PII o, •• o. .. §!L!BIBOVQ.

- 1-'1 -

BOOWS!VI DQ

PII o, •• o. .. §!L!BIBOVQ.

1.

RD

B!tltSB 19JIADD •

o.a.o.

(a) IlleJRDG.

Die oa4enia41DI hew

t.•WJ'••

^{dat die A :trikaner}

•• wlkuarakter aos t.aie mall.Ut PWJ'•is_kan word, te"Tl die BDpln volkaau« uitera aiiabiel ia. hller . . iD ~he Kns11ah GeDiua" 4a15 naaiea Die sou ~er.ancler

Die ell 4at lullLoor_hoD4tt1'd.e ;!are waanlqJa.lik 41eaelt4e sal •••• •• ~•Ddas. .Ooa hul ook eeue sele4e 41eaelt4e waa, l) OAa he9J die 8u14-Urikaaue "iacluaui'le

nwoluait" eP. q aJ.tweJIIkiDa op die Atrikane~. elder•

beapreek, Die Ab'ikaur ~•nap1aa 41• .&nalamaa ·bl7 bpla. '!v.aaea die_ wee raaae ia 4aar Jlie wel Qrake

Yu - - l t d . n g_aie. Daar ia

••1

aanp•••i.Jl& ?~ 41•

Boer ._. 41• Br115, b 41• eia4pro4uk ~a_hierclie au.-

P•••iasiiPro ..

a ia pwooDlik aia4erwaard1g, VullieQ

waaraltu • • ^1D. posiDa 'kt "ftrenplai.JaC, wut, al }Q',

'n aaa wat _, oor-.proaklike karakter ~•rloor,

Jcr.r

eeawat ~••1 aleper i•t Die s•••sliaeerde flaal 1• aelcle

•a • .,. ...

akep . . l, 2J Maar die oo~srote aeerder-

he14 • • die AtrikaurYolk wil Dis ~ereapla a&s aauaael,, Bet hulle 4a Die tie

ns

en n".fhe14 oa te

bl7

wat hulle 1a, ot om te ontwik:Dl 1A die ristiq ••' hulle wil nie?

La••

ou die pol1151ep doel en ooraprons ~aD hierdie eeDhe14aidee naapoor,

(b) BRlt§l IJIP.DlfLISU Ell C,B,Q,

Die Akna ~- ~··• i:aperiaU ... ia op ~ed.ros

•an

Y.lerlei aar4 p~aaee~ Bierdie bedzol 1a deela 4oe1Mna en 4ee1a ollbewua.'> Die BD.s•l•• wliakarakter het "ftel daartoe b7pdra oa 'n dreldz7k te atis. Die

llapl~ •• .oorkoaa t• aoaiale sedras, ua clie · •'•IIP•l

•aa

aeerderwaardipe14. So 'n aterk 1D41"Wt aaak 87 kalae wad'diP,.14 en . .

lnewu'• uas.

4at ~t Afrik-ra

80...

••lf•

^{YaDd.q DOCt} 41e t;aal YUl die ee.a. bpla- 8pftlteJI4e aal p%'aat, al het liT ook oonloedislik die 1

J•

.&l4au, 144~ · ·

2 i Vulli~a Rookins Horae JourDe7 69.

3 • DoJr.uaeat;eriq • • alle

~•1

t;e wa\ hier llie p4oku- . . ateer ia a1e₁ ia ill Boatat;uk 11, para, 2 t;e .tade.

ow•Z'•

Die BDc~J.aman

••

ODWriiban . . UYertroue werk aanateeklik.

87 oawraoi

oa boa ••11• die aooatlik-

hei4 van aeerlaas •or te atel, of oa eDise . peel ia eaip ud.er 1eefw7ee te Y1D4, pe hoa tie oaohet van die

:npez-der en het bqa in ataat petel oa politieke oor- heeraia.g te verb7r oor 'n

nan

van die wlreld

ae

bewoon-

ba:n oppenlakte. 1.) Die tei t 4at b7 weier oa die IUlder . ae taal te praat en 4a' la1' hoa Die ateur a1111 ellip kr1-

1siek Die - allea ua tie atlp.a 'YaD belangriltheid en auperiori tei t. 8elta die .lapluaa . . verpetagtipeld vaa all•• wat Die be1saal oa te oathou Die, koa b.oa pe4 te

ata~

²

)

Van DOl sroter

~·~aliatieae

wasrde ia

Q " verpweaagea1D4b.ei4". " • ·• • • • few thiqa can be

more aaddeDJ.D.s 1shall ~· oheeZ"rul BD.sliah torSiven.eea ot tJae trempaasea ooaaitte4 apillat othera".J) ·

B7

glo aet •a oawuakelbare p loot aan die

die intriDaieke waarde Ya.D. die llctaaatakap vu die Bri tM B.rk en die sroot clieu, wat )q tie Yerowerdea belQ'a, 4 ) want die gea14del4e ~laaaa Y1D4 41t seaakliker oa b.oa 'n EDgelaD4 aoDder eDise lN~lande Yoor te atel,

aa die wlreld aoD4er

•a

BDplaDd.. 5) Baldwia aeen dat die Brit seweler het oa enige re4e te verataan o~ teite

aan te neem. aaar koppis volgehou het, dat anobbiaae Britae d.olli.D.aaie in .Aaii kon haDdhaat. G) Die Brit glo 4at Udaaatakap van die BritA

BTk

•a waarboq van 'Y%7hei4 ia.7) _117 aal dit DOoit slo dat .h7 enige wandacle ceplees .b.et Aie. ".b-e we DOt the aoat Go4-tear1D.s, the moat hwaue, the aoat ~u•• aDd the aoat Ch~••iaa na•toa? the~ ._,

then how ia 1• poaalble that we •aa haYe IIU.1'derecl, atarve4, driYea

tn•

eXile, ro'bbe4,

bribed aD4 poapouaJ.T aal'Ueate4 our brother Irahman?" a)

- 1.'59 -

Jloe paetlJJt •• wa.a.deYol b1~• hou.41q ia, .bet die Atrikaaer . . pakled.ula bew.J••

Die

.._.laaan ae•

eeaYOutis au, aoader oa te :re4euer ea aol&4ar e.Dip D01Jia1e • neea YU 1;ea- atr;rd1se kr:l.tiek, 4at; lq' •a aeia 'ri.r tie . . aahei4 ia

en

u

•7 oll4el'd.aan Die

aa ...

tea Die, ia lq' ••roa'h'aaardis.

lieaaD4 kal1 • • r ••nnwaa1'dis weea •• die Bnselaaaa ate.

Roae •aoaulq .bet 'n h.ele Yerb.aadellnc pa~ oor 4ie ..._1..-n . .

~oral

ID4iSRetioa•. 1) Die Brita• patriot

H Yeroa'haarcU.s;ias at71 t a heael, aaU' ate oor Jri tae Walld.ad.e Di.e. ¹¹ lD. ~ Bri tiah patriot, Hlf OOqntul.atiOA

aad. iD41pa1iioa w11;b. peraeoutiq toreignera hri.oual.7 r - •opthera hi a bloo4 boila OYer wi tll 'hea, " 2 ) aaar WaDD.eel' 'a Bld.l7 llo'bbou.ae Y1r tie boere'ftOuena en-k1.rldera PU"t7411 ia, _ia 4111 Die "•ral 11l4ipatioa• Die, aaar

p:.ro-eu¢-. J) .

'" .b.cler poo1; laaM 'Yir die iaperialiatieae

• u

1a 41e k~ennk yaa tie Brit oa q ~110ral

i.ad.1pat1oa" _,, rq eie 'Yoozrdeel au te ••-'• Di t

•vs

^die

b.oosa1Je oor 41e "oii48Dkbaarhei4" YU tiepu wat oate- Y.Nde ia ••~ tie ""fr.rb.ei4" wat .bulle oa4er·41• Bri.tae vlas paiet;. 4

>

Meaa aoet; 41• verbaaende nroll4e:ntell.1Jls slo, . dat :Iapland. • • r

nr

tie wlrel4 p4oea het, aa ellis• aader

ae41u.5) · "'fb.q look upon tlleuelna aa aeatiaela of

• aon of Aaslioa .Al.II1Sht7t. Whether at b.oae or abroa4. ,.6 ) Die Brit . . iTk ia op Aai&elar.J sebou. fewene, Bald.wi.D. aeea dat bu.iplU'J'

•a

aood.aaaklilr.:e euwel ia,

'ri.r BrJ.tae hteaaaioaale betzrekki•P• ?) Die

.~a&Uamaa

aoea 41 t "fair plq" ₁ uar Q ia aalf tie beooZ'delaar 'Yaa wat "fair plq" ia of aie ia Ilia. 8 ) "Wb.aa he 1D.1tedezre4 beweea Q'ftll1; u4 ala..-e, whea b.e went tonh

to

ooaquer aa..-ap paraou u4

u

aua aa•••• laacla, wtioh. aoMbow in"f&ld.at.17 flowed wi

•a

ailk aa4 11oae7, he aa4• a poi.a~ o~ doi.q 1 t wi

"h

15he air of a philaathropiat,

.... for oaa'briee , . . wor14 took hi.a at hi a 011Jl aa1;1aa1;a.

heD. 1a the 1•'• wu ( Die 'lwee4e Vqheidaoorlog) t;he great 0%7 waa that he did not; wu:t pld-ainea. .As a s-ral_rul.e he aeTer wants

UTthillsl

but he always seta it. It i ' o~ of late that the world has begua to f1D4 bia out."l) Hierdie boek het

1D

1903 TerakJD,, aaar baie .Afrikaner• .het die EagelsmaA en •7 pol1'6*k nog aie leer ken Die~

Oolller sl da't b7 die Engelsmlll'l d1 t dominaaie ia of D.iu ( die doaiJLaaie word. baielteer Toorseatel aa

"Beakeraing"a ) dolli.D.aaie deur koaproaie, oD.aaaklike

boD4geaoot;akappe, _o~oper,r, iD.trige, geweld, aaar 'Di:ta ainder a a d1 t Die. -., Bull,e kan op geen ander aanier aet;

aDder TOlke saaaleef

Di,.

Bulle glo dat die wlreld behoort aan 41epne wat hom Tat. Bul Terdring jou, drills deur -ot die uiterate eiD4ea Tan die aarde, eien allea toe, Teg

Tir allea. .Aa hul ~ou Die kan oorwin nie, 1••• hul jou ataut ••ar Di-er aal hul u t ttou op gel7ke Toet aaam- leet Die. 2 )

Br9gan al da1i pdeel ••• Tall die Bri tae Iq)t geatis ia deur peraone, wat 41 t geeD. oorctr;ywiJls is oa aa •••-

rowers te beateapel Die - ao

lebk

as mena onthou dat •••- rower, dikwela

'n

heelt;eaal reapektable manier Tan handel

•••• 3) en aomaige is Teral hoog geiezt deur )laar majea- teit koDingio Bliaabet 1.

~lan4 het m1A te Trees gehad T1r ernatige aede- dingi ng pdurende die 19e eeu. KcReill al dat daar DOU

'n pwe era ia die Britae koloniale poli-.bk aansebreek..

het. Die 't74 TaD. P'1P en hou wat

tl7

het, 4-) i.a Terb7.

Die BQaelaaan ae behoud ia nou oa dit wat }Q' het, te- behou. "He is now of opinion that he and hie st~

children oTeraeaa should be "k:Dit tosether 1a bonds of c1oaer UD1t7"₁ "to present an unbroken tron" to the

world~ "should ahaTe the glories aD4 burdena of eapire

" " 5) .

. . . . . .

^~

Dit ia ook die toeatand in Suid-Afrika. Die hele

· ekoaoaieae, aaa-.skap~ike en kul 'turele struktuur ia Terboade

au

die 1aper1al1sae. .Aa die .Afrikaaer ••' cl1 t ug nie . ia Die₁ :Yerengela 110et word, aoet · daar teen Chriatelike-

1!. _{~ :}

4- •.

5 •·

llolfeilla 'rhe Bp-epoua Bngl1ah., 196.

Oolllera b.glaD4 aDd the Bqliab., 309.

B:rosana fh~ Bngliah Reople 1 141. · Sien oolt 1114dletozu The Rape of .Africa.

llfl'eilla The Bsrestoua .BDsliah, 198.

- 141 -

Baaionale oD4•1"W7• pwaak l!C)rd en ia parallel.aediua- akole 41e a~weae aiddel.

Bll ao kan oaa die sroD4ooraaak Yan die eeu oue atr.rd ia 41n woor4 opaoaa &•eFialisae. Daaraee kon oaa hierdie YerhaDdelins paslik ataealuit het, aaar b7 die Br1 tae t.pedaliame, sooa die Afrikaner 4aaroDder

geq hat in kerk, akool, eltonollie en naaionaliame, . , • ._ 1101 ieta 'Yen die Br11;.. pald.e4en1a pal ~ord.

2• i?IB W~g GUKJEDDIS D DU BRITS§

"DEBDBRW.A.pDIGHKID" •

Die Afrikaner 17 aaa 'n aoe111k geneeabare pe.-1ieUlte aielne a 'n aiDderwaaJ.'digheidaltoapleka. Die eatpt;e ll8Dier ·oa so •a kr&Dkheid 'tie seaeea ia· ... rstens oa die paa1int 'YOlle41g oatrent 4ie oorsalte Yar.L &7 eie 1ioeatua4 1a 1ie Us. beedeu oa die oorsake daarvan

te Yerw,rder en derdeaa oa aeaoD4e ~eataD4e te skep sodat 41e paaiint peatel1lt opgebou en veraterk kan wor4..

Dle yernaaute talnor in hierdie heropbouiq is

O.N.o.,

aooa in die YolpD4e deal van hierdie hootatuk beapreek.

Deal Yan die openbaarmalt1Dg wat moat lei tot rq geneaiDs, ia d14 :rase van die Br11iae paldedenia, wat ala4er bekeDd 1a aan die gewone man. Toe die Boer ••

~erwa~eida&eYoel teenoor ~ Yeroweraar ontwiltkel hat, wu ~· 41ep onder die illdruk VaD Br1 ttan.1e ae

groot~id en roear.Jkheid. Die Engelse akool in Suid- Afrika hat hierdie iDdruk laat wo~el skiet en aaad akiet. Wat hier -nlg is geen opae tlik eenaydip en dua valse Yooratellins van die Bri tee seskiedenis Die. Dis bedoel oa •a aanwlUns 'tie ••••• oa die A:t'rikaner ••

eeJU17dige lteDD1a daarvan te balanaeer. Ou wil net p:robeer be1f78 da'li 4ie A:t'rikaner 'a beltlaagd.e vollde was,

laDk -nor die ~lae dit was en dati die aiDderwaardis- heidage'Yoel teeuoor die ~laaaa abaoluut vale was en is, waut laaageDOellde is Die aeerderwaardig Die. , Die 110tiet is Ide o• die Brit. te veraeder Diea oolt Die oa die Afr1- Jtaaer te verb.oog .a.iea 41• die openbaring van die waar- lleid, die waarheid wat die Afrikaner 1D ataat; sal atel oa die relatiewe wlltawaardea te kan bepaall die waar- heid wa1i boa aal laa' beaet da1i bewoDderins en verheer-

:-... -. -

111d.ns van cl1e Briti ell die Brit . . r.yk op ^11l leuen pb . . . er

~ .

••• ell ia en d.at q eie ~eriori 'Hi takoaplelta u1 1i 41e- aelt4e leuea oabiltkel b.et. Bn as ons ona Yolkaeie

ce-

leidelilt • • ' pr.rape aoet ona !••t au wie.

Deur keDDia 'f"q die Br1 tse pald.4tcleDia leer ou ons eie Yerataaa en waardeery Aa ona· die Britae aoaiale

geald.edeD.ia_ken, aien ou die Slaperanek-raap, bv. in 'n D.Uwe lig. Vanui• die BDgelae OOJIPUD.t bealtou, wa·s 41 t 'n uitera onbedu14en4e alle4aape voorvalletjie.

Vulli__, al 4at ·die sroot t74perk YaD bplae hanger.r l) waaraQDlik 'f"aD 1?20 toil 1820 was. Kenae is

nr

bev.aelag1;1ghei4 opgehaDS. Die 41etstal- vaa • n heap, 'n aa~k, 'n paar ajielins@ of 'n •~• aateriaal kon ~ou gals toe geaYmur het. BD die alter.natiet, oa aa 41e Wea-ID4ieae E118D4e geatuur te wo.rcl, ••• veal erger

u "clanoi.D& Whe PacldingtoD :triak". Die adel, peatelikea en '9'1'0uena 1• • • • - t uordenaara en r~okkera opgehang.

Beelteaal deaokratiea. In 1191 is twee veertienjarise aeunti;Siea

se 17kVdis

opgehaq.

T7burn ••• tot 178~ die popullrate galgplaaa.

Jt1 t wu prletlik plei vir die laDS proaeaaie van Jfewgate.

A.a hierdie proae,aie het ook aenae uit die boogate aoaiale klaaae deelpae••· Die lapekkende ell afSl7&11khei4 van die altouapel het 41e clo~ van hoos-sewaa1"Cleerde apanning vooraieD. »aar ia nooi" on clie LoDdenae verlllaaklikhede enigieta 10 alse••n toep~uis, as 1\ierdie grilllge epi- 804ea Die • Die l.U, die val, tie a1iuiptrekkiqa van die lisgue, waa Die die enipte vemaaltl1khei4 Die. l:waad- 4oenera wat deur herbaaldelilte aaaatouins 41• ~ seleer het, het woea in die lug opgeapriDst w&DD.eer die kar on4er hulle u1 t bewees het, JaopeD4e oa ao4oencle die verakrikld.ng te voorkoa vaa sele14elik 4oo4 te

wurg.

llasaiqha 8kr.Yf dat die bui teqewoae aoorcl4a- d.1ghe141 waaraee die awe werkerakl.aa behanclel ia, bl7k uit 'n onvolle4ice ]3a, wat veraaael 1& in

ua

^tiatrik

in die OOtlawoldaa Ia 1816 ia ..-eertig aenae op

lin

4as opseh&Jlll in 1800 ia sea vroueu in die publlek pala&ll

.ua

"heclP"'1»ull1q" 1;ot4at die bloed ^Vall hul n~e rO.e

pa~rooa he'ttt in 18~2 1a 'n akaapwaster vir leefV4 p - 4epo"eer oll4aw !ITt aooa cU.e pwooaw waa, 'a 4ooie akaap

gelltook lle1i 1 1D 1821 ia ^~· manDe opcehaq, oa4at hulle 'D aak Melb1oa en 'n biet.iie apek pateel he'tl in 1809 ia 'a aan tot veertiea ~aar 4eportaa1e geatrat vir die aweel Tan 'n plank. 2)

.- 143-

Die arao.te van die ^~lae werkeraklaa ••• ^to~

laat in die raeiatieD4e eeu 4et1Di't1et erger •• die van die Afrikaanae kleurlins Yan 41eeelt4e '7dperk. ~·••­

genoea4.e het, •• b7 wou nrk, teaaiute genoes gehad oa te eet. Kul leweaalot ea -,eil het ba~e onsunatig lllet die •an ou hu1cl1p kleurliqe Yerge~k. KaaaiDShaa haal aaA uit Loolte, Banea, Oobbe" ea. I1agale7. llier

~ls 'a beak17Wiq van clie " opataDdellap" YaD 183la

"Aa •• puahed throush the orow4 I ••• atruok with the wan, haSPrd look ot all taoeea their laok-luat re e,-ea

and drooptas lipa, atooptac ahoul4e~, heaY,J dragging

atepa, gaYe thea a o~ahe4, dogged air, which ••• intiDitel7 painful u4 be -.poke a pade

ot

aiae17 aore b.ab1 tual and de-

di " 1)

sra · ns ••••••••

Teen die aiddel Yan die 19• eeu het die werkera-

~··

u

nlke .krotte sewoo1u "Look at theae hovela made ot au4 aD4 of atrawa Bi15a of

11•••

or ot old caat-oft wi.Dd.owa, wi.'thout h'aa•• or hiqea trequeat;J.71 but aerel7 atuok in the auct-waU. Bat;er thea· aJLd look at the bita ot ohaira • -·atoolaa the wretched boarda taolted together

-.o "no.

tor a tablet tb.e floor of pebble, bnb:a brick or ot 1ihe J»an crow:ad. t look at the thiq called a bed,

aDd aUZ'Ye7 ~· rasa oa 'he back<&' of the wretued 1Dhabi- 'an'tat aDd thea wonder, if 70u ou, that tb.e saola

aDd. d.u:apou u4 trea.tailla iJlore . . . , aDd that a atandiq

a~ aD4 barraoka

are

becoae the faYOurite eatabliahlllenta

ot .IDslu.d. ⁿ2 ) ..

Di t ia hlerdie aenae •• landge.uote wait Suid- Atrika Yerower het• wa~ 8008 eldera r,rklik te4okuaenteer1

ao op die Boer Aeergeaien het en wat deurgaana verwas het, 4a' ou .b.ul· baie dabkbaar aoe8 •••• n r die be8kawins ea Yr,rheid wat hul •••1ebring het.

llaa'r laat;

ou

ataitap va.o. tie bgel8e aoa1ale paJd.e4eD1• ea 'a paar ~ei'O u1 t dJ.e se•lde4eD1a va.:a IerlaD4 opnoea. 3) ODa laat 41e $U14-.Afr1aaa:ue kett;iq

YaD. .Brit•e aka.udale opaetlik wes.

Yaaat 1155 Me 41e pou• Ierl&D4 •aa-'1!e:a4rik 11 Yaa BaplBDd. p"aent ppe !let, . . . daar 'a reeka lJo'aiag8, atpw18ael 4eur ho:apralaoo4, ~8 ea 8lqtiq. Die Ier wa8 1). llaunt~aaa '!he Jlnsliah OoWl•r.raan, 68.

2). Ibid, 68, ·

~). Hierdie uitrekael 1a on•l••n aan OolUera enslaDd and

the Rnsli•h• 276-29'·

Jlie oU.I' die beakel'lliDs Yu. die bc•l••

res

Die en oa hoa te YeX"'IIor ••• aooa 41• 4oo4alaaA -.an • n holld. Yierb.oaderd

~au JUa q.e ••rate ia.yal ia die Ien Yir tie eerate lteer o:ad.e:rwerp. Bul sroD4e ia pkoDriakeer ea aaa b.pla•

ea Skotae aetlaara

111•••

^{hul ia}

^oa

^hu1 Ka1;olieke geloof

••nols en uitpuls. Ge4lareD4• B\i••b•' •• regeri.ag ia oeate, beeat• en hui.. opaetlik -..rwoea oa hODCeranoo4

"- ••noraaak. Dul . . D4e aau, 'YZ'Olle en k1D4era he" YaD hoqer oqekoa. ID 1641 het aul weer ilL opataD4 seltoa totdat hul in li52 dev Onawell oAd.erdruk ia. Tuaen hier41e • • • 4a._. ia 616a000 YaD die 1.466.000 Ien 4eur die BDcelae u1t . . 4els. ea 41e l&D4 ia weer aan die Pro1;eatanae aetlaan ppe. Cro-ell₁ bekeD4 aa een V&Jl

die sroot•'• Basel•• Ohriatene, •• oploaaiDC ••• eea-.oudis srootakaalae alas'iDC en die 4eportaa1e Yan ail~oene,

b~e waar.an •• ale•e 1D die Wea-ID41eae Kilaade YerkQop ia. Dulae.D.de ia YaD. hal groD4 beroot en aan hul lot OOJ"plaat. ¹A S.an Lord. ~elier het beweer dat die . . , _aie ao •a peraooa •• •a Ier . . ~atoliek verolld.eratel

Die. Aa bul oD4erw.J,,I•se• het, ia hul se4eporteer. _ Aa bul betrap ia 4at

htil

terusaekoa het, ia hul gedood.

Die Yerraaier het 'a vaapatelde tooi oatYaqa & 20 aa

~ ¹11 oqeregiatnerde prieater uitgelewer het en & SO Yir 'n biakop.

Bl

Drolbada bet Croawell die hele populaaie

YaD. die dorp, aaDat YrOaeaa, kiDdera ea seeatelikea laat ui'hia. Op ekoDOaieae pbied het d.it pqk of tie

Britae bele14 ••• oa IerlaDd 1;ot oD4erwerp1ag te verhoD4er.

Die Yragseld .OP eiera van KoraaDd1e na LoD4ea ••• 16pS 4 per

toa.

^Yall Deneaarke 24 a, 'YP Galwq in Ierlaa4 94 ••

botter Yan Aafterp 22 •• -.u Tipperar.r

'5

a per ton.

Verse~k die populaaie ^YaD SkotlaDd. en IerlaD4 xoeapektiewellka

lko'lW

1841 2,640,184 .

llel

^4,4?2,10~

Ierly4. Ool' 41•

a, ooo, ooo

4,458,'115

Die twia~sate eeu, ••' ~ uuwe besr1ppe Yea vrrb.e14 ea 4eao~aaie,

he'

41• len aialdea Yllll alphele u11;ntll.q pred.

'a ID.Mnaau•• parallel kan "'• . . a 41e Suid- A:f'rikaanae ea Ierae paklede.Dia p'rek wona die rol

waiJ clie k:apitaliate papeel he1&1 die \11 tdeel Yaa ere"i tela1

- 145-

41• ve~ vu die •••lt tie teit 4at 'n Dietise mia4er.b.e1d. ^'Yir ~are 18Dk tie uel."d.er.b.eid ve1'drult .b.et1 l) die verd.eel-

·~

- heera polit;iek ²

>

en aelra die Brita•

oorloptaktiek.

Daar

ia aiR akoo~k&Ddera wat Die van die "B1aok Bole ot Oalou"•" weet Die. Da..r 1a baie a1Jl meue wat van die akaD4ellke Briwae waDdede in

Iadii

weet.3)

, _ . Haati.Dsa u't Bri tae aoldah au die llawab vu Oud..b.

vex-.b.u.uJ:' oa hoa in ataat 'M atel oa die Rob.111aa₁ wat aaa Baplaad pen Jaraad p4oea het; Die1 • • verower.

Hierdie aeAae ae laa4 ia verwqea ea oabeakr,rtllke wreed- hede 1a teeDOor hulle ppleec. _ Die bpla-ooa-IDdieae-

Eoap~1e .b.et pld uo41s geha4. But;1nga het Chait Sill&h, 'a ~·•• vora, ••••

'n

vaaseatelde

aoa

pl4 beakec.ins beloott 'n Koa,rak 1a aangegau. waa.ria B•a•insa pwaar-

bors

het, 4a~ pea a441a1onele eiae hoeseaaa.d iaseatel aou woJ:\1 Die. llaar Baat1xasa het

us

seld nodis phad.

Jq •••

us

^{pld ea}

us

geld, perde ell awkappe sei1a en toe 01aa1• Siap aie laDPr lroa ltetaal DJ.e, 1a die au . . , die kontrak vaa B~ tee bealteniq, deur tie Bri tte

gearre-er en vH'baD.

117

he• o:tt1a6eel root·· pplees op die akatte van die weduwee ea tie aoeder vu 87 ou

Vri.eD4 Slm.~a-ud-d.av.l.ah. Br1 . . . Uoepe 1• n r die doel ..

pbnik, die vo:ratiDAe •• ll'fbe41eD4•• 1a s•vanceseaeea.

u1 tpboll4er · en palatm ot • • alae !»ed.reis, -.i;dat; die akatte uitsel•••r 1a.

Britt~• het p14 aotis sehad ea die Ooaterl1age 1a Uet vir op1ua, " tie

••3••v'

a pvernmeat Uoencea

opiwa 4ell8 111 Boq Eoq, tb.e Strai ta Settleaeata aD4 Ce7lon, 8.D4 1a ce"aia other orqWD ooloDiea, 4er1 'ri.ag a ooaaiderab1e illcoM '-hefttroa. Ia 190'7 ~here were ···

1Jl S1qapore alou

91

11oeaae4 ahopa tor •b.• retail ot ollaadu ( opiwa prepared tor aoltiq) 1 ancl 449 zoou liceAaed tor amoki.D& 11;. T.bia 1a H14-t»1oo4ed ctroWDiDs ot boDO:r 1A •elt1ahuaa." ⁴) COllier W7• 4aarop 4at hierdie 1Dkoute Die Urek ill die lr1 ••• akatld.a sesaan

O'Brien& Ir1ah Meuriea, 121, 128.

I~4., .5.5.

Die YOlr;ende te1M ia oll1t1ea aaaa ^Ma~ull4ar •. ••

Adv . . . ed Blator,r ot

1D41a, 692-697.

Colli era Braal&lld a.a4 the .lo.&l1ab., 89, 90.

"Aa

he~ aie; aaar we1 1DcU nk.

Die noe~ van hiezrdie pau fei "• ku

. t.a

waaiadruk a.up. ])11;

aas

l7k of di~ al ia, wet, na Laqeab.ovea, wie

w.r•

op e~le saat31ea ia •a a1f · - apos daaraee7 Maar daar ia bale boekd.ele oor die cU.Ase s••~. In Suid-Urika kan ona veral oathou • • atsr.ralik wne4 die

~1 . . al . . . haa4e1 uitpvoer ia ea hoe hDlle h~e sebloei he1i ~ dieaelf4e ala••• aa4at hulle verkoo~ 1a.

M•"

die u.itbuitiqapaki.edeala ••

•S"t•rsroD4

.. ,. ,a_

die lie vp Brltae iaperiali- kan OD.a DOll die

o.w.o.

^beapreek.

3. QPD~ELII - K.tSJOlf.lH O!pU.!IS.

(~\) ~DG.

Die eerawe period• ( 1795 - 1M5)

a••

^atpalu11i

M1i die ••sbnek van die 9oortrekkera oa hlll raa, taal tradiaiea, volkakarak'er en pdal41eu 1D. die D.Oor4e ••

saaa Ri . . r b.ou. 1a IIOderne 'V• D.Ker cU.e .ttr~kanervolk

4'•

d81u11iiq van 'a 'Qclperk van

••r.r4

oa 1iaa1vr,rhe14, p4a41euaui . . rhe14 ea behou4 van die volkakarak1ier. Die

na~urlike o aooclaaaklia volkad.aad, wat hierd1e periode vaa atqd aoet atalui t, ia q.e 'toepaaaiD.g van die besiAael

Yea Ohria"tielike naaiouliaaa. Daar aoe-. oa God en vo lk

•• oa'-11 •a naaioaale posiq •aDP••Dd word oa weg te breek van vre..te oD4e~D4e 1avloe4e van "broad•1a4e4" goda- cliena, ouedelib leiAllur, 111 tapa'lib klereclrq, akeaer-

P~~iea, 8oD4appo~, penereaiea, verlleerllld.ra.s vu die pedlr:.oOp rolprea'tiater ea hau kaal Uuaaa en die bTWOa.illS vaa aastluba. Die vernaamate ta.. van hierdie eiDdpoging ia die toepaaaias vaa Qhrllttlik-laaioaale OD4erw,ra, aooa u11;eens••1t 4eur die

x.c ••• o._

¹

>

Die vreasa'-k van

c.a.o.

bebela die hel• politleke, pcllld.ieutip1 aaatakaplike ea kul'hrele seb~ecl aooa ia

llieftie ve:numd.eUJ:ac ^~eapreek. Die

I.o.s.o.

wit .tfrikaaaa-

•diua akole hi, waaria auiwer Calv1Dia1iieae ea naaionale besl.Pela in die pea ^'Y&a die Voo~rekkera ui'tiseleet aal

wo~. Die .tfrikaaer~euc

at•• ^oos

••eeda hul .ttrikaaerakap atrooa-op h&Ddhaat. Die I.O.B.O. wil •a lllliwer ••rooa van Ohri.atelllte naalonalia . . akep1 wat ona

.1•ua

a.al. aeeYOer tot burpnkap 'Yan Voonrekkeraphal te.

1).

'•-'•K•

a Ohri.atelik-laaionale OD.der.qa, uitgepe deur die Inati'tiuut 'Yir Ohriatelik-Baaionale Onder-.7••

. - 147-

(b) piE. I,Q,N,Q, - B~IR•l)

Bier vols 'a uihrekael yan die c.s.o,-beleicJ

aooa uitppe en opseatel 4eur tie IDstituu" Yir Chriatelik- · Raaionale- ODde~a.

"Ou po dat die auia, die Bkool en die kerk tie drie ple~ 1a waaria ou Daaie p~ek wori. ea der- halwe 'n drievoudip aDOer in die o.llder1Q'a en opvoediq ia eQ da~ hulle aekaar aoe1; aanwl, aodat elkeen q

repotip aaDdeel in die '! YOraiq Y81l die ldlld kr.T,

"Oils cJ.o cla1; 41• onclertr7a en opvoecling yan die ldnd.era van blaDke ouera op die srondslag van die lewena- en wlreldbeskouillg van d.ie ouera aoe1i palded, Vir Atrill:aanaaprek:ende ouera be1iekea cU. t dat hulle op die sroD4slas van Ohristelik- Baaionale lewena- en wlrel4-

beakouiJ:lg Yen OJl& naaie oppvoed. aoet word, •• , Die Ohriate- llke sroDdelag Yan hierdie leweu- en wlrelclbeakouing 1a op die Beilip Skrit segroD4 en in die belydeDlaakritte Yea ou 4r1e Ur.l.kaaaae kern u1 tpclruk, ODder 41• J).aai- oaale beginael vera1;aan oaa lietde Yir allea wat; one eie is, aet apeaiale Yermeldins van ons l&Jld, ona taal, one seak:iedenia en kultuur,

"TeA e1D4e die 11~ V&Jl die Godaopenbaring, wat;

1a 41e Urif vervat 1a in tU.e akool te laat alqa, slo

ou

da1; godedienaoDderw,ra ooreeDkoaatig die Bybel en die Bel7deniaakr1tte, 41e al~utelvak op akool aoe1i weea,

"Atseaiea Yan 41e . . . eenakaplike eienakappe wat elke kiD4 aet alle ktD4era u11; alle -.olke seaeen het, daar ook die nasionale eienakappe ia, wat erken en eer- lltiedig aoet word,

"Die aoedertaal .ia die "lancrika"M aekullre Yak op akool ••• ,, aet die aanleer Y&D die aDder a.ptelike

taal kaa 4aar eera •a begin paaak word na4at clie killcl in rq moedertaal behoorll.k se,~eer ia en 'n grolldise besripalteDDia claarvUl pkr.J het,

-"Oila slo dat daar t.n ainate twee aoorte akole Yir laer en aid4el•ere oadertr7a aoet weea, die een 'Yir die Jd.Dd.era van c11~ Urika&:U.•Pzte.keDd.e ouera aet hul geaeenakaplike be~a en 'taal, aet aet £lr1kaaaa aa voertaal, ea die an4er Yisa tie Jd.Ddere van EqelaaprekeJld.e 1).

r •••

^~.-

a •••

o.--bele14, opseatel en uits•se• deur die

IDatituu~ Ylr C,B,o.

ouera • • Bllpla •• voe"aal,

"One s].o 4at; 41e oD4ertf7• ea opvoecU.as vu. die k1a4 tie plis en die n s waa die ouera ia, 4a11 hulle, in

•-werJd.Ds aet; clie ark en clie ataat;, du oor tie pea en

ris~ins van cl1e akoolopvoediJ:ll moet bealia, dat; hlllle

akole ~lSeD8 hulle le~e..-_en wlrel4beakouins aoet opris, in at;aa4 hou en beheer ••••••

" 01u1 S].o dat die akool 87 res en

••s

^•an oDCJ.erw.ra en opvoe41Ds vaa

wei

41e ouera ontvans en dat d11t clua die Jd.Jidera 'YO~pu die lenDa- ea wlreldbealtouins ^V8Jl die ouer - in ^y seaeenakap en in hul naaionale verband aoet opvoe4, Maar o~

slo

4a1t die akool . , tunkaie aeltatandis

• • ' kan u1 'toe ten, t•1'W7l 41e huia en die kerll: oor die pea ell ristius 'YaD 41• akoolopvoeding bealia en die ataat die peil daanan bepaal en oor die resah&D4b.awins op die

akool

reil,

aoet tie akool weer aoewerein in 87 eie kriDS weea en dit wel_t,n_opais'e vaa die aetode van oD4erw,ra en opvoe41q, 4, •· •· 41 t JlOet aeUatandis oor die 1D.r1gting vaa die leerplan, die oD4•1'W7-tode, die all:ool 'hg, ena., be all a.

"Oila slo clat clie on4erw)'aer plaaavervaagend vir die ouer optree, waardeur ona die ere-atatua ve die onder- 117Hr erlten, Aa die oDdeZ"qaer Jlie 'n Ohriatelike lewena-

u. wlrel4beakouiq t;oepclae .ia llie,. ia b7 vir ona Dika aincler

•• die doclelikate sevaar Die."

(o) lji!IEJ

Of

DII C,B,Q,-BELBID,

Bier vols:.,

•n_

ui"rekael \lit professor M.a. Botha ae la'itielt op die O,J.'l,O,-beleicl, aooa 411; in die "Suider- atea" van lS •ebruarie

1949

verak7a het en later uitsesee ia deur Thelaa Philip vir die Opvoecl1qaboD4. 1 )

Bk 'Y1Dcl 41 t betreunnnaardig dat claar oor die betekenia van die woorde Obriatelik en naaionaal setwia aoet word, uar ell: moet rondui t erken dat die ui tles wat in b1e1'41e belei4a'hlt taaraan ses•• word, 'ri.r rq glad en pll"l oaaaD.Deealik ia, In die brei ain van die wool'd .S.Jl4 e.k 41 t aelta oaollriatelik, waD.t 41' ia onverclraasaaaa, orm.aa1oual en lteclroeweDd. beltroape. Gqclacliena"n7heid ia een van die hoekatene van ou beakawing,

Die nora,elle van 41e aoaie op die konsrea (van die ~ranavaalae Waaionale Part7) het dan ook daarop pw.ra dat 41e apartheidabelei4 aollder hierdie oDd.er'W1'•- belei4 Dika aal be'ekea niea waaruit duidelik bl7lt 4at 1) Botiuaa Sal ^ODJI oD4ertr7• ver,po'tolletatrooa word?

- 149-

Ohria$ellk- aallloaale aparthti4 hier baoog word.. Wat 'n

am ..

^{aal dit} aie atpe Die:

W at be4oel cUe akr7Wer van die "t''o.rwooJ."d du

•aane•r tq bewer 4at 41e wan &ultuUHoe4 DOS Die b. ona akole is Die en dat bulle at.oateer kal~el vreead ia - •a kl.J.AkeD4e aetaal ea. 'a lu1deD4e aiabaal? Wil }Q' dat b.ulle Yu

besia ._,

eiad. . . olosiea aetadok'tiriaeer ea aaaio- aaal OD.O.b.riateUlt iaprig aoet word? Da1i 41• Tr.f8ei4 -VIID.

deake ea

Yat

~·~..-keplit. oa4eraoek aaa bande

sell

word oaclat die

I.o.B.o.

^tie B7bel w11 lliabruik vir tundaaentele teolosie? .DaD. aoe'tl .bT

na

Baa1-Du.italaa4 of koaatmiatieae Ru.alaD4 saaa. waaro·41e soon

4iH

sal sebeur, wan1J daD het

111'

die ea . . uiile Yo die Pro'ea1Je't;i... en van die

opYoecllr.\ul4e • & .aoo11; Yera•aaa. Die ••••• Die totaal-indl'U.k wat; ek daanaD

b.e,,

ia dat hier 'n posiq aanpwend word oa ou, ••• kerk, pda41e~ en olldertr7a betret, na die aiddeleeue terug te plaaa. Slaas_die aease daar1n1 kr.J

• • •a

twintisate eeuae Inkwiaiaie.

(4) BBSPDJCIBG YJB

DIE

JO!BA-DI'!IEK.

.. Ill tie Yor.l.p at4el1Dc ~·. Bri 1;<aJ . iaperialiaae WIJ.Preek. Jaie kri.'iek op die C.B.O.-ltele14·1tu .._lleea 1a die lis Yan hierdie iaperi.aliaae ventau word. Die 1aparia11a aal tie Afrikaner allea laat opotter•

v

taal₁ q p4841en.e1 fiT naaionaliaae ea tq kul:tud.

RaaiouU•• aoo' die Atri.llaner

41

't vera15aan., ia d r boa uit den boae. Die bekrompe. Dis oachriatelik ea onnasionaal want die veraper die

wes

^•o~

I•Rb8i4

1

Ill'

laQp rq

oe

toe ri.'r 41e fe11; clat ia Suid-A:frika twee Yolbp-oepe

1••••

^{wa1; Die aUeea} wat volltakarakter betref uitera15ea 1a Die, aaar wie . . hele l•wenat1loeof1e ea.

naaionale 111tk;7k heaelabreed veraldl. Die iaperi.alla wil )ierdie.twee yolksgroepe kun . . . tis aaaa . . elt terwille yan eertheicl. Benhe14 is •a aooi woori₁ aaar as eli t be- a-eik 110et ea

5a.

word, aoet die pqa d.aart'aD. YrOest1'411

~ta1 wo:rt\₁ wan1; op ·hierdie

••s

^{la daar} pea terupeer

D.ie.

liD. ao 1a d1 t d.aa 4at tie profeaaor laierdie aenae

•• ~-- "oaaaaioaaal en be4roewen4 bekro.pe" Y.tncl.

»1• A:frikaaezo ae .nallloaaliae aoet van so 'a urd weea 4at 41 t Hlta 41e renesaat pea a8JU11;oot see nie. Groo1t ea fUad . . . ntele epiao4ea Uit oaa seakie4en1a aoet ver.-.rs, ftfta1ier en "aaappaa" woN., aoclat 41e veroweraar ••

seYOeleu sere-.p•~••~ kan word. Dit aoet die 1aper1alia- U.e• cloel clien. Dan ia ou "broacl-.J.Ddecl", es-naaionaal₁ en atnk 41 t tot allea ••• Ill pii BR&E SIB VAll pii

!.9011?

^{ped ia.}

Met ona p4ad.iena op aJmol l&aD d1 t net ao.

Die Afrikaner aoet

It

CalYiAiaae behou

6t

ona

ao•• _

^a1,aal

11eYft4ettel sooa die "Spr1Dsfiel4-plan" in die V.S • .&e dit do en a "... Pnteatant, Boaan Cathollo1 an4 ~ewiah teacher a . . , . iavaluable oontributtou .aot oD17 in 14eaa₁ but alao

i.D prondiq oppo~tiea .to~ pupils to learn through

ob-

servation aD4 ••perience. At the nqu••• of a D.\Ulber of her pupils, a Jewiu teaoher ~ok thea " the aenioea at het 8.Jnappe ^aD4 ezplaiae4 the uaof.os of wha' the,- •••·

Throup tb.e help of a Oathollo •••~er, an interlaith poup atteD4e4 aua at the Roaan Catholic oa'tb.edral and at•erwarda 'riaited at; the recto%71 where the aer.ri.ce waa explained to ''t.b.ea." 1) ··

~~·~ aoek ook eenheid pleka van verdeeldheid

•• atr.rct. a) Ia Cllev Chase, M&rJlande koa die atudie

!Ia so4ediena in aoaiale atudiea voor. Die graad-tien ilrel . . . akiedenia word ~orsaniaeer op die baaia van

inatell1Dsa1 waarvan pdadiena D.ab!U"llk ee11 ia. SoiBIIlige

Yaa die probleae, ••• beawcleer word, ia waaroa die aena S04a41ena ontwikkel het1 soctadienat1ge gewoontea wat

voortbeata~ 4et1 )hoe die kerk die bewaarder van st&Ddaarcle seworcl het •••••• ~ (

at

oD4eratreep)

Bier41e aenae het •n toeataDd a.b.t. die sodadiena-

oD4e~7• seakep, wat Diea&D4 aal aanatoot see Die. Dit aal ook professor Bo~a en •7 deDk&enot;e in die "breeclate aiD. van die woord" tevrede atel. Bet ^j llllller dat claar seen so4aclieu ill aulke pdadienaoD4erw,ra ia Die.

"Qo4841ene"t'r,.hei4" waarak.u _die proftBfO"'• _ "ia een van die b.oebteae "t'an ona beakawiq". Die I.c.B.o. het dit aie in hulbele14nerklarins pal Die. D~' ••• omaodi&1

waat bulle hele belei4 ia 4aazop gebaaeer. ABA die

.._.1aaprekeD4e wo~ a~aolute Yr7heid selaa• oa oor •7 e1e

lo'..: • bealdi. Bul wil· 41eaeU4e

res

au die Afrikaner

gee. Mena saan Die ^Da llasi-.Du.ital&Dd of ko-uoiatieM Rua-

1).

~). 2),

Ohat• u4 Balligana ~he Stor.r of the Sprillsfield PlU. 12.

Tb.qera Relipon in hblio Bducat1on, 164.

Ibid., 189.

- 151 -

1·an4 oa "clie aoort;

dJ.Jls"

te aien pbeu.r Die. ID die

tot all teri.eae •••at ^WON

!pJ!D&pe&t

tea ko.at! ^YU iadi- wid.a.le of tP'O'Pn'1:7he14 op die volk atpctwiJls. ( In aover pnt. Bo1;b.a hier ook onresverd1p1 oDaa"'urllke ea akade-

llke !!DYOraipe14 wil b!wer:Utelli&. l.Jk 41" of tq aaar Uewer . .

u

na Bui-DuJ.talaD4. of koUl1UI.ia•i••• RualaDd aoet · saan. )

. Die I.O.ll.o. wil Die 41e n7hei4 van cteue en . , , . . . ~like onderaoek aan baD4e 11 Die. ~ewena1 hul wil ~111• 41e res van die Oalv1Aia voorbeaou oa aekere fei te

!11 '-

1ate1'preteer. £a 41e proteaaor die ewoluaieleer op die ••dent wll at4wiq u oa'Mbiabaar ea t1D.aal1 dan J.Tk 41 t ^DOP!U ot

bl

na llasi-Dll1talaD4 en koiiDllUllatieae Ruala.ad. aoet gaan, wau aul.b ~ dan vaa oweltheiclawei

nr

die atadent bepaal, aoa word. ^Brl die vel'ld.ate akakel

ia

aos

Die pviDd Die. _ . _ _

P~teaaor

•.c.

^{Bo'ha b . .} eer ctat die I.o.B.o.

Die 4ie_...,aaiile van die Proteatantiame verataaa Die.

Dl• I.e.B.o.

^ae beleid la CalviDiaUea-Pn'Matanta.

Proteatanti . . . oulu.it al tie leera15ell1rase vu al die Ohria'MUke kerkpaoo•akappe en ull4er4e aek't;ea, vanat

die halt-Rooaae A~aanae Kerk to1; b~ die auiwer OalviDiatieae hnton.eerde hrk. D DIB BDI SD V

AI!

^{DIK WOOBD}

Hll t i ' alaal bnw41s1 u ou tie "Sprinstiel4plan"

aou iaYoer. wat dan

nos

\tooup vooraieDi.JI& aaak Yir Joodae Rooue •·•·· p4adieute. Maar 41e CalYiDiaa pdoos

s-ea ^~hartige GQda4ieaa Die. Die Proteaaor verataan aie die OalYiDi . . e Qit._ .

Die

I.o.w.o., d

tie pzoteaaqr, ••ntaan ook Die Ue eaael18iile van die opvoedltuD4e Die. Bierdie bewerins Yerdiell pea beapreking niea dia duidelik dtt .1:11' ondertr7a in die 41!118 vu die we-t;enakap atel1 tie

I.c.R.o.

atel opvoe4eD4e oD4!rw78 in die 41!118 van Go4 en Vaderlu4 en CU.e we't;enakap.

Die beweriDg dat die

I.o.x.o.

bl&Dke a.parthei4_

voontaa.u, ie ill Mkezoe opsin•-·•~· Pro~eaaor

J.o. •·

Roo7 at in die voorwoom vaa 41•

I.o.x.o.

ae bele14anrklariqa

"Oila, wil pen

'••1

verae.P.DCt kul tu.uneraeopag, p4adiena- ven•aci•s of raaaeY!neapq ht Die." LaDS!U.'t'ell bet 41eaelf4e diJas ao

u1'se4Nk•

"Ona he• 0118 'raaaperi

(ottiaiile erkeooiq van A~rikaana in 1925) s•Jtr.r1 oaa • • •

ona halwe er!plaaa Mt PJ•r bewerk en die ake141qalyn tuaaen ona eA 41• bea1 t~ere 'YaD clie aDder helfte aet ~aloe rae

w.-..811he14 op 87 plek hou en keer da't b.ulle _Die oor tne Die" •¹

>

Dia 41• ataD4pW1t

~·'

prot. 11.0.· Botha

•• oaob.riateUJr

u. ·

oDDa.aioual Hateapel.

M

t l7k 110,

maar oa t;e beataan of Die. te 'beat au Die, eli t ia clie vnas, ·~-t 'n JaoaDke Ohriatellk-naaionale 'Yolk aoet

b•-

antwoord.. .&a una. Jl;fk in 41•

rictias ••am•••

die .Atri- kaa.enolk tie afplope clenis ~aar bewee_s, beae:r aena ae't beliou1Jl&1 4at ou. 'a kr1aiat7dperk

bel••••

Daar aoe' akaie geneea word.

. Die aaol waa baie lank ill clieu 'YIUl die t..pe-

r i a l i - . Die AtrikaDenolk het lloa aodis oa die .&trikaner- 'Yolk 1se dien in die

se••

'YaD opres'• pdnrug en •• die

J.trikaUUie pdape u1 t te bou en te groD4vea.