdelijkheid van het bestaande, dat niet alleen dringt tot twijfel en onderzoek, maar heil en hervorming verwacht van omverwerpen, afbreken, beeldstormen? Geen adelbrief van eeuwen geeft wijding aan eene instelling, al staat ze dáár op het veld der geschiedenis, geheiligd door al wat een vroeger geslacht voor deugd en eer rekende. Heeft eene vorige eeuw de burchten der leenheeren neergehaald en hunne molmende bouwvallen der poëzie gelaten, om ze met hare sagen en legenden te versieren, onze eeuw roept hare kinderen ten strijde tegen de tempels, waren het slechts die, met handen gemaakt!

maar ook tegen de heiligdommen des geloofs en der liefde!

Zouden zij, die hun moker tegen de gewijde muren opheffen, zich de vraag niet eens stellen, of bij dat afbreken van het oude niet de eene of andere kostbare bezitting verloren kon gaan, welke de nakomelingschap betreuren zal?

Zou de Noordsche dichter niet eene diepe waarheid hebben uitgesproken, waar

hij zingt:

‘Heb eerbied voor het oude; dat wat is En dat wat eens geweest is, kent uw blik, Maar wat zal zijn, staat met gesloten helm.

Vel niet lichtzinnig honderdjarige eiken;

Een machtig harte klopt er in hun borst,

En slechts de storm heeft recht om dat te breken’?

Vermolmd zijn vele maatschappelijke instellingen; gewoonte en sleur houden ze nog in het leven. Tronen waggelen op hunne grondvesten; kerken worden verlaten, eerwaardige monumenten van een vroeger krachtig geloof.

En als het dof gedreun van een naderenden orkaan dreigt de revolutie uit de verte;

zij nadert meer en meer. Maar mogen er donkere wolken hangen aan den horizon, het licht, door kennis en wetenschap ontstoken, blijft heldere stralen werpen over de wereld.

Vooroordeelen zien we bij dat licht onthuld in al hunne armoede; diepe holen van menschelijke schande en ellende, sedert eeuwen verborgen, komen aan den dag; het kwaad zien we in zijne afzichtelijkste gedaante, en het licht werpt zijn helder schijnsel op den grooten, koninklijken weg van den vooruitgang, dien de volken van Europa bewandelen.

Maar te midden van den chaos van rookende puinhoopen en verlaten heiligdommen, midden in den strijd dezer eeuw, staat de vrouw, roepend om recht!

Is dat waar? Heeft de vrouw te klagen? Heeft ze in hare jeugd, in de dagen van haren bloei en van hare schoonheid, vergeefs gevraagd naar de hulde des mans? Zijn de tempels der kunsten voor haar gesloten? Wordt haar de beker des genots onthouden en kan ze hare schreden niet richten, waarheen ze wil?

Over het geheel zullen onze vrouwen en dochters, die zich verheugen in een vriendelijk, gezellig tehuis, geene verandering wenschen, geen onrecht erkennen, omdat de keten, die haar bindt, weinig knelt; omdat zij, als gekortwiekte vogels, niet weten, dat ze zich op breede vleugelen zouden kunnen verheffen, hoog en vrij in de diepe, blauwe lucht!

De groote massa echter spreekt van andere dingen. De gehuwde vrouw heeft recht, als ze klaagt over verongelijking; want hare persoonlijke vrijheid wordt niet

gewaarborgd door de wet, die eene beschermende hand uitstrekt over het gansche volk, tegen de willekeur van den man, die zich haar heer en meester noemen kan, haar als zijn eigendom beschouwt, en zich het recht toekent, voor zichzelven te eischen, wat het offer is van een menschenleven, en dikwijls van eene menschenziel.

Zal ik spreken van het vooroordeel tegen de gescheidene vrouw? Een vooroordeel, dat, dikwijls zonder eenigen schijn van billijkheid, het recht plaatst aan de zijde van den echtgenoot, maar niet vraagt naar de oorzaak, die haar van den

gemeenschappelijken haard verdreef. De

gescheidene vrouw is gebrandmerkt door de publieke opinie; ze sleept haar leven voort, gebroken van hart, veroordeeld door de wereld, die in haar de schuldige ziet.

Voor de wet is de vrouw eene onmondige; het huwelijksformulier houdt haar den plicht voor der afhankelijkheid, der gehoorzaamheid aan den man, en zij moet van eigen wil afstand doen en het fiere hoofd buigen, ook dan, als haar heer en meester zedelijk haar mindere is.

De vrouw, die zich uit liefde verbindt aan den man harer keuze, zal hem uit den innigen drang des harten vereeren en dienen met al de toewijding, die haar bestaan adelt en ook de nederigste dienstbetooning verheft. Maar waartoe moet de wet tusschenbeide treden en eene geheel vrijwillige handeling, de overgave eener vrije liefde, maken tot een wetsartikel? De eene helft des menschdoms is geene macht gegeven over de andere! Meer nog; het kiesrecht, dat de minste burger, die eene zekere belastingsom betaalt, bezit, blijft haar geweigerd. Is zij ongehuwd of weduwe, eigenaresse zelfs van groote bezittingen, ze heeft geene stem. Zelfs in de kerk, wier ledige gestoelten nog door vrouwen worden bezet, wordt hare stem niet gehoord, terwijl de geringste onder de mannelijke lidmaten een recht heeft boven de vrome, rijke, ontwikkelde vrouw in kerkelijke aangelegenheden. Is dat geen onrecht? Of is men bang, der vrouw evenals een kind een wapen te geven, dat gevaarlijk wordt in onbedreven handen? Het stemrecht zou immers aanleiding geven tot allerlei geknoei en intriges! Alsof dat onder de mannen geen plaats vond! - Toch is deze toestand van willekeurige achteruitzetting der vrouw zoozeer gewoonte geworden, dat zij allerminst er zich over beklagen durft en alleen degenen, die in botsing komen met de bestaande belemmeringen, roepen over onrecht!

Maar keeren we terug tot de hoofdquaestie. Het huwelijk is geen regel, maar uitzondering in de beschaafde standen. Tal van jonge meisjes blijven ongehuwd. Het is dus plicht voor de ouders, om hunne meisjes zoodanig op te voeden, dat ze alleen haar weg kunnen vinden door het leven.

Bij vele vrouwen heeft dat denkbeeld overwegenden invloed gekregen, getuige ook de loffelijke pogingen van vrouwenvereenigingen, zooals ‘Arbeid adelt’ en

‘Tesselschade’, welke, straks in elkander opgelost, een krachtig werkzaam leven te gemoet gaan.

Toch zijn de middelen, welke ten haren dienste staan, de wegen, die haar van hooger hand geopend zijn, om zich geheel en al onafhankelijk te maken, ontoereikend.

Wij zullen niet spreken over de broodwinningen, eerlijke en winstgevende, welke

de meisjes uit het volk een bestaan verzekeren niet alleen, maar haar ook nog de

middelen verschaffen, om zich op te schikken; maar de meisjes uit de beschaafde

middenklassen, door hare opvoeding aan zekere weelde en

gemak gewoon, staren zoekend rond. Zich eene eervolle positie te veroveren, even en op gelijke wijze als de man, zij vermogen dit slechts bij uitzondering.

Zou het voor beide geslachten een onheil zijn, zoo de vrouw den werkkring der mannen veroverde?

De maatschappij en zij, die de macht in handen hebben, schijnen dat te vreezen;

vandáár zoovele moeielijkheden, die het streven der vrouw in die richting belemmeren.

In zekeren zin is die vrees niet ongegrond. In ons overbevolkt werelddeel, waarin alle klassen en standen streven naar vooruitgang en de middenstand overvoerd wordt door hen, die zich uit het volk omhoog werken, terwijl er voor de minste

landsbetrekking, hoe slecht ook bezoldigd, adspiranten zijn te over, waar moet het daar heen, indien ook de vrouw zal kunnen meedingen naar posten, waarvoor er nu zelfs te veel liefhebbers zijn? Maar zoover zal het niet komen. De vrouw verlangt alleen in aanmerking te komen voor die vakken, welke strooken met haren aard en hare neiging. Enkele sterke geesten onder haar zullen zich bij uitzondering werpen op den werkkring des mans; voor de meesten heeft die weinig aantrekkelijks.

Maar in die gevallen dan ook moet bekwaamheid alleen de maatstaf zijn en geen onderscheid van kunne.

Er zijn tal van betrekkingen, welke als het ware wachten op de vrouw, maar waartoe de dames tot nu toe geene neiging betoonden. Is de geneeskunde niet het vak, bij uitnemendheid voor de vrouw geschikt? En zien we het niet door de moedige baanbreekster, Mejuffr. Jacobs, bewezen, dat de vrouw wel degelijk alle hinderpalen daarbij overwinnen kan?

Kan ze niet als ziekenverpleegster eene zegenrijke roeping vervullen?

En is daar niet de kunst, de hooge, eenige, welke de vrouw in den tijd harer stille verborgenheid gekend heeft en geroepen als haar uitverkoren priesteres?

Ik zal ze hier niet opnoemen, de namen diergenen, welke zich in letterkunde, schilderkunst, tooneel- of treurspel hebben onderscheiden, terwijl onze tijd wijst op eene Sara Bernhard, eene Louise Abbema, Rosa Bonheur, Ouïda en zoovele anderen, die bewijzen, dat de gave van het genie ook de vrouw werd geschonken, en dat ze, waar zij die vrij vermocht te ontwikkelen, in het strijdperk der kunst de schoonste lauweren oogsten kan.

Is het meer algemeen geworden, dat de vrouw in elken stand op eervolle wijze

een grooter of kleiner inkomen kan verdienen, dan zal een voornaam beletsel tegen

het huwelijk vervallen, want de onmogelijkheid voor den man, om alleen te voorzien

in de kosten van het huishouden, is hoofdzakelijk oorzaak van het celibaat; de man

heeft dan in zijne echtgenoote in waarheid eene hulpe gevonden, ook in den strijd

om het bestaan. Brengt ze geen kapitaal mede ten huwelijk, ze heeft

een vermogen, dat ertegen opweegt. Ontrukt aan den beuzelgeest, die tot dusverre haar leven vervulde, gedreven door de edele eerzucht, zichzelve door eigen inspanning een levenslot te scheppen, waarin aanleg en neiging tot hun recht komen, zal ze den man niet op zijde dringen, maar met hem voor de menschheid nieuwe bronnen openen van welvaart en geluk. Huwt zij niet, zij zal zich niet beklagen; degelijke arbeid, ernstig levenswerk zal hare kracht stalen, en daarin zal zij vergoeding vinden voor het gemis van een twijfelachtig geluk.

Van de vrouw en haar invloed, want onze tijd heeft niet alleen licht noodig, maar ook warmte, de warmte van een rijk, veelzijdig gemoedsleven, heeft de maatschappij redding te verwachten, indien ze, hare hooge roeping begrijpend, door een eenparig, geduldig, krachtig pogen de ketenen, die haar nog kluisteren, vermag te breken; als zij, niet schuw en vreesachtig, maar geleid door het licht der wetenschap, gedreven door den geest dier liefde, die alle dingen hoopt en alle dingen verdraagt, met echt vrouwelijken tact de hand weet te leggen op de wonde plek en, in vereeniging met den man, de krankheên der zuchtende en worstelende menschheid weet te heelen.

Want vrouw en man moeten elkander aanvullen en volmaken. Te zamen, vereenigd maken zij het ideaal uit van den mensch!

Eene grootsche taak is der vrouwe bereid! Zien we een geest van eigenbelang, uitvloeisel van het materialisme, hoe langer zoo meer veld winnen; hooren we de kreten, die daar opgaan tegen de kerk, tegen alle vormen van den godsdienst, ja, tegen het Christendom zelf, dat, volgens velen, als verouderd, geen levensbeginsel meer zijn kan voor de maatschappij der toekomst: de vrouwelijke menschheid zal het hoogere, het goddelijke blijven zoeken, omdat dit eene levensbehoefte is voor haar bestaan; zij zal dat in het heiligdom haars harten bewaren en een vonkske ervan neerleggen en aanblazen in het gemoed der jeugd. Laat de vorm wegvallen, de leege schaal een prooi worden van den tijdgeest: het ideale, de godsdienst, welke de poëzie der menschheid is, moet de lichtende vuurkolom blijven, die de volken der aarde door de woestijn der eeuwen heenleidt.

De vrouw zij de draagster van het ideaal! Dat te zijn, zij haar doel in elken kring, klein of groot!

Heil en eere den man, zoo hij dit begrijpt en hare hulp niet versmaadt in den levensstrijd, ook niet in den grooten strijd dezes tijds.

E.H. S INE .

Staatkunde en geschiedenis.

Sociale studiën.

Getuigen en redden.

V.

De Inwendige Zending heeft eene zware en tevens hoogst ondankbare taak te vervullen, die in eminenten zin een sociaal karakter dragen moet, indien zij hare hooge roeping begrijpt en op den duur vruchten van haar moeilijken arbeid wil plukken. Maar al te dikwijls wordt zij door hen, die niet tot de ware kudde der uitverkorenen behooren, bespot en aan de kaak gesteld; want de moderne maatschappij koestert nog wel eenige sympathie voor den barmhartigen Samaritaan en maakt van hem zelfs gebruik, om een literarisch effect na te jagen, maar over den Samaritaan onder het beeld des kruises is zij zeer slecht te spreken. Het is veelal onder de zoogenaamde beschaafde standen en vooral onder de gegoede middelklasse mode geworden, om het Christendom als een overwonnen standpunt te beschouwen, en het is hoogst fatsoenlijk, om het onderzoek over het wezen van het Christelijk beginsel aan hen over te laten, die de Kerk op de eene of andere wijze dienen. In de practijk ziet men echter weinigen, die dat kerkgebouw kunnen ontberen of het gevoelsleven met ander voedsel van even ideaal gehalte voorzien; in de practijk ziet men

daarentegen de Kerk aan het werk, en menige sociale ziekte, die in de materieele wereld met ideeën en door middel der vrijheid genezen zal worden, indien wij onze moderne profeten willen gelooven, neemt gaarne de onbaatzuchtige hand van de dienaren der liefde aan, om weder op de been te geraken.

Van den econoom, die niet met den zedelijken factor rekent, zou het consequent zijn, indien hij alle onproductieve krachten en hen, die nog op ondersteuning aanspraak maken, eenvoudig als negatieve elementen beschouwde en met de opruiming van alle dingen zonder waarde begon; het Christelijk beginsel, de algemeene

menschenliefde, houdt hem van dergelijke stellingen terug. Feitelijk echter handelen

velen overeenkomstig het antwoord, mij eens door een goed liberaal gegeven: ‘Gij zinspeelt op Schäffle's “Bau des socialen Körpers”; welnu, ik heb een afschuw van al hetgeen vies is, en het volk is vies.’ Wij onderscheiden nu echter den

‘philanthropisch’ en den ‘Christelijk’ socialen arbeid en plaatsen daartegenover het individueel egoisme, dat den zedelijken ernst mist, met onverschilligheid gadeslaat, hoe duizenden in de naaste omgeving onmenschelijk lijden, het liefst met rust gelaten wordt en hoogstens aan de publieke weldadigheid deelneemt, zonder er bepaald op te letten, of dergelijke gaven heil of onheil aanrichten, opheffen of vernederen.

De dichters der oudheid noemen den strijd der helden arbeid; de Schrift spreekt van het leven des Christens, dat moeite, zorg en arbeid is, als van eene ridderschap en vergelijkt den strijd tegen de zonde, gepaard aan het werk der liefde, met het beroep van den krijgsknecht. Al deze eigenschappen vinden wij weder in de zending.

Zij treedt op voor de ontwikkeling der materieele, intellectueele en moreele cultuur, die in de absolute harmonie van het ideaal wortelt; zij gaat het zedelijk verval en de algemeene ellende, ook op het gebied des geestes, te keer, zoekt overal de sociale ziekteverschijnselen op en werkt onvermoeid, onbekommerd, of zij de trappen der rijken of de holen der armoede moet betreden, of de moreele verwildering op het tooneel van verkwisting, luxe en pracht, dan wel op dat der materieele ontzenuwing voorkomt; zij bestrijdt de barbaarschheid, zonder naar de vormen te vragen, waarin deze zich vertoont, maar steeds gereed, om te helpen en te redden, om de sociale tegenstellingen te verzachten, om de bestaande kloof te dempen en om de lijdende menschheid te dienen. In de eerste plaats moet zij het euvel leeren kennen, de kwaal onbevooroordeeld behandelen, de taal der lijdenden geheel en al verstaan.

In de tweede plaats mag zij zich niet in eene ziekelijk spiritualistische of in eene onnatuurlijk ascetische richting bewegen en even min een confessioneel standpunt op den voorgrond plaatsen; want zij vraagt niet naar de leer, maar naar de liefde, niet naar den persoon, maar naar de daad, niet naar de theologische opvatting, maar naar de algemeene organisatie, die de Christelijke beschaving en niet het Christelijk dogma op het oog heeft. Wij zouden bijv. dwalen, indien wij de wereldhistorische beteekenis van den godsdienst der Brahmanen, Boeddhisten, Mohammedanen of Israëlieten gingen loochenen en ons boven geloofsgenooten van anderen aard wilden plaatsen;

wij begaan een onrecht, indien wij, gelijk zelfs in Palestina veelal tegenover de Joden

geschiedt, belijders van andere geloofsvormen trachten te verhinderen, voor hun

geloof uit te komen. Wanneer de Israëlieten hun geschiedboeken opslaan, dan vinden

zij weinig bladzijden, die over de leer der liefde van zoogenaamde Christenen

handelen, voor zoover er althans van de toepassing van het hoofdgebod: ‘Hebt uwen

naaste lief als uzelven’, sprake is, en het pleit voor de gezondheid der wortelen van

hun

stam en voor den geest van den Talmud, dat zij aan die tallooze stormvlagen het hoofd wisten te bieden en, niettegenstaande de vervolging, zoo ontzaglijk veel op het gebied der wetenschap konden volbrengen. Men denke niet, dat de Israëlieten in de moraal beneden ons staan, of op sociaal gebied tot ons moeten opzien, of in de liefde het onderspit delven. Indien wij de afvalligen van het geloof buiten rekening laten, beschamen zij ons.

Ds. Hirzel, Predikant te Sternenberg (in 1871 als predikant te Zurich gestorven), aanvaardde zijne taak in eene gemeente, die physiek, economisch, moreel en intellectueel totaal verwaarloosd was en op een zeer lagen trap der sociale ladder stond. Hij begon overal orde te stichten, riep spaar- en andere kassen in het leven, regelde de verschillende toestanden en verhoudingen, en het gelukte hem, door de toepassing der werkdadige liefde binnen weinige jaren eene arbeidzame, vrij welvarende en in elk opzicht tevredene gemeente aan andere handen over te dragen.

Zijn collega Gustav Werner te Reutlingen werkte geheel in denzelfden geest, en is door zijne vereenigingen voor verwaarloosde kinderen meer algemeen bekend geworden. Beiden verschilden in de theologie van meening, want de een was orthodox en de ander modern, maar zij hadden geen tijd, om te theologiseeren en over de leer te twisten, want zij arbeidden daartoe te veel in den wijngaard des Heeren, en daar zij het beginsel der liefde in sociale vormen tot een levendmakend geloof wisten te verheffen, zoo kon het wel niet anders, of dezelfde leer werd op elk gebied toegepast (V. Böhmert: Der Socialismus und die Arbeiterfrage). Voorwaar, een beter en aantrekkelijker beeld dan dat van Ds. Bramesfeld uit Bielefeld, die in het Verein für innere Mission der Grafschaft Mark woordelijk de volgende woorden voordroeg:

‘Ter wille der moraal moest niemand een gevallen meisje als min in dienst nemen.

Kon eene moeder haar kind niet zelve voeden of met kunstmatige voeding in het leven houden, zoo moest zij maar in Godsnaam een Abrahamsoffer brengen.’

Ongetwijfeld beter dan die vier hofpredikanten, die tijd hadden voor een heftig dispuut over den boom der kennisse des goeds en des kwaads, en wel of er van een appel- dan wel van een pereboom sprake was, om ten slotte bij meerderheid van stemmen de keus op eene gouden renet te vestigen

. Voorzeker van meer belang dan die kerkvergadering,

(*) Wij zeggen dit geenszins, om de geestelijkheid te bespotten, maar alleen om erop te wijzen,

dat haar zwaartepunt, volgens onze opvatting, op het omvangrijk gebied der pastoraal gezocht

moet worden, en dat zij, met het oog op de teekenen des tijds, in de ethisch sociale richting

haar heil moet zoeken. De beteekenis van den appel als het symbool der liefde achten wij

daarom, op zichzelf beschouwd, niet gering. Den granaatappel, het attribuut der Aphrodite,

vinden wij reeds in het wapen, van het eiland Melos en hij staat zelfs in verband met den

naam van dat gebied. De Venus van Kanachos hield in de eene hand de papaver, als het

symbool der vruchtbaarheid, en in de andere den appel, als dat der liefde. De Venus victrix

is mede met den appel afgebeeld, en indien wij de verschillende afbeeldingen der antieken,

hetzij in brons, hetzij in Terra cotta, nagaan, ontmoeten wij voortdurend dit symbool, dat

niet als eene toevallige bijzaak beschouwd mag worden. Dit symbool mag even min verwisseld

worden met den Parisappel, door Venus als teeken der overwinning in den strijd met Minerva

en Juno aanvaard, want het is reeds van ouderen datum en beteekent meer. Oorspronkelijk

is de appel het symbool der vruchtbaarheid in de natuur, en als het zinnebeeld der liefde

verloor hij de gewone beteekenis en werd psychisch en ethisch gedacht, zoodat daaronder

gaandeweg liefde en schoonheid verstaan konden worden. De granaatappel heeft de meeste

pitten, en volgens de sage werd de granaatappelboom door Aphrodite voor het eerst op

Kypros geplant. Buitendien beteekende dezelfde uitdrukking zoowel den appel, meer algemeen

gedacht als boomvrucht, als de borst of den boezem. Het begrip boomvrucht omvat evenzeer

waar het thema behandeld werd, of de vrouw eigenlijk wel tot de menschen behoorde.

De Talmud zegt: ‘Het is goed, uwe studiën met een ambacht te vereenigen; zoo blijft gij van zonden vrij.’

In de derde plaats omvat de zending het gebied der sociale vraag, minder de armverzorging dan wel al hetgeen de sociale ellende bij hoog en bij laag teweegbrengt, en op dit gebied heeft zij in te halen, wat eene reeks van geslachten verzuimd heeft.

Toen aan de theologen te Tübingen aangeboden werd, om het hun door eene wijziging in de academische regeling mogelijk te maken, de lessen in de economische wetenschap bij te wonen, namen de Katholieken de gelegenheid waar en antwoordden toestemmend, terwijl de Protestanten dat onnoodig vonden

. Toen Döllinger en Emanuel von Ketteler op het belang der sociale vraag voor de geestelijkheid wezen, wierp zich een groot deel der aankomende priesterschaar op deze studie, en de vruchten van hun ijver zijn èn in Beieren èn in Rijnpruisen-Westfalen reeds nu te bespeuren. Slaan wij die beweging èn in de bijzondere pers èn in de Katholieke vereenigingen gade, zien wij den invloed van die beweging op het gebied der practijk en vergelijken wij daarmede, wat door de Protestanten gedaan wordt, zoo kunnen laatstgenoemden zich niet met de eerstgenoemden meten, ofschoon de

de peer, de perzik, de abrikoos en de oranje, zoodat onder het symbool in verband met Aphrodite gemeend wordt: de idee der natuurlijke vruchtbaarheid, der vegetatie en der voortplanting. De planeet Venus gold als de voortbrengster van den bevruchtenden dauw, die op aarde wasdom verleent. Venus frugi trad bevruchtend op, en Aphrodite werd in den tuinbouw en de daardoor te voorschijn geroepen kunst vereerd. De appel gold tevens als het symbool der zon en speelt in de mythologie eene belangrijke rol, o.a. in de sage van Atalante.

In den Bijbel bezit de appel mede eene symbolische beteekenis, die in de geschiedenis van het paradijs meer op den voorgrond treedt. Het toewerpen van appels stond geruimen tijd gelijk met eene declaratie; het appelspel had steeds betrekking op de liefde, en zelfs boeleersters en koppelaarsters bedienden zich als lokspijs van den symbolischen appel.

Wij meenden dit hier te moeten aanstippen, omdat wij uit den aard der zaak later de beteekenis der Aphrodite moeten vaststellen, daar van de Venusgedachte in de moderne wereld misbruik gemaakt wordt, hetgeen maar al te licht tot onjuiste voorstellingen aanleiding geeft.

(*) De Katholieke Kerk hechtte steeds aan eene verbinding der theologie met de sociale economie,

en reeds vóór 250 jaren verkondigde een priester, Adam Contzen, wat de hoofdzaak betreft

dezelfde beginselen, die heden ten dage met zooveel gevolg door de kathedersocialisten

geleerd en zelfs ten deele door de tegenwoordige regeering in practijk gebracht worden. De

Katholieke literatuur is belangrijk genoeg, om door de Protestanten niet over het hoofd gezien

te worden. Wie de tegenwoordige politieke en sociale ontwikkeling nauwkeurig wil nagaan,

moet met haar kennis maken en kan die kennis zelfs niet ontberen.

Protestanten weder vrij wat meer ten uitvoer brengen dan de radicalen. De Protestanten kunnen echter de leer niet op den achtergrond plaatsen, hetgeen in het maatschappelijk leven absoluut noodzakelijk is. De sociaaldemocraat Bebel (Biographie) roemt de Katholieke gezelleuvereenigingen zeer; de geheele inrichting was goed, de lectuur vrij wel naar wensch, de toon ongedwongen, de geest ten opzichte van

andersdenkenden zeer liberaal, en een ieder werd op hoogst nuttige, leerrijke en aangename wijze bezig gehouden. De Domvicaris Kolping in Keulen stichtte niet minder dan 400 vereenigingen van dien aard. Nog beter, om niet te zeggen voorbeeldig, zijn de Katholieke casino's ingericht.

Daarentegen verklaart Bebel, zich met de Protestantsche jongelingsvereenigingen niet te kunnen vereenigen; de inrichting liet veel te wenschen over; de lectuur was hoogst eenzijdig en gebrekkig; steeds werd er van den godsdienst of liever over de leer gesproken en op de richting gelet, en een ieder zocht in de meest mogelijke onverdraagzaamheid zijn heil, zoodat de naam ‘Muckerthaler’ (femelaar) wèlverdiend was. Bebel was in die dagen nog geen partijman en sociaaldemocraat, rookte en danste niet, zocht zich met loffelijken ijver op elke mogelijke wijze te ontwikkelen, om hetgeen aan de hem verleende opvoeding ontbroken had eenigermate aan te vullen, en noteerde een en ander als gezel op zijne reizen door Duitschland. Ik moet uit eigen ondervinding Bebel in hoofdzaak gelijk geven, vond echter bij vele Protestanten, die op dit gebied werkzaam waren, het streven om zich van al die overdaad te ontlasten, maar als theologen onderschatten zij de practische beteekenis der economische wetenschappen, waren aan geene tegenspraak gewend, meenden steeds op den kansel te staan, waar wellicht de zalving tehuis behoort, en bezaten niet genoeg menschenkennis. Gunstige uitzonderingen zijn natuurlijk voorhanden.

De democratische ‘Arbeiterbildungsvereine’ en de organisatie der sociaaldemocratie zijn op de leest der Katholieke vereenigingen geschoeid, maar negeeren al hetgeen met het godsdienstig karakter en de historische traditie van hun model in nauw verband staat, omdat zij de sociale ziekteverschijnselen volgens de mechanische, in plaats van volgens de moreele methode willen genezen.

De leus moet met Jahn zijn: ‘frisch, fromm, fröhlich, frei’; alleen onder deze leus kunnen wij strijden, alleen met deze leus den tegenstand overwinnen en de sociale hervorming tot stand brengen.

Wil de inwendige zending als sociale macht, en van deze is hier slechts sprake,

aan hare roeping beantwoorden, zoo moet zij tolerant zijn, eene hechte organisatie

met fijngesponnen vertakkingen weten tot stand te brengen, met de philanthropisch

sociale richting trachten saam te werken, alle elementen, die niet absoluut in

tegenovergesteld vaarwater roeien, voor zich zoeken te winnen en haar troepen in

twee deelen splitsen, nl. in een vast korps goed geschoolde en standvastige

strijders en in de zoogenaamde vrijscharen, die steeds nieuwe aanhangers winnen en zelfstandiger kunnen handelen, omdat zij minder gebonden zijn en als het ware in alle richtingen gelijktijdig uitvliegen. In Engeland trad in het begin der coöperatieve beweging Maurice met zijn orgaan The Christian Socialist op het tapijt, en trachtten een aantal jonge advocaten met hem, op het moreel en intellectueel karakter der arbeidende klasse een gunstigen invloed uit te oefenen en op den idealen zin te werken. Zij waren te theoretisch gevormd en niet eenvoudig genoeg, en zoo behield de neutrale, zuiver practische en democratische richting de overhand.

De coöperatieve beweging was voor Engeland het uitgangspunt der hervorming op het gebied van den arbeid, en uit haar komt de verdere ontwikkeling voort; derhalve ware het zaak geweest, in haar reeds aanstonds de ideale gedachte te planten, die het wezen der intellectueele aristocratie uitmaakt. Neutraliteit op kerkelijk en geestelijk gebied, practische zin en uitsluitende sympathie voor de democratie zijn

ontegenzeggelijk loffelijke eigenschappen, en indien daarbij nu nog de zorg voor de materieele behoeften komt, zoo is de moderne vrijheid kant en klaar; maar ons schijnt dat niet voldoende, want wat daaraan ontbreekt, verleent aan het leven eerst de hoogere waarde. De Kerk, verbonden met de intellectueele aristocratie, moet ervoor zorgen, dat zij steeds à la tête der beweging blijft marcheeren en naast de materieele gedachte met energie en beleid de ideale op den voorgrond plaatst. Zij moet zich verjongen en in andere vormen aan de haar gestelde, hooge eischen voldoen. In de vorige eeuw onderwierpen de Fransche encyclopaedisten de bestaande orde aan hunne geestige en scherpe critiek, en onder hun mokerslagen stortte het staatsgebouw als een kaartenhuis ineen, maar onder de puinhoopen werd ook de intellectueele aristocratie begraven. Het rijk der Rede hield geen stand.

In onze eeuw begint het verlangen naar de concrete daad te heerschen; de natuurwetenschappen hervormen al hetgeen met de natuur te doen heeft en op de natuur is aangewezen; zij tasten de philosophische speculatie aan en rekenen met feiten; zij beginnen van binnen naar buiten het wezen der maatschappij te herscheppen, maar kunnen voor den menschelijken geest noch het ideaal, noch de mythe, noch de poëzie ontberen. Uit de daardoor noodzakelijk geworden combinaties geraken wij met vrij wat meer zekerheid tot de kennis der wetten, die ons beheerschen, en worden wij vrij wat voorzichtiger met gevaarlijke experimenten in de menschelijke

maatschappij, zoolang wij de gevolgen niet kunnen voorzien. Wij geraken geheel en

al op het gebied der practijk en handelen meer zonder ons om holle theorieën te

bekommeren, begroeten echter allen, die dezelfde eigenschap openbaren, met

sympathie, omdat wij weten, wat ertoe behoort, alzoo den arbeid achten; wij

onderzoeken het historisch ontwikkelingsproces en beginnen nu op deze grondslagen

de reten en scheuren te dichten, de

oude vormen te wijzigen, de harmonie te herstellen, kortom, aan het omvergeworpen gebouw der middeleeuwen een ander karakter te geven. Begrijpt de Kerk hare taak, zoo concentreert zij hare kracht op het gebied der werkdadige liefde, houdt het ideaal in het oog en wordt de ethische macht bij uitnemendheid, die de tegenstellingen met elkander verzoent, het religieus bewustzijn ontwikkelt en leidt en ons voortdurend op onze plichten opmerkzaam maakt.

O. Hjelt (Die Verbreitung der venerischen Krankheiten in Finnland) zegt, dat in Finland door bekendmakingen in de kerken aan alle geslachtskranken de uitnoodiging gericht wordt, om zich naar het hospitaal te begeven en zich gratis te laten verplegen.

Ook Kopenhagen schijnt in dit opzicht zich aan het voorbeeld van Finland te willen spiegelen. Nu is het klimaat in Finland gunstig, de wijze van voeding, zoowel als de leefwijze, normaal en gezond, maar daarentegen bevordert het handelsverkeer, in verband met de scheepvaart, de ontucht, terwijl de gezondheidstoestand juist op dit gebied relatief gunstig genoemd wordt (Ignatius: Mouvement de la population en Finlande de 1869 à 1874).

Finland is een eigenaardig land, een der schilderachtigste streken van Europa met

prachtige, nog ongeschonden wouden; het landschap draagt een grootsch, maar

somber karakter, is echter rijk aan afwisseling, aan tegenstellingen en aan water. Ver

van elkander liggen de bewoonde plaatsen, die meestal uit een klein getal familiën

bestaan en geheel in deze antieke natuur passen. Het hoofd van elk gezin is tevens

onderwijzer der kinderen, omdat de school gewoonlijk te ver verwijderd is; hij kan

de gedrukte Schrift lezen en de sagen van zijn volk met geestdrift vertellen en

vertolken. Zijn de Laplanders klein en leelijk, zoo zijn de Finnen groot en mannelijk

schoon. De Russen lieten aan het volk zijne eigene wetgeving en zijne eigene

gebruiken en gewoonten, eerbiedigen de Zweedsche taal, ook voor ambtshandelingen

en laten op de school de Luthersche leer onderwijzen. Het volk is dapper, matig,

vroolijk van aard, arbeidzaam, rondborstig, eerlijk, vredelievend en eenvoudig; het

is niet zeer toeschietelijk, zeer conservatief, levert aan Rusland goede soldaten en

kent niet dien dorst naar geld, die elders meer en meer den toon aangeeft. Liefde

voor de poëzie is daarentegen bij allen voorhanden en gedurende den arbeid wordt

ijverig gezongen, zoo mogelijk onder begeleiding der citer; de boeren, ook het

vrouwelijk geslacht, vervaardigen eenvoudige liederen, lyrische ontboezemingen en

gedichten ter verheerlijking der liefde, waarbij echter het zinnelijk element geheel

op den achtergrond treedt. Beiden, het epos en de lyriek, worden gekoesterd en

gekweekt en de Kalewala is de geliefkoosde sage, die het Noordsch karakter trouw

bewaart. Aan de kust nu is deze volkspoëzie bijna geheel uitgeroeid, omdat de tonen

der natuur door de geestelijkheid uit onverstand en misplaatsten ijver als overblijfselen

uit een heidensch

tijdperk beschouwd werden

. Geen wonder, dat wij dan lezen, wat Hjelt ons bericht, want neem ik een volk zijn eigenaardig karakter, zoo ontneem ik het zijne

weerstandskracht. Welke macht oefent in Duitschland niet de muziek uit; tegenover de romance van het Zuiden staat het kernachtig, door en door gezond volkslied der Duitschers, tonen, aan de natuur als het ware ontlokt en met het juiste muzikale gevoel gezongen; dit is eene kracht, die de moraliteit schraagt. Wat is er van het oud-Nederlandsche volkslied overgebleven? Hoe dikwijls hoort men niet èn in België èn in Nederland bekende melodieën, maar met gemeene woorden?

Aan het eigenaardige moet de Kerk vastknoopen en dat eigenaardige zelfs verder ontwikkelen en met nieuwe steunpilaren voorzien. Nam niet de Kerk oorspronkelijk veel van het heidendom over? Wist zij niet menige sage aan haar doel dienstbaar te maken? Niet ten onrechte wordt beweerd, dat de Engelsche revolutie van 1688 het

‘merry England’ gedood heeft. Charles I en II stonden uitdrukkelijk toe, dat na afloop der godsdienstoefening een ieder zich naar welgevallen mocht vermaken; de nationale volksspelen, de dans en al hetgeen tot de onschuldige vreugde behoorde, waren veroorloofd, en zelfs werd het aan de vrouwen vergund, de kerken met groen en bloemen te versieren. Dit was in het oog der Puriteinen heiligschennis. George I wilde de nationale feesten herstellen; hij wenschte ‘a plea for national Holidays’. Uit de volksvermakelijkheden kan men reeds afleiden, hoe het met de volksmoraal staat en indien men er niet toe bijdraagt, om de deugd in een aantrekkelijk gewaad te hullen, maar zich ertoe bepaalt, tegen de ondeugd te velde te trekken, zoo is beterschap onmogelijk. Ook hierin wist de Katholieke kerk te voorzien, daar zij op de verbeelding werkt en daar zij meer speelruimte laat.

Onder de leus getuigen en redden hebben de behoudende Protestanten in Nederland den strijd tegen de prostitutie op de door Heldring reeds gevestigde grondslagen ingeleid, en zijn zij sedert eenigen tijd met het getuigen door middel van agitatie en het redden door middel van den invloed der asylen begonnen. Wij hebben hier alzoo te doen met reeds bestaanden en op grond van langjarige ondervinding met energie voortgezetten arbeid en tevens met eene nieuwe beweging, die de verbetering van den bestaanden zedelijken toestand op het oog heeft. Hoewel in eene bepaalde theologische richting werkzaam, wordt een humaan standpunt op den voorgrond geplaatst en het ‘wie niet tegen ons is, is voor ons’ niet wedersproken.

(*) Men vergelijke: ‘Ueber die epischen Dichtungen der finnischen Völker, besonders die Kalewala vom Freiherrn v. Tettau. Heft VII. Jahrb. der. K. Academie gemeinnütziger Wissenschaften zu Erfurt.’

Ik behandel hier Finland uitvoeriger, omdat in het algemeen kleine oorzaken groote werkingen

hebben. In de kracht van het huis ligt de beste moreele waarborg en hoe meer dat huis met

de poëzie in verbinding staat, hoe duurzamer de invloed op ontvankelijke gemoederen is.

Is de arbeid op het omvangrijk gebied der sociale ellende steeds ondankbaar, zoo is dat in nog veel hooger mate het geval, zoodra er van de prostitutie sprake is, want teleurstelling en zorg worden nog vermeerderd door hoon en verdachtmaking. Is het in de sociale maatschappij moeilijk, overdrijvingen te vermijden, zoo zijn de grenzen in de zoogenaamde moreele wereld nog bezwaarlijker te herkennen. Is men in het algemeen feitelijk vies van het volk, zoo is men nog viezer, wanneer er aan hen gedacht wordt, die gewoonlijk door den socialen nood, door gebrek aan opvoeding, door een zwak karakter en door verslapping van het zedelijk gevoel genoodzaakt werden, het caudinische juk te passeeren. Niemand denkt eraan, hoevelen onder dezelfde omstandigheden en in dezelfde positie vóór den Rubicon zouden blijven staan, maar zij, die staande bleven, omdat zij niet verzocht werden, oordeelen over de gevallenen, alsof het Evangelie der Liefde niet bestond.

Cabet spreekt van ‘cadavres ambulants’; beter ware het van ‘moderne slavernij’

te gewagen, want, om het genot van enkelen te vermeerderen, zijn anderen gedoemd, om physiek en moreel in het ongeluk gestort te worden. De geschiedenis leert, dat vuur en ijzer niet in staat zijn, om het euvel uit te roeien, hetgeen hoogst natuurlijk is, daar men niet bij hen begon, die offers verlangden, maar bij hen, die zich offeren moesten; de Fransche senaat moest in 1865 over een decreet, betreffende de

afschaffing der prostitutie, beraadslagen en had zijn tijd beter kunnen besteden, want te decreteeren zijn de zeden niet; Ds. Orth eischte in de Berlijnsche synode de toepassing van zweepslagen, zich op Johannes VIII beroepende, en men had hem gerust Salzmann's roman Karl von Karlsbergen kunnen vereeren, om hem met tafereelen uit een langvervlogen verleden bekend te maken, daar ook dat systeem zonder eenig resultaat beproefd werd. Los de sociale vraag op, en de prostitutie zal niet langer de gemoederen bovenmatig bezig houden. De Staat kan direct niet veel doen, want de maatschappij moet beginnen. Toen in Bockenheim, kort na elkander, twee postbeambten in den strijd tegen zoogenaamde ‘Louis’ bezweken, dienden de verontwaardigde huiseigenaars eene petitie bij de Regeering in, waarin zij op verwijdering van den nalatigen commissaris van politie aandrongen en het verleenen van huisvesting aan geprostitueerden ten strengste afkeurden. Een deel der

onderteekenaars had vergeten, dat zij zich reeds lang daaraan schuldig maakten en

een ander deel was later gaarne bereid, om aan geprostitueerden te verhuren, want

de tijden waren slecht, de woningen stonden leeg; wie kon beweren, dat juist deze

huurders van de prostitutie leefden, daar zij hun bedrijf in Frankfort uitoefenden en

slechts een gemeenschappelijk besluit, met de verplichting zich onderling te steunen,

had kunnen helpen. Zoo worden dergelijke vragen maar al te dikwijls behandeld.

Professor Reclam zegt niet ten onrechte, dat het publiek nooit tevreden is met het toezicht der politie en met de regeling der openbare moraliteit. Men verlangt, dat de politie almachtig, alwetend, onfeilbaar en nergens bemerkbaar zij; de persoonlijke vrijheid van ongehuwden mag niet beperkt worden, maar de wetten of voorschriften moeten toch streng zijn; gehuwden willen niet lastig gevallen worden op straat, of publieke huizen in hunne nabijheid dulden, omdat dit hun eigendom in waarde vermindert en hun oog beleedigt; maar wat buiten hunne omgeving geschiedt, kan hun niets schelen. IJverige bezoekers van bordeelen veranderen na hun huwelijk in heftige tegenstanders, vooral indien zij als huwelijksgift huizen bekwamen, die nabij publieke huizen gelegen zijn. Zoo wordt de moraal geheel afhankelijk van de tijdelijke, materieele en sociale positie der burgerij; de politie moet aan de tegenstrijdigste eischen voldoen; wordt hare macht uitgebreid, zoo heerscht er een algemeen geschreeuw; wordt hare macht beperkt en schiet zij dientengevolge te kort ten opzichte van de in haar gestelde verwachtingen, zoo is het geschreeuw nog grooter.

Ondersteund wordt de politie bijna in het geheel niet, maar wel met wantrouwen gadegeslagen, tegengewerkt en lastiggevallen. Het particulier egoisme, dat zich niet kan of wil schikken en onderwerpen; dat van anderen veel verlangt en toch zelf niet medewerkt; dat zich door geen hooger beginsel laat leiden, en dat niet wil

gehoorzamen, treedt op moreel gebied nog meer dan elders op den voorgrond, en daarom begroeten wij het streven der Kerk met sympathie en wenschen, dat zij met de politie samenwerke, om naast de rust en orde ook de zuivering door te zetten;

maar daarom hopen wij ook, dat zij alle overdrijvingen trachte te vermijden en nooit haar practisch doel uit het oog verlieze, want dan alleen is op den duur de heftige oppositie te overwinnen.

Alzoo in de eerste plaats betuigen wij sympathie voor het streven der leaders van de nieuwe beweging, en beschouwen wij hun optreden als eene daad van moed en in zekeren zin ook als een offer ter wille van eene goede zaak. In de tweede plaats hopen wij, dat zij hunne taak verder uitbreiden en haar een door en door sociaal karakter geven, en eindelijk rekenen wij erop, dat zij ook ten opzichte der toepassing noch exclusief noch doctrinair zullen worden en hoe langer hoe meer positieve eischen stellen, daar het bestrijden uitsluitend de eerste periode van ontwikkeling kan en mag beteekenen.

Vóór mij liggen: De strijd tegen de prostitutie in Nederland, door Mr. W. van den

Bergh; Het maandblad, getuigen en redden, geredigeerd door Ds. H. Pierson, en de

strijdschriften tusschen Ds. Pierson en Dr. A.P. Fokker, terwijl mij de debatten van

het Utrechtsch congres en de pogingen ter oprichting van vereenigingen, enz. bekend

zijn. Buitendien moet ik het Evangelisch jaarboekje Magdalena, 1879, vermelden,

niet zoozeer om op de daarin meer letterkundig gedachte bijdragen het oog te vestigen,

dan wel met het oog op het jaarver-

slag van het asyl Steenbeek. De uitgave van een zoodanig jaarboekje is een geschikt middel, om vrienden voor de zaak te winnen en de reeds voorhanden zijnde vrienden met blijvende belangstelling te vervullen. Dit zijn op zichzelf kleinigheden, maar zij oefenen een gunstigen invloed uit en zijn bevorderlijk aan het doel, dat beoogd wordt.

Voor menigeen wordt daarin het een of ander aangeboden, dat hem aantrekt of boeit, dat zijne opmerkzaamheid trekt en hem tevens tot krachtige ondersteuning aanspoort.

Het blijft daarenboven in meer beperkten kring. Mij schijnt dit verreweg verkieslijk boven de beknopte blaadjes, die door de Duitsche asylen onder de leden verspreid worden, ofschoon eene zoodanige uitgave meer kosten vereischt. Daar de leden echter over het geheele land verspreid zijn en het asyl ver van de middelpunten des lands verwijderd is, zoo moet dit als een band voor de leden onderling beschouwd worden.

Ds. Pierson plaatst op den voorgrond: 1 ^o de heiligheid van het huwelijk is onschendbaar; de grenzen tusschen kuischheid en ontucht mogen nooit worden uitgewischt; 2 ^o de moraal moet het sexueele leven beheerschen, en niet omgekeerd het sexueele leven de wet stellen aan de moraal; 3 ^o de openbare macht moet repressief te werk gaan ten aanzien van de prostitutie en mag haar door geen daden, zelfs ook maar ten deele, wettigen. Derhalve geen laissez-aller, maar nog veel minder transactie met het kwaad; 4 ^o het sanitair toezicht in den bestaanden vorm moet worden afgeschaft, als a. in strijd met de zedelijkheid; b. niet in overeenstemming met het recht; c. van betwistbaar nut uit een hygiënisch standpunt; 5 ^o alleen de Christelijke liefde is in staat, gevallenen te redden, omdat zij den standaard der strengste zedewet onverbiddelijk omhoog heft en tevens kan afdalen tot de diepst gezonkenen; de Christelijke levensbeschouwing van het menschelijk hart is de eenige, die volkomen rekening houdt met de werkelijkheid en zich geen illusies behoeft te maken, om den moed niet te verliezen.

Van de drie systemen: niets doen, reglementeeren, bestrijden, kiest hij het laatste,

voorloopig het ‘wat dan’ onbeantwoord latende. Zich aansluitende aan de besluiten

van het congres van Genève, later door andere jaarlijksche bijeenkomsten van gelijken

aard gevolgd, en steunende op le bulletin continental par Aimé Humbert à Neuchâtel,

krijgt de beweging eene Europeesche beteekenis, zonder natuurlijk daardoor aan het

nationaal karakter afbreuk te doen. In het algemeen hebben congressen eene zeer

relatieve waarde en bieden zij meer gelegenheid, om zich uit te spreken en elkander

te ontmoeten, dan om wetenschappelijke vragen op te lossen; de resolutiën strekken

daarvan mede ten bewijze, vooral wanneer zij eenstemmig genomen worden en,

zonder het agitatorisch belang gering te schatten, beschouw ik ze toch meer als eene

zaak van mode dan van algemeen nut. Het publiek is er echter van gediend. De kracht

der beweging ligt hoofdzakelijk in de leus, maar het bestrijden is eene negatieve

gedachte, die ons niet

voldoen kan, omdat van dit ‘wat dan’ te veel afhangt. Afschaffing der prostitutie en handhaving der bestaande sociale orde zijn twee zaken, die niet met elkander te vereenigen zijn, want het eene vloeit uit het andere voort; afschaffing der bordeelen en plaatsing onder scherpe contrôle, onder toepassing van een voldoend sanitair toezicht, en verplichte, kostelooze verpleging in behoorlijk ingerichte hospitalen zouden derhalve als het eerste station op den weg naar het ideaal beschouwd moeten worden. Gelijktijdig echter moet men met het leggen van dammen en dijken gaan beginnen, om de bronnen te verstoppen. Lecour wijster zeer terecht op, dat de openbare prostitutie afneemt, terwijl de geheime terrein wint, hetgeen zeer verklaarbaar is; dientengevolge is het zaak, de geheime op te sporen en zooveel mogelijk te knakken. Ds. Pierson is zich het negatief karakter der leus wel bewust en zoekt daarom ook positieve middelen op, gelijk uit zijn woord tot predikanten blijkt, waarin tevens wenken voor onderwijzers gegeven worden. Hij omschrijft de taak des godsdienstleeraars met betrekking tot het onderwijs en de pastoraal en voegen wij er gerust bij, hij wenscht de organisatie der redding, in verband met de Kerk, tot sterking van het geloof. Hij gaat verder en speelt aan op de verdere ontwikkeling der doorgangshuizen, het plaatsen van gevallenen bij solide familiën, die op eenvoud prijs stellen, de roeping der politie, de noodzakelijkheid van een hospitaal voor zieken, verbonden met het asyl, en op den werkkring in plattelandsgemeenten.

Wij zijn nu een stap verder gekomen en kunnen ons in het algemeen aansluiten.

Dit Christelijk beginsel der liefde vatten wij iets algemeener op en laten ook voor de Israëlieten een plaatsje over. Van de 15% onechte kinderen, die te Berlijn geboren werden, behoorden in verhouding tot het zielental slechts 2% tot de Joden; van de 4% doodgeboren kinderen, niet meer dan 1%, een gevolg van de opvatting, dat men de vrouw gedurende de zwangerschap moet ontzien en goed verplegen, omdat zij niet meer alleen is. Tegen den tijd der geboorte plaatst de gemeente eene gesloten bus bij het echtpaar, onverschillig of het rijk dan wel arm is, en na de bevalling wordt hierin het dankoffer nedergelegd. De verschillende bussen worden afgehaald en door elkander geplaatst, om eerst veel later geopend te worden, opdat niemand meer wete, wie als gever gelden kan. Uit dit fonds worden de armen gedurende den tijd der zwangerschap, der bevalling en genezing rijkelijk ondersteund, maar ook bij hen ontbreekt de bus niet, want het geluk en de zegen kennen en onderscheiden niet naar stand of rang.

Bij de Israëlieten zijn 90% der huwelijken bij beide echtgenooten het eerste huwelijk, tegenover 80% bij de andere confessiën. Van dezen zijn bij de Joden 85%

normaal, d.i. de man niet boven 40 en de vrouw niet boven 30 jaar, tegenover 72%

bij de overigen. Onder de overledenen zijn 32% der Israëliëten gehuwd en 10%

weduwnaar

of weduwe; bij de overigen 18% resp. 8%; van de kinderen stierven bij de

eerstgenoemden 17% en bij de laatstgenoemden 25%. Dit is in verhouding tot het zielental, voor allen aldus onder gelijke omstandigheden

. De stad telt 90% der bevolking Protestanten en daarvan bezoeken nog geen 2% de kerk; de belangstelling is geweken; van kerkelijke tucht is geen sprake meer; de oude vormen zijn niet meer bruikbaar, en zonder nieuwe vonken, die het oude vuur weder aanblazen, valt zij in atomen uiteen. Eene verdere ontleding der drie confessiën op sociaal, moreel en intellectueel gebied geeft stof tot nadenken. Dat deze afvalligen in staat zouden zijn, om de absolute vrijheid te dragen, moeten wij aan de hand der feiten ontkennen: dat dit de schuld der orthodoxie en wel in gelijke mate als die van het modernisme is, staat vast; zij trachten elkander te verslinden en vergeten, dat beiden in dien strijd de beste krachten verliezen, èn omdat de arbeid naar buiten daaronder lijdt, èn omdat de onpartijdigen voor dit theologiseeren zonder practischen achtergrond niet de minste sympathie koesteren.

Bedenkelijk schijnt mij menige raad van Ds. Pierson aan de predikanten, want kuischheid in gedachten veronderstelt bij kinderen volkomen onschuld.

Op een stoomboot beneden op de trap naar de kajuit stond eene moeder, terwijl haar dochtertje boven op het dek bij de trap stond uit te kijken. ‘Mama, Mama,’ riep het kind, ‘kijk, kijk, die menschen baden.’

‘Zijn het mannen of vrouwen?’ vroeg de moeder haastig.

‘Hoe kan ik dat weten,’ was meesmuilend het antwoord, ‘ze hebben immers geen kleeren aan.’

Het publiek verheugde zich over deze naïeveteit en wedijverde in beleefdheid en vriendelijkheid voor moeder en kind.

Hetgeen wij ‘ons geneeren’ noemen, kennen de mindere standen niet of in vrij wat geringer mate, zoodra zij onder elkander zijn, zonder dat daaronder juist de goede zeden zullen of wel behoeven te lijden, want in ‘het bedenken of denken aan’ ligt toch het kwaad en het komt er daarom op aan, om het karakter onschuldig te houden.

Staat niet opgeteekend: ‘Sij (de Friezen) draagen een rij-rok, met een gesp of bij gebrek desselven, met een doorn toegehaakt. De

(*) De Joodsche gemeente bezit een eigen ziekenhuis, dat 70000 thlr. kostte en voor 120 bedden

ingericht is. Onder de 90 zieken bevonden zich 30 Christenen; zij bezit eene eigene apotheek,

verschaft jaarlijks aan 550 zieken een onderkomen, zorgt uitnemend voor de armen en nog

in het bijzonder voor ouden van dagen, voor weduwen en weezen. Behalve de genoemde

instelling voor zwangeren bestaat er nog van de zijde der gemeente eene bijzondere

vereeniging met hetzelfde doel, terwijl zieke vrouwen buitendien nog behoorlijke voeding

bekomen. Wij noemen alzoo Christelijk al hetgeen met de leer der liefde in overeenstemming

is en niet alleen materieele verlichting beteekent, maar dat daarbij ook gelijktijdig een edeler

beginsel op den voorgrond plaatst. Bij de Joden wrordt daarenboven het streven naar

ontwikkeling op buitengewone wijze begunstigd. De Talmud zegt: ‘Vóór alle dingen leer,

en spoedig zult ge de studie niet ter wille van iets anders, maar als studie liefhebben.’

andere deelen des lichaams zijn bloot. Sij sijn tot die gewoonte gebragt, datze in de koutste plaatsen geen gewaad als vellen hebben en wasschen zich in de stroomen.

Het werd seer schandig gehouden een vrouw bekent te hebben voor de twintigste jaar. Sij baaden zonder onderscheit in de vloeden: gebruiken korte vellen, het voorste des lichaams bloot zijnde. Tot haar twintig jaaren gingen ze naakt, ook in de bitterste koude.’

Het klimaat en de zoogenaamde beschaving protesteeren tegen deze mode, niet echter, mijns inziens, het beginsel der zedelijkheid als zoodanig, want dat staat op zichzelf in verband met natuur en eenvoud; daarentegen komt dat beginsel op tegen elke mode, die, aan den demi-monde ontleend, op kunstmatige wijze, hetzij door gedeeltelijke onthulling, hetzij door tooi en andere eigenaardigheden, de zinnen prikkelt en de gedachte aan den zinnelijken lust opwekt. Wat met de wet der schoonheid in overeenstemming is, kan niet zondig zijn, omdat het van nature onschuldig is. De orthodoxie in Stuttgart wilde er zich tegen verzetten, dat de marmerstatuen naar de antieken in de promenade rondom het koninklijk slot opgesteld zouden worden, om den smaak van het publiek te ontwikkelen en te veredelen; van hoog ernstige zijde werd haar te kennen gegeven, dat ware kunst de moraliteit niet ondergraven kan, maar haar daarentegen loutert; zij zijn in den tuin van het slot geplaatst; niemand neemt er aanstoot of ergernis aan, en er wordt zelfs niet aan gedacht, om over het Venusbeeld te schertsen of te lachen.

Er was een tijd, dat de kerkelijke hiërarchie de antieken in japonnetjes liet hullen, maar toen eerst waren zij bevorderlijk aan de opwekking van onkuische gedachten.

Anders zou de edele plastiek ondermijnd worden, want haar ideaal is het naakte. Het werd opgemerkt, dat publieke vrouwen - meestal ongeschikt, om een goed model te vervangen - indien zij model wilden staan, er niet of met groote moeite toe konden besluiten, zich in eenig atelier te ontkleeden, terwijl zij zich wel aan een ieder te koop aanboden en, eens kunstmatig geprikkeld, tot de grootste gemeenheden in staat waren;

daarentegen zijn er modellen, die zich gaarne ontkleeden, maar hare kuischheid

bewaren en bij de minste beleediging der goede zeden, al ware het slechts door één

enkel woord, zich weder in haar gewaad hullen. Het spreekt wel vanzelf, dat zoo iets

alleen in de zuivere kunstwereld kan plaats vinden en dat deze nimfen eerst moeten

weten, wien zij voor zich hebben en wien zij in dit opzicht kunnen vertrouwen. In

het Zuiden ismen geenszins zoo angstig, en toch zijn er de zeden in het algemeen

daarom niet slechter. Wij moeten hier streng onderscheiden. Het ballet, dat zich aan

de Grieksche kunst aansluit en de pantomime als kunst opvat, is niet onzedelijk; het

modern ballet, voor zoover het op den cancan steunt, is onzedelijk en buitendien of

juist daarom onschoon. Het volkstooneel, dat het gezonde kluchtspel op-

voert en de grenzen der kunst niet overschrijdt, is bevorderlijk aan de goede zeden, terwijl het café chantant, evenals elke ordinaire Thespiskar, het zedelijk verval begunstigt.

De beste wenken worden misverstaan, en aan het onderwijs den natuurlijken eenvoud te ontnemen acht ik eene gevaarlijke onderneming, die groote teleurstellingen bereidt; met het onderwijs moet de poëzie als het ware verbonden zijn, en

vastknoopende aan de natuur en hare verschillende vormen, kan het geloof met den vollen gloed der overtuiging verkondigd worden, zonder iets van de practische wereld over 't hoofd te zien of aan de zuiver ideale gedachte te kort te doen. Men wil toch met het geloof, den eerbied, het gezag en de vereering verbinden. De afschaffing van den zusterkus bij aannemelingen zal er voorzeker toe bijdragen, om het prestige der geestelijkheid te vermeerderen. Daarentegen maakt Ds. Pierson op een aantal punten opmerkzaam, die ten volle de algemeene aandacht verdienen, en terecht merkt hij op, dat het twisten over de leer overbodig is, omdat hij, die het meeste doet, ook wel het meest in den naam der waarheid kan spreken, want op de daden komt het hoofdzakelijk aan.

In het verslag der Magdalena deelt Ds. Pierson mede, dat de asylisten gedurende den herbouw van het asyl Steenbeek geene aanleiding tot klachten gaven, hoewel zij herhaaldelijk met het werkvolk in aanraking kwamen en veelal zonder toezicht gelaten moesten worden. Zij werden noch door de arbeiders beleedigd, noch met minachting bejegend. Met dit resultaat kan men ongetwijfeld tevreden zijn. Van belang is voorts het bezoek van eene meisjes-naaivereeniging in nederig toilet; want de aanraking met haar, die in eere haar brood verdienen en tevreden zijn, is het beste middel, om anderen aan te sporen naar een gelijk lot te streven en zoo mogelijk duurzaam aan de sociale ellende te ontsnappen. ‘Onze maatschappelijke toestanden’, zegt Ds. Pierson, ‘helpen ons volk vernederen en bederven, zoodat Steenbeek ook de roeping heeft niet alleen om te redden, maar ook om te getuigen.’ Daartoe zijn de kleine doorgangshuizen te Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Groningen gewis behulpzaam. In het oog vallend is het, dat de geachte voorganger nooit met eene enkele asyliste alleen spreekt, maar altijd in tegenwoordigheid van eene vrouw; dat hij deze methode ook aan hen, die op redding bedacht zijn en het gevaar niet schuwen, ten sterkste aanraadt, en dat hij dit zelfs aan een Duitsch collega aanbeval. De sleutel, die toegang geeft tot de woningen der rijken en de hutten der armen, die ons met een aantal raadselen op maatschappelijk en moreel gebied bekend maakt en die ons de kansen op beterschap der sociale orde als het ware onthult, berust ten deele bij de vrouw, die, onder het symbool van den palmboom, het leven voorstaat. Dit is ongetwijfeld eene treurige waarheid, maar zij is waar.

Wie zich om de arbeiders bekommert, stuit, voordat hij er nog