Van Jagers naar Boeren

Rijksuniversiteit Groningen

Van Jagers naar Boeren

EEN

VERZAMELING

EN

VERGELIJKING

VAN

DE

SAMENSTELLING

VAN

HET

MENSELIJK

DIEET

IN

HET

PROCES

VAN

DE

OVERGANG

VAN

JAGERS/VERZAMELAARS

NAAR

BOEREN

IN

HET

MESOLITHICUM

EN

NEOLITHICUM

IN

EUROPA.

V

AN

J

AGERS NAAR

B

OEREN

E

EN VERZAMELING EN VERGELIJKING VAN DE SAMENSTELLING VAN HET MENSELIJK DIEET IN HET PROCES

VAN DE OVERGANG VAN JAGERS

/

VERZAMELAARS NAAR BOEREN IN HET

M

ESOLITHICUM EN

N

EOLITHICUM IN

E

UROPA

.

Een master scriptie voor de Master Archeologie en de Research Master Kunstgeschiedenis & Archeologie, Rijksuniversiteit Groningen (Nederland).

F

ROM HUNTERS TO FARMERS

A SURVEY AND COMPARISON OF THE COMPOSITION OF HUMAN DIET IN THE PROCESS OF TRANSITION FROM HUNTERS/GATHERERS TO FARMERS IN THE MESOLITHIC AND NEOLITHIC IN EUROPE.

A master thesis for the Master Archaeology and the Research Master Art History & Archaeology, University of Groningen (The Netherlands).

Auteur: Hermina Carina Boom, B.A.

Universiteit: Rijksuniversiteit Groningen, Nederland.

Studentnummer: s1453459

Begeleider: Prof. Dr. D.C.M. Raemaekers, RuG Groningen

V

OORWOORD

De basis voor deze scriptie is een literatuuronderzoek, welke is opgezet in het kader van de Master Archeologie en de Research Master Art History & Archaeology aan de Rijksuniversiteit Groningen (Nederland), met het doel een specialiserende eind-scriptie te vormen naar de pre- en protohistorie van (Noord-West) Europa. De auteur, H.C. Boom, heeft in 2008 een Bachelor diploma in de Archeologie succesvol afgerond. Vervolgens volgde ze zowel de Master

Archeologie als de Research Master Art History & Archaeology, met als doel om bij het verkrijgen van een diploma relatief breed gespecialiseerd te zijn in het veld van de Europese archeologie.

Met dit doel voor ogen zijn onder andere een Bachelor-scriptie over Vikingtijd grafritueel in Denemarken aan Aarhus Universitet (Aarhus, Denemarken), een stage-onderzoek naar Bronstijd grafritueel in West-Nederland bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Amersfoort, Nederland) en deze scriptie over stabiele isotopenonderzoek met betrekking tot de neolithisatie van Europa bij de Rijksuniversiteit Groningen (Groningen, Nederland) gecreëerd. Deze onderzoeken hebben allen beduidend verschillende onderwerpen, met een globale achtergrond: De Pre- en

I

NHOUD

VOORWOORD ... II INHOUD ... III SUMMARY ... V

INTRODUCTION AND TECHNICAL INFORMATION ... V ANALYSIS OF THE DATASET ... V CONCLUSION ... VII 1 INLEIDING ... 1 1.1 ONDERZOEKSOPZET ... 1 1.2 METHODIEK ... 3 2 ONDERZOEKSKADER ... 5 2.1 PERIODISERING ... 5 2.2 ISOTOPENONDERZOEK ... 9 2.3 ONDERZOEKSGEBIED ... 16 3 SCANDINAVIË ... 18 3.1 DENEMARKEN ... 18 3.2 ZUID-ZWEDEN ... 22 3.3 FINLAND (ÅLAND) ... 25

3.4 ANALYSE ZUID-SCANDINAVIË ... 26

4 GROOT BRITTANNIË ... 27

4.1 ENGELAND &WALES ... 27

4.2 SCHOTLAND ... 33

4.3 ANALYSE GROOT BRITTANNIË ... 36

5 DE BENELUX ... 37 5.1 BELGIË ... 37 5.2 NEDERLAND ... 42 5.3 ANALYSE BENELUX ... 45 6 DUITSLAND ... 46 6.1 ZUID-DUITSLAND ... 46 6.2 NOORD-DUITSLAND ... 49 6.3 ANALYSE DUITSLAND ... 51 7 FRANKRIJK ... 52 7.1 WEST-FRANKRIJK ... 52 7.2 ZUID-FRANKRIJK ... 55 7.3 ANALYSE FRANKRIJK ... 57

8 MIDDELLANDSE ZEE GEBIED ... 58

8.2 ITALIË ... 61

8.3 SPANJE ... 63

8.4 PORTUGAL ... 65

8.5 ANALYSE MIDDELLANDSE ZEE GEBIED ... 67

9 CENTRAAL EUROPA, HET IJZEREN POORT KLOOFDAL ... 68

9.1 SERVIË &ROEMENIË ... 68

10 OOST EUROPA ... 71

10.1 OEKRAÏNE &NOORDWEST-RUSLAND (KARELIA) ... 71

11 CONCLUSIES ... 74 11.1 EUROPEES TOTAALBEELD ... 74 11.2 CONCLUSIE ... 75 11.3 TEGENGEKOMEN PROBLEMEN ... 75 11.4 AANBEVELINGEN ... 76 12 LITERATUUR ... 77

13 LIJST VAN AFBEELDINGEN EN TABELLEN ... 83

13.1 AFBEELDINGEN ... 83

13.2 TABELLEN ... 85

13.3 FORMULES... 87

NAWOORD ... 88

S

UMMARY

I

NTRODUCTION AND TECHNICAL INFORMATION

The goal of this thesis research has been to determine the manner and time span of change and/or continuation in the composition of diet of humans in Europe in the period from the Mesolithic to the Early Neolithic; during the transition from hunter/gatherers to farmers. This is done by surveying and comparing older and new research from various countries in this area. The main research problem this thesis attempts to solve is phrased as the following question:

DO T H E M A N Y R E G I O N A L R E S E A R C H E S I N T O S T A B L E I S O T O P E S I N (H U M A N)R E M A I N S F R O M T H E ME S O L I T H I C A N D NE O L I T H I C S H O W, T H R O U G H A N I N T E R R E G I O N A L A N A L Y S I S O F T H E EU R O P E A N N E O L I T H I S A T I E N, A R E L A T I V E L Y C L E A R I M A G E O F (D I S)C O N T I N U I T Y I N H U M A N D I E T A R Y H A B I T S?

In an introductory and technical chapter (Chapter 1 & 2), the methods, theory and research areas for this study are described. Regional periodization of the Mesolithic, Neolithic and the process called the neolithisation are discussed, after which some some technical details of dating and isotope research for dietary reconstruction are explained in what is aimed to be a

scientifically accessible manner.

The setup of this research will be mainly based on a study by Schulting (1998), who attempted to study dietary patterns during the neolithisation process in Northwestern Europe with the then available isotopic data. With the help of more and better isotopic measurements, his conclusions shall be re-evaluated and expanded for a larger region of research.

A

NALYSIS OF THE DATASET

The dataset is comprised of 897 valid isotopic measurements from 176 archaeological sites dated to Mesolithic or Neolithic in 18 different countries: Denmark, South-Sweden, Finland (Åland), the Netherlands, Belgium, North- & South-Germany, West- & South France, England & Wales, Scotland, Portugal, Spain, Italy (Sicily), Greece, Serbia & Romania, Ukraine and Northwest-Russia (Karelia)(1).

The minimum number of individuals for these 897 measurements is 856 (MNI). For each measurement, at least one “reliable” AMS δ13C value is known. Ideally the measurements contain at least the collagen yield, a δ13CVPDB-value, a δ15NAIR-value and the C:N ratio of the sample.

The following chapters (Chapter 3 through 10) contain analyses of the gathered isotope data, categorised per region. For each research (some have multiple per area), different methods were used and different conclusions were reached. At the end of each chapter, a short analysis of the different conclusions for each regional survey is given.

Southern Scandinavia (Denmark, South-Sweden, Finland (Åland)) is important in the discussions concerning the transition from Mesolithic to Neolithic, due to the excellent quality and quantity of the evidence and the fact that the Late Atlantic period coastline is still present in this area, while it is submerged elsewhere in Europe. Research in Denmark(2) shows that not until halfway the Early Neolithic, a contrast between the previous clearly marine isotope signals and

1 _{These regions are shown on Afbeelding 4, p.17.} 2

the later change to around and across the marine/terrestrial border is seen. In Southern Sweden(3) there is a peculiar pattern of continuation, where the marine isotope data stays persistent in dietary patterns. Isotopes from a site on the Åland Isles(4) indicate a dependence on marine resources, supporting neolithisation studies of Finland which concluded that only during the last centuries of the Neolithic, actual neolithisation took place there.

In Great Britain (Scotland, England, Wales) the (coastal) Mesolithic sites are few and far between, there is no proof that these directly represent the whole of Great Britain. Thus, this research focuses on Scotland on one hand(5), and England & Wales on the other hand(6). In England & Wales there seems to be a relatively sudden change in the ratio between carbon isotope, in the period around the onset of the Neolithic in Britain (ca. 5200 BP / 4000 cal BC). The Mesolithic subsistence patterns of Wales and Scotland both exist mainly of marine protein, while the Neolithic one is dominated by terrestrial protein and does not change until long after the Neolithic period has passed.

From the Benelux (Netherlands, Belgium), the focus goes towards Belgium and a few sites in the Netherlands(7). Dietary patterns for the Dutch sites from Mesolithic but also from Neolithic seem especially fixed on freshwater fish, it is however argued that there are a few reservoir-effect correction problems with the isotopic values. This conclusion for the Netherlands is in sharp contrast to British and Scandinavian isotopic studies, where marine resources are shown to be mostly shunned in the Neolithic. In Belgium, a study has been made of a range of Ancient Mesolithic and Middle/Late Neolithic sites in the Meuse Bassin(8); the problem here is a gap in finds for the period during which the neolithisation transition should take place. They show a clear difference between Mesolithic and Neolithic δ13C isotope values. In the sub-periods of the Neolithic there is also a clear difference in the δ15N values, showing a change from majorly terrestrial (wild animals) to a big increase of freshwater resources with some domesticated mammals. The use of freshwater resources however decreases in Belgium over the course of the Neolithic to nearly nothing.

Isotopic studies concerning neolithisation in Germany (North & South-Germany) have only recently been published(9); and show a varying image of the Neolithic for the different regions within the country. Northern-Germany mostly has isotopic patterns that are comparable to those of Neolithic Netherlands, with high marine/freshwater influences in the dietary pattern. Isotopic patterns of Southern-Germany however show a terrestrial dietary pattern with little influence from freshwater resources, more similar to Neolithic Britain or Denmark.

Within France (West- & South-France) is a clear difference in isotopic dietary patterns visible; West-France mostly contains isotopes from mainly Mesolithic sites(10) which are comparable to the values in Scandinavia and Great Britain, while a study of sites in South-France(11) shows comparable results to isotopic values of the Mediterranean area. The results

3

(Lidén et al., 2003)

4

(Lidén et al., 1995; Götherström et al., 2002, p.53)

5 _{(Richards & Hedges, 1999a; Richards & Hedges, 1999b; Richards & Mellars, 1998; Richards et al., 2001; Schulting &}

Richards, 2002b)

6

(Schulting & Richards, 2002a; Richards & Hedges, 1999a; Richards et al., 2003b)

7 _{(Smits & Louwe Kooijmans, 2005/2006; Smits, 2009; Smits & Van der Plicht, 2009; Smits et al., 2010)} 8

(Bocherens et al., 2007)

9

(Olsen et al., 2010; Mischka, 2010; Dürrwachter et al., 2006; Lübke et al., 2007)

10 _{(Schulting et al., 2008; Richards & Hedges, 1999a; Richards & Hedges, 1999b)} 11

from the West-France sites show, again, a dominance of marine resources during the whole of the Mesolithic and into the onset of the Early Neolithic, with a slight addition of domestic resources. The South-France region shows a less varied diet, mostly based on herding and freshwaterfish.

The Mediterranean area (Greece, Italy (Sicily), Spain, Portugal) has a relative scarcity of Mesolithic human remains that can be used for isotopic study. From Greece a study of several Neolithic sites are known(12), while in Spain only one Mesolithic site has been studied(13). Sicily does contain a site with both Mesolithic and Neolithic occupation(14), however only isotopic values of two Mesolithic humans have been measured. Portugal is the only region with both periods represented in isotopic measurements(15). Mediterranean dietary patterns seem to have significantly different ranges of isotopic values related to them, which makes correlation between the Mediterranean and more northern parts of Europe unlikely. Results show that in the Mesolithic at least 25% (but often more) of human diet tends to be based on marine resources, while in the Neolithic people seem dependent on terrestrial diet. The process seems to have been gradual in this area, and the Neolithic terrestrial diet seems to show a large dependency on grains and legumes.

Analysis of several sites in the Iron Gates gorges in Central Europe (Serbia & Romania)(16) has shown that there was a change from a largely marine diet in Mesolithic to a more terrestrial diet with a large freshwaterfish component in Neolithic. This meant that a marine reservoir effect is in place and most isotopic data had to be corrected for this problem.

From Eastern Europe (Ukraine, Northwest-Russia (Karelia)) only a scarce number of isotopic measurements are known(17); a Neolithic site in the Ukraine shows a lack of marine resources in the dietary pattern, while a Mesolithic site in Karelia has similar values. It is likely that a marine reservoir effect based on freshwaterfish protein influences the Mesolithic values, however corrections accordingly have not been made.

C

ONCLUSION

The analysis this research has come to has a reasonable correlation with the study by Schulting (1998), concerning the coastal sites in the areas of Scandinavia, Great Brittain and West-France. With each region showing different timescales for Mesolithic and Neolithic, different methods in which this transition took place and different measures of change, it is hard to compare all of them.

In the few sites from Eastern Europe, only a strong dependency on either marine or freshwater resources is clear from both Mesolithic and Neolithic sites. In either period, strong reservoir effects can be seen.

All sites that are along or near the original Atlantic coastline show dietary patterns that have a clear tendency to depend on marine resources, until a change that is sudden in some areas and very gradual in others, that marks the addition of terrestrial (domesticated) resources to the diet. As for the Benelux, North-Germany and Central-Europe, the sites used in this research show a

12

(Papathanasiou, 2003)

13 _{(Garcia-Guixé et al., 2006)} 14

(Francalacci, 1989; Garcia-Guixé et al., 2006)

15

(Lubell et al., 1994; Richards & Hedges, 1999b; Smits, 2009)

16 _{(Borid et al., 2004, p.222; Bonsall et al., 1997; Bonsall et al., 2000; Smits, 2009; Borid & Miracle, 2004)} 17

different isotope tendency, towards a terrestrial dietary pattern use but with a relatively strong dependence on freshwater resources. Most of these sites however are relatively far from the original Atlantic coast, and this begs to question the relation between coastal and inland sites during and after the change from Mesolithic to Neolithic. Further study into this subject should increase the understanding of this geographical difference in dietary pattern.

Additionally, a select isotopic study of Mediterranean Europe shows that isotope values have different standardvalues for (model) dietary patterns than those of the more northern parts of Europe. This is partially due to the climatic and environmental differences, and partially due to the fact that the neolithisation process seems to have spread to these regions from the Middle East at approximately the same time as it spread to Central-Europe.

From the dataset could be concluded that the dietary change in the transition from Mesolithic to Neolithic in Europe took place in a mostly gradual fashion, with many regional variations. This conclusion is given with a lot of reservations, as the exact change cannot be seen from isotopic data. The methods by which this dietary change in neolithisation took place cannot be determined at all by limiting the research to this discipline of research alone.

In most areas there appears to be a clear change in diet that showed a smaller dependency on marine protein and an increase of dependency on terrestrial protein, either for a short or a longer period of time. This change came to be due to climatic changes as well as the contact with already present Neolithic societies in the advancing South-Eastern areas. More often than not this change in diet took place some time after the onset of the Neolithic. It is likely that the Mesolithic ways of life more or less continued with gradual addition of more and more domesticated plants and grains.

As an answer to the main research problem; a comparison between the different areas of research does show a singular change in nearly all (Mesolithic times) coastal areas. In inland territory, contemporary sites show different changes in the onset of the Neolithic; from the start, these are more focussed on terrestrial resources. In the process of neolithisation, it is mostly freshwater resources that show a great increase while the process of domestication takes place.

1

I

NLEIDING

1.1 O

NDERZOEKSOPZET

Al enige jaren blijkt er behoefte te zijn aan een gedetailleerdere studie naar de overgang van de Midden Steentijd (Mesolithicum) naar de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) binnen Europa: studies naar deze overgang, oftewel neolithisatie, zijn voornamelijk toegepast op losse

vindplaatsen of regio’s(1). Hierbij wordt het beeld van Europa als geheel niet vaak in overweging genomen. Neolithisatieonderzoek van de laatste jaren richt zich met name op de kwantitatief en kwalitatief goede archeologie van Noord-West Europa, al wordt tegenwoordig in Zuid- en Centraal-Europa steeds meer onderzoek naar deze overgang gedaan. Daarom lijkt het nu mogelijk een interregionaal onderzoek toe te passen op het neolithisatieproces binnen en tussen de verschillende regio’s van Europa.

Van oudsher wordt gedacht dat de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum zich voordeed door middel van een radicale verandering van leefwijze met de introductie van agrarische middelen(2). Deze transitie tussen Mesolithicum en Neolithicum staat nog steeds ter discussie; onderzoekers zijn het er niet over eens of de overgang van de jager-verzamelaar leefstijl naar het boerenleven zich plotseling of geleidelijk voordeed in verschillende delen van Europa(3). In deze context moet bij “plotseling” gedacht worden aan enkele honderden jaren, terwijl “geleidelijk” hier parallel zou staan aan één of meerdere millennia. Bij deze periodische interpretaties verschillen de meningen ook over de methode(s) van neolithisatie. Een oude interpretatie is dat dit door middel van migratie gebeurde, echter tegenwoordig zijn de

meningen verdeeld tussen een geleidelijke overname van bepaalde aspecten of een introductie van agrarische leefwijze als een volledig cultureel pakket(4).

Het is verder onbekend of individuen binnen vroege agrarische samenlevingen toegang hadden tot alle beschikbare voedingsbronnen, door status-verschillen bijvoorbeeld. Om dit mogelijk te achterhalen kan de context van individuele begravingen bestudeerd worden, waar veelal status-verschillen uit blijken. Als deze graven in samenhang met isotopen-analyse op de menselijke botresten worden geanalyseerd, kan mogelijk achterhaald worden of hier diëtaire verschillen tussen culturele groepen, sociale status, leeftijd en sekse plaatsvindt.(5)

Dit onderzoek vormt een overlappende studie naar (dis)continuïteit in voedingspatroon in Europa, aan de hand van stabiele isotopenonderzoek. Het doel van dit onderzoek is te analyseren of en in hoeverre er duidelijke verschillen zijn tussen de voedingspatronen van de

jager/verzamelaars in het Mesolithicum en van de boeren van het Neolithicum, verspreid over Europa. Dit gebeurt door middel van stabiele isotopen van Koolstof (δ13C) en Stikstof (δ15N) uit menselijk botmateriaal en gerelateerd dierlijk botmateriaal. Als de verschillen vastgesteld zijn zal

ook gekeken worden naar de snelheid en de wijze van neolithisatie, om te beoordelen of er aan de hand van de voedingspatronen sprake van een een geleidelijke of plotselinge overgang was en op welke manieren dit gebeurde.

1

Zoals voor Denemarken in 1981 reeds gedaan werd door Tauber.

2 _{(Childe, 1958)} 3

(Richards & Schulting, 2006; Milner et al., 2006)

4 _{Vaak een “Neolithisch pakket” genoemd.(Nielssen, 2009, p.153)} 5

Voornaamste bron van informatie is een onderzoek van Schulting - in 1998 publiceerde hij een onderzoek waarbij voor verschillende gebieden in Noordwest Europa onderzoek gedaan werd naar het neolithisatieproces(6). Dit onderzoek richtte zich met name op (dis)continuïteit in voedingspatroon, aan te tonen door middel van de stabiele isotopen van koolstof en stikstof. Aan de hand van het onderzoek beargumenteerde Schulting dat er een significante, abrupte

verandering in voedingspatroon voordeed aan het begin van het Neolithicum, zowel binnen als buiten het invloedsgebied van de Lineaire Bandkeramiek cultuur (LBK). Deze conclusie stond haaks op voorgaande onderzoeken, welke veelal argumenteerden dat de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum zich als een geleidelijk proces voordeed. Het onderzoek van Schulting is op een dergelijke manier opgezet dat het gezien kan worden als een ideaal

uitgangspunt voor het onderwerp van deze scriptie, waarbij getracht wordt een kritische blik en een recenter licht op dit actuele onderwerp te werpen.

1.1.1 P

- Zijn er noemenswaardige (inter)regionale verschillen en/of overeenkomsten aan te wijzen die bij vergelijking van de onderdelen van de data naar voren komen? Indien ja, wat zijn deze?

- Zijn de regionale onderzoeken te projecteren op heel (Noord-west) Europa? Indien ja, is hier sprake van een duidelijk te omschrijven overgangsproces?

- Kan er door middel van dit overgangsproces aangetoond worden of er in Europa een geleidelijke of plotselinge overgang van het Mesolithicum naar het Neolithicum plaats vond?

- Komen conclusies uit dit onderzoek overeen met de conclusies die Schulting(7) trok uit zijn onderzoek van plotselinge discontinuïteit in voedingspatronen van Noord-West Europa uit 1998, of zijn er nieuwe conclusies te trekken met betrekking tot modernere data? Indien er sprake is van nieuwe conclusies worden deze regionaal danwel interregionaal geformuleerd.

- Komen er aan de hand van dit onderzoek nieuwe problemen aan het licht die door middel van vervolgonderzoek onderzocht kunnen worden? Verwacht wordt dat dit het geval zal zijn, waardoor aan de hand van deze problemen een of meerdere probleemstellingen geformuleerd zullen worden in het laatste hoofdstuk van deze scriptie.

1.1.2 V

Er kunnen enkele verwachte problemen geformuleerd worden vooraf aan het

vooronderzoek, die door middel van een duidelijk geformuleerde werkwijze mogelijk omzeild kunnen worden. Er kan echter met zekerheid gesteld worden dat voor sommige verwachte problemen gedurende het onderzoek een passende oplossing gevonden zal moeten worden.

Een voor de hand liggend dilemma voor een interregionaal onderzoek van gebieden binnen Europa is de keuze van het onderzoeksgebied, met betrekking tot kwaliteit, kwantiteit en betrouwbaarheid. Europa is een zeer divers gebied, met veel verschil in archeologie en daarmee

6 _{(Schulting, 1998)} 7

in regionale onderzoeksmethoden. Hierdoor lopen de eigenschappen van de gegevens per regio zeer uiteen. Uit Groot Brittannië zijn bijvoorbeeld veel kwalitatief goede gegevens uit goed geconserveerde vondstcontexten bekend, terwijl er in landen als Nederland of Duitsland

beduidend minder kwalitatief goede gegevens beschikbaar zijn. Met betrekking tot de kwantiteit van gegevens zijn ook verschillen te zien: in Denemarken zijn relatief veel vindplaatsen met slechts enkele gegevens beschikbaar, terwijl in Nederland slechts weinig vindplaatsen met bruikbare isotopengegevens zijn, echter met per vindplaats juist relatief veel isotopengegevens.

De kwaliteit, kwantiteit en betrouwbaarheid van isotopengegevens zijn vaak de reden dat met name Noordwest-Europa bestudeerd wordt in neolithisatieonderzoek, waardoor de keuze van een beperking tot dit gebied vanzelfsprekend lijkt. In dit onderzoek wordt echter getracht ook een blik te werpen op overige regio’s van Europa, waarmee interregionale vergelijkingen mogelijk gemaakt worden. Juist doordat in dit onderzoek geheel Europa door interregionale analyse benaderd wordt, zullen deze verschillen problemen opleveren bij vergelijkingen.

Ook wordt archeologisch botmateriaal binnen en tussen de regio’s aan verschillende manieren van botonderzoek onderworpen. Er zal in de ene regio zorgvuldiger en uitgebreider onderzoek naar botmateriaal gedaan zijn dan in de andere regio; zo zijn bijvoorbeeld uit België en Nederland wel isotopen-gegevens bekend en geanalyseerd van dierlijk botmateriaal uit dezelfde vindplaatsen als waar menselijke isotopen-gegevens uit dit tijdsbestek beschikbaar zijn, echter in Engeland zijn dierlijke isotopen-waarden achterwege gelaten als onderzoeksaspect.

Naast deze interregionale verschillen gebruiken de verscheidene onderzoekers door de tijd heen verschillende onderzoeksmethoden en wijzen van publiceren. Het isotopenonderzoek zal met de tijd veranderd zijn, waarmee meer of minder betrouwbare gegevens uit vindplaatsen veelal samengevoegd zijn tot één geheel. Dit zal vertekeningen veroorzaken bij pogingen een betrouwbare vergelijking te creëren tussen de verschillende regio’s.

Aan de hand van bovenstaande problemen zullen alle gegevens aangepast moeten worden tot zij een samengevoegd bestand vormen, alvorens deze gebruikt kunnen worden in een betrouwbaar onderzoek. Hiervoor zullen enige criteria en aannames geformuleerd moeten worden, waarmee bijvoorbeeld het gebruik van gegevens die betrouwbaar lijken te zijn voor onderzoek maar niet volledig aan deze criteria voldoen toch in de dataset opgenomen kunnen worden. Verschillende gevonden gegevens die eerst bruikbaar lijken, zullen na deze filters als onbetrouwbaar gezien worden en niet in de onderzoeksanalyse meegenomen worden.

1.2 M

ETHODIEK

Het vooronderzoek aan de hand van bovenstaande onderzoeksvragen en geformuleerde problemen bestaat uit het verzamelen van informatie aangaande alle aspecten van het

onderwerp, zowel theoretisch als technisch. De belangrijkste onderwerpen waarover informatie gezocht moet worden zijn:

- Periodisering met betrekking tot de verschillende regionale verschillen in mesolithicum en neolithicum die door archeologisch onderzoek vastgesteld kunnen worden. Een gerelateerd onderwerp is neolithisatie, het proces van de overgang van Mesolithicum tot Neolithicum in Noord-West en overige delen van Europa.

accuraatheid bij periodisering en de analyse van voedingspatronen zal worden gekeken.

- Onderzoeksgebied, waarbij kort gekeken wordt naar de stand van zaken qua

archeologisch onderzoek naar (voedingspatroon gedurende) neolithisatie per regio. Dit gebeurt mede aan de hand van de eerdere punten Periodisering en Isotopenonderzoek. Het punt Onderzoeksgebied zal mede als bron voor regionaal inleidende teksten in de analyserende hoofdstukken gebruikt worden.

Met deze informatie zal eerst bronkritisch gekeken worden naar het onderzoek van Schulting, zodat er een beeld van de kwaliteit van zijn onderzoek geschetst kan worden en geformuleerd kan worden wat er in dit onderzoek op eenzelfde manier gedaan kan worden of beter achterwege gelaten kan worden.

Om een goede basis voor dit onderzoek te creëren is het is van belang om aan de hand van de verzamelde informatie over bovenstaande onderzoeken een inleidend hoofdstuk te schrijven hierover. Dit zal Hoofdstuk 2 van deze scriptie vormen. Dit inleidend hoofdstuk zal de vorm krijgen van een onderzoekskader, waarmee technische kant van het onderzoek belicht wordt. Hierbij zullen ook problemen waar rekening mee gehouden moet worden binnen dit technisch kader en de problemen die met genoemde onderzoeken naar boven komen behandeld worden. Aan de hand van deze gegevens zal het kader van criteria(8) gevormd worden, waaraan de gegevens voor de dataset zullen worden getoetst.

Vervolgens wordt de dataset verzameld, waarbij isotopen-gegevens uit zo mogelijk geheel Europa verzameld worden aan de hand van oude en moderne gepubliceerde onderzoeken. Niet alle landen van Europa zullen gegevens bevatten, noch zullen alle beschikbare gegevens betrouwbaar zijn. Aan de hand van de beschikbare gegevens zal aldus gekeken worden of een uiteindelijke analyse zich zal richten op geheel Europa of zich zal beperken tot Noord-West Europa. De dataset zal worden uitgewerkt in Microsoft Excel en Microsoft Access(9), waarbij naast de bekende waarden ook de gemiddelden en standaarddeviaties van de isotopengegevens per vindplaats, regio en (sub)periode (indien bekend) berekend zullen worden. In het

Onderzoekskader (Hoofdstuk 2) zal een kort beeld van de dataset geschetst worden.

Na completering van de dataset zal per regio de bekende data geanalyseerd worden in de hoofdstukken volgend op het onderzoekskader. De context van de verschillende vindplaatsen per regio zullen kort beschreven worden waarbij de dataset zelf en verschillende publicaties waaruit de dataset opgesteld is de bron hiervoor vormen. Aan het eind van de regionale analyses zal kort getracht worden de resultaten in verband te brengen met andere regio’s.

Na afloop van de regionale hoofdstukken zal een concluderend hoofdstuk worden gewijd aan de resultaten van dit onderzoek. Dit zal gebeuren door middel van een analyse van de resultaten in verband met elkaar. In deze conclusie zal de probleemstelling van dit onderzoek zo mogelijk beantwoord worden. Ook eventuele aanbevelingen voor toekomstig vervolgonderzoek zullen in dit onderdeel aan bod komen.

8

Eerder beschreven in 1.1.2 Verwachte Problemen.

9 _{Microsoft Excel 2010 en Microsoft Access 2010, Versie: 14.0.4734.1000 (32-bit), Deel van Microsoft Office}

2

O

NDERZOEKSKADER

2.1 P

ERIODISERING

Het Neolithicum wordt gekenmerkt door de opkomst van landbouw, veeteelt en

domesticatie. Hierbij verwacht men een dat er een geleidelijke danwel plotselinge verandering in leefwijze en daarmee ook in het voedingspatroon plaats zou vinden. Door de huidige kennis over hoe het Neolithicum ontstond te beschrijven kunnen hier verschillende interpretaties op

gegeven worden.

2.1.1 H

Met het einde van het Weichselien (de laatste ijstijd) rond 12.000 v. Chr. begint in het Midden-Oosten het proces dat tegenwoordig neolithisatie genoemd wordt. Met name de periode van 10.700 tot 9500 v. Chr. ziet onder andere in Syrië(10) en Israël(11) de verschijning van gebouwen en granen die wijzen op een eerste vorm van landbouw. Uit de archeologische vondsten kan worden opgemaakt dat mensen naast wilde graanvelden huizen bouwen en deze granen beginnen te verbouwen, waardoor wilde eenkoorn, emmer en gerst langzaamaan een gedomesticeerde vorm krijgen. Tezelfdertijd worden de eerste dieren gedomesticeerd, beginnend met de hond en vervolgens schaap, geit en overig vee en huisdieren(12).

Beargumenteerd kan worden dat ook jager/verzamelaars groepen in Syrië uit eerdere tijden (rond 20.000 v. Chr.) al wild graan verzamelden en verwerkten tot voedsel(13). Hierbij lijkt het archeologisch materiaal te wijzen op een selecte uibreiding van het menselijk voedingspatroon.

De neolithisatie van culturen in het Midden-Oosten kan aan de hand van archeologische vindplaatsen aldus geïnterpreteerd worden als een geleidelijk proces. Dit proces lijkt lang voor de aanvang van het Neolithicum begonnen te zijn met het verzamelen van graan als uitbreiding van het voedingspatroon, met de opwarming van het klimaat na de ijstijd geleidelijk overgaand in een intensiever gebruik van deze voedingsbron.

Aangezien een tussenperiode tussen de Oude Steentijd (Paleolithicum) en Nieuwe Steentijd (Neolithicum) nagenoeg ontbreekt in het Nabije en Midden-Oosten, wordt de overgang van de Oude naar de Midden Steentijd (Mesolithicum) en daarmee ook het neolithisatieproces lokaal gedefinieerd binnen Europa(14). Aangezien voor nagenoeg iedere regio in Europa een andere datering van de prehistorie gehanteerd wordt, wordt in dit hoofdstuk een globale datering voor dit onderzoek beschreven die per regio uitvoeriger gedefinieerd wordt.

2.1.2 H

M

E

Ca. 9600 v. Chr. (rond 10.900 cal. BP(15)) markeert het einde van de laatste ijstijd in Europa en in de periode erna vindt in geologische termen de verandering van Pleistoceen naar Holoceen

10

Zoals in de archeologische vindplaats Tell Qaramal, aan de voet van het Taurus gebergte in Syrië. Deze vindplaats is gedateerd tot de vroegste periode van het Neolithicum, genaamd Natufien (ca. 12.000-10.000 v. Chr.). De C14 -dateringen van de vindplaats vallen tussen ca. 12.000-11.500 cal. BP. De vroegste aantoonbaar gedomesticeerde granen in deze en overige Syrische vindplaatsen zijn gedateerd tot ca. 10.000 cal. BP. (Willcox et al., 2009, p.151 & 153)

11 _{Onder andere de vindplaats Netiv Hagdud in de Jordaanvallei, Israël. Deze vindplaats was in gebruik in het}

Prekeramisch Neolithicum A, een periode gedateerd als ca. 9500-8500 v. Chr. (Bar-Yosef et al., 1991).

12

(Gautier, 1998, pp.146-47)

13

Dit aan de hand van archeologische resten uit Ohalo II, een vindplaats aan de zuidkust van het Meer van Tiberius in Israël. De vindplaats is door middel van de C14_{-methode gedateerd als ca. 19.400 BP. (Weiss et al., 2008, p.2402)}

14

(Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, pp.203-07)

15 _{Cal. BP staat voor calibrated Radio Carbon years Before Present, waar “present” 1950 is; een gecalibreerde} 14_C

plaats en markeert het einde van het Paleolithicum(16). De neolithisatie van het tegenwoordige Europa laat nog even op zich wachten; vanaf deze periode is er sprake van het zogenaamde Jonge Dryas-stadiaal. Dit stadiaal is een koudere periode die het opwarmen van het klimaat aan het einde van de laatste ijstijd doorbreekt, waardoor het klimaat in West-Europa in deze periode overeenkomt met een poolwoestijn.

Vanaf circa 8200 v. Chr (10.250-10.000 cal. BP) vindt er een definitieve opwarming van het klimaat plaats in Europa, waardoor binnen korte tijd de zeespiegel, flora en fauna sterk

veranderen(17). Rendieren migreren naar het koudere noorden om plaats te maken voor oerrund, everzwijn en overige dieren die zich aan het warme klimaat aanpassen. De berk, den, hazelaar en overige loofbomen verspreiden zich over geheel Europa.

Mensen leven in het Mesolithicum in kleine groepen van circa 15 tot 50 personen, waarin continuïteit vanuit het Laat-Paleolithicum bestaat(18). De middelen van bestaan in het

Mesolithicum zijn met name jagen, verzamelen en vissen. Voornamelijk het vissen ziet in het Mesolithicum een belangrijke groei, getuige de hoeveelheid kano’s, visfuiken en visnetten die in archeologische vindplaatsen aangetroffen worden in tegenstelling tot eerdere perioden(19). Groepen jagers/verzamelaars trekken rond in de bewoonbare gebieden en kampen zijn slechts tijdelijke nederzettingen onderweg naar een volgende habitat. Door de klimaatsveranderingen worden de leefgebieden van de verschillende dieren minder wijds verspreid, waardoor de mensen in het Mesolithicum over vaste, wijdse jachtgebieden beschikken(20).

2.1.3 N

E

Heel wat later, circa 7000 v. Chr., wordt het Neolithicum pas geïntroduceerd in Zuid-Oost Europa, waarna de neolithisatie zich rond 6800 v. Chr. ook naar de overige delen van het Middellandse Zee gebied verspreidt(21). De (Proto-)Sesklo-cultuur in Thessalië en Grieks Macedonië bevat de oudste neolithische nederzettingen van Europa; de oudste neolithische resten daar zijn gedateerd als 6850 ± 600 v. Chr(22). Hier was sprake van landbouw, sedentaire bewoning van nederzettingen en handgemaakt aardewerk.

In Centraal- en Noordoost-Europa ligt het begin van het Neolithicum wat later. Rond 5500 v. Chr. ontwikkelt zich uit de vroegneolithische Starčevo-Körös-cultuur langs de Donau een nieuwe cultuur: de zogenaamde Bandkeramische-cultuur (LBK) (23). Deze cultuur laat zich met name kenmerken door de gelijksoortigheid van nederzettingsstructuur, grafritueel en agrarische leefwijze van landbouw en veeteelt over het gehele invloedsgebied. Gelijktijdig met de LBK bestaat de Ertebølle-cultuur, groepen jager/verzamelaar/vissers in Zuid-Scandinavië.

De neolithische culturen in het zuidoosten van Europa verspreidt zich in de tussentijd langzaamaan richting het noorden en westen van Europa en West-Rusland. In Noord-Oost Europa en Noordwest-Rusland wordt het begin van het Neolithicum met name gemarkeerd door

16 _{(Roebroeks & Van Gijn, 2005, pp.82-84)} 17

(Bloemers et al., 1981, p.34; Roebroeks & Van Gijn, 2005, pp.83-84)

18 _{(Bloemers et al., 1981, p.34)} 19 _{(Louwe Kooijmans et al., 2005, p.74)} 20

Dit In tegenstelling tot de Paleolithische levenswijze van jagen op migrerende kuddes grote dieren. (Bloemers et al., 1981, p.34)

21 _{(Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, pp.203-05; Papathanasiou, 2003, p.315)} 22

De betrouwbaarheidsinterval van deze datering is een percentage van ca. 95,4%. (Van Andel & Runnels, 1995)

23 _{Ook wel Lineaire Bandkeramiek. De benaming is gedaan door de karakteristieke decoratieve banden op het}

het verschijnen van aardewerk in archeologische vindplaatsen, in tegenstelling tot de verschijning van agrarische aspecten in de cultuur van overige onderzochte regio’s.

In de eeuwen hierna, tussen ca. 5300 en 4900 v. Chr., zorgt de invloed van de LBK voor een verdere verspreiding van de neolithisatie(24): vanuit Centraal Europa verspreidt de LBK-cultuur zich richting het westen over de vruchtbare löss-afzettingen van de laatste ijstijd naar grote delen van Noord-West Europa. Veelal zijn onderzoekers het eens dat de LBK niet lokaal ontwikkeld kan zijn in Noord-West Europa, en dus als een volledig cultuur-pakket vanuit Centraal Europa aankwam(25). Of deze verspreiding met name door middel van migratie van Bandkeramiekers of door adaptatie van de cultuur door de jager/verzamelaars-groepen gebeurt staat nog steeds ter discussie, al heerst de neiging de migratie-interpretatie aan te hangen(26).

De noordelijke delen van Europa hebben in deze tijd een natter klimaat dan het Midden-Oosten, waardoor mensen in Europa bepaalde wilde granen missen die makkelijker in de overige gebieden gedomesticeerd en gecultiveerd konden worden(27). Mensen in deze gebieden zijn daardoor sterk afhankelijk van een seizoensgebonden exploitatie van verschillende

voedingsbronnen die minder makkelijk lang bewaard kunnen worden. Mede daardoor lijkt in grote delen van Europa jagen, vissen en verzamelen gedurende het gehele Neolithicum nog steeds een belangrijk deel van het voedingspatroon te vormen(28).

Met neolithisatie wordt het gebruik van verschillende gedomesticeerde dieren, granen en peulvruchten geïntroduceerd. De Europees gedomesticeerde dieren voor veeteelt zijn in deze periode met name runderen (Bos Taurus), schapen (Ovis aries), geiten (Capra hircus) en varkens (Sus scrofa domesticus). De granen en vruchten die binnen Europa in deze periode voor

akkerbouw gebruikt werden, zijn emmertarwe (Triticum dicoccum), eenkorn (Triticum monococcum), erwt (Pisum sativum), linze (Lens culinaris), vlas (Linum usitatissimum) en bolpapaver (Papaver somniferum).(29)

Tegen het einde van de Bandkeramiek-cultuur, rond 4900 v. Chr., is er sprake van een periode waarbij veel minder bekend is over de boerengemeenschappen op de löss-afzettingen van Noord-West Europa. Er is echter wel relatief veel bekend over de groepen mensen die zich op de wetland-gronden bevonden aan de West-Europese kust(30). De periode van 4900 tot 3400 v. Chr. wordt gekarakteriseerd door een grote mate van interactie en handel, tussen enerzijds de boeren gemeenschappen en anderzijds de groepen jager/verzamelaars. In de archeologische vondsten valt deze interactie duidelijk terug te vinden: jager/verzamelaars nemen in deze periode geleidelijk aan elementen van de agrarische gemeenschappen zoals aardewerk en wapens over en voegen landbouw en veeteelt toe aan hun voedingspatroon(31). Deze periode wordt veelal de Neolithische revolutie van Europa genoemd.

Met het verloop van het Neolithicum volgden cultuurgroepen in Centraal en Noord-West Europa elkaar snel op; de Centraal-Europese Cucutenicultuur had aan LBK verwante aardewerk en volgde deze op. In Noord-West Europa kwam na de LBK de Hinkelstein- (HST), de

Grossgartach- (GG) en de Rössen-cultuur, en het Midden-Neolithicum A zag de opkomst van

24 _{(De Grooth & Van de Velde, 2005, pp.219-21)} 25 _{(De Grooth & Van de Velde, 2005, pp.237-39)} 26

Deze interpretatie wordt tegenwoordig ondersteund door stabiele isotopenonderzoek. (Price et al., 2001)

27

(Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, p.204)

28 _{(Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, pp.204-05)} 29

(Bakels & Zeiler, 2005, p.312)

30 _{Zoals de Swifterbant-cultuur. (Louwe Kooijmans, 2005, pp.261-68)} 31

Michelsberg, Hazendonk 3 en Swifterbant. In het Midden-Neolithicum B kwamen de

Trechterbeker-cultuur (TRB), de Vlaardingen groep, de Stein groep en de Sein-Oise-Marne-cultuur (SOM) opzetten. Met het Laat Neolithicum werd overgegaan op de Touwbekercultuur, de Enkelgrafcultuur, en tegen het einde van het Neolithicum de Klokbekercultuur.(32)

32

2.2 I

SOTOPENONDERZOEK

Elementen hebben meerdere voorkomingsvormen, ook wel isotopen genaamd. Deze isotopen kunnen stabiel, danwel radioactief zijn. Het nummer voor de algemene benaming van het element geeft het aantal protonen van de isotoop weer. Van het element Koolstof (C) zijn 12C en 13C stabiele isotopen, 14C is radioactief. Het vervalproduct van 14C is 14N. Het element Stikstof (N) heeft twee stabiele isotopen, 14N en 15N. Het verval product van radioactief element 13N is 13

C. Analyse van de stabiele en radioactieve isotopen van deze en enkele andere elementen kunnen een grote rol spelen in huidig archeologisch onderzoek.

Bij isotopenonderzoek komen veelal onbewijsbare maar noodzakelijke aannames en corrigerende aspecten als kwaliteitsbepalingen en correctiefactoren kijken. Door al deze problematiek zitten er veel haken en ogen aan de conclusies die door alle methoden van onderzoek die met isotopen te maken hebben getrokken kunnen worden(33).

2.2.1 R

Het radioactieve isotoop 14C is van belang voor de archeologie doordat het gebruikt kan worden om organisch materiaal te dateren. In ieder organisme is een kleine hoeveelheid 14C aanwezig, door constante opname uit de atmosfeer gedurende zijn levensduur. Als het organisme sterft, halt de opname van 14C uit de atmosfeer en begint radioactief verval van het isotoop(34). Hierdoor wordt het percentage 14C in het organisme steeds minder, volgens een vaste tijdshoeveelheid, halveringstijd genoemd. In het geval van 14C is dit tegenwoordig ca. 5730 ± 40 BP jaar, naar de oorspronkelijke metingen van Libby en aanpassingen van de universiteit van Cambridge(35). Dit radioactief verval kan gemeten worden in organisch materiaal, en van daaruit kan een datering van een artefact bepaald worden(36).

Radiometrisch dateren was oorspronkelijk ontwikkeld door W. Libby rond 1945, en meet de hoeveelheid radioactiviteit die overgebleven is in een monster. Het monster word omgezet tot gas (Koolstofdioxide, CO2) of vloeistof (Benzeen, C6H6). Vervolgens wordt het monster zoveel mogelijk afgeschermd van andere bronnen van radioactiviteit en wordt zijn eigen activiteit geteld gedurende een bepaalde periode, vaak twee dagen. Betrouwbaardere resultaten kunnen bereikt worden door grotere monsters te gebruiken of gedurende langere tijd de activiteit waar te nemen. Er is ongeveer 1 gram Koolstof nodig voor radiometrisch dateren, in archeologisch materiaal 150-200g onverbrand bot en 2-4 gram houtskool.

AMS dateren (accelerator mass spectrometry) is ontwikkeld in de jaren ‘80 van de 20e eeuw. Het meet de hoeveelheid 14C atomen in een monster direct met behulp van een mass

spectrometre. Monsters worden omgezet in grafiet en in een ion source geplaatst(37). Het resultaat uit de ion source wordt in de accelerator geinjecteerd, waarin de polariteit van de geladen ionen verandert van negatief naar positief. In elektrostatische en magnetische velden worden de ionen gescheiden naar hoeveelheid in 14C, 13C en 12C. Er is slechts 1 milligram Koolstof nodig voor AMS datering, in archeologisch materiaal circa 200mg onverbrand bot, 15mg

houtskool of 1,5 gram verkalkt of verbrand bot(38).

33 _{(Van der Plicht, 2005b, pp.4-5; Brindley, 2007, p.19)} 34 (Brindley, 2007, p.19) 35 (Brindley, 2007, p.21) 36 _{(Brindley, 2007, p.19)} 37

Een ion source is een onderdeel van de mass spectrometre waarin negatief geladen koolstof ionen gegenereerd worden.

38

Met beide soorten dateringen wordt de hoeveelheid 14C in organisch materiaal vergeleken met 14C in de atmosfeer, echter heeft deze hoeveelheid 14C in de atmosfeer door de tijd heen sterk geschommeld. Ruwe radiometrische en AMS dateringen, weergegeven als Radio Carbon Years Before Present of afgekort yr. BP(39), moeten daardoor aan de hand van onder andere dendrochronologische vergelijkingen gecalibreerd worden naar deze regionale

schommelingen(40). De ruwe dateringen worden onnauwkeuriger des te ouder ze zijn. De gecalibreerde 14C dateringen worden weergegeven als calibrated Radio Carbon Years Before Present, afgekort cal. yr. BP.(41)

Afwijkingen voor radiometrische en AMS dateringen verschillen per onderzoekend

laboratorium. De Groningse radiometrische dateringen bijvoorbeeld hebben over het algemeen afwijkingen van 35-40 jaar. De Groningse AMS dateringen hebben afwijkingen van tussen de 35 en 70 jaar, afhankelijk van onder andere de monstergrootte.(42)

Bij het meten van AMS dateringen worden veelal ook stabiele isotopen-waarden gemeten die in voedingspatroon-analyses gebruikt kunnen worden. Deze waarden worden over het algemeen echter als minder betrouwbaar gezien dan stabiele isotopen-waarden die uitsluitend voor het achterhalen van voedingspatroon gedaan worden(43). Dergelijke waarden kunnen echter wel ter ondersteuning van bepaalde conclusies bij het onderzoek betrokken worden.

2.2.2 S

Stabiele isotopen-onderzoek wordt in de archeologie gebruikt om een beeld te vormen van specifieke details van individuen of populaties, zoals analyse van het voedingspatroon(44) of onderzoek naar migratiepatronen en oorsprong van mensen of dieren(45). Voor oorsprong- en migratieonderzoek worden de stabiele isotopen van de elementen Zuurstof (O), Zwavel (S), Strontium (Sr) en Lood (Pb) uit tand of botmateriaal bestudeerd. Van groter belang voor dit onderzoek is de analyse van het voedingspatroon.

Dergelijk onderzoek is gebaseerd op een “Je bent wat je eet”-principe, waarbij

voedingsbronnen duidelijk verschillende isotopenwaarden hebben die doorgegeven worden in de voedselketen. De stabiele isotopen waar deze methoden veelal op gebaseerd worden zijn 12C, 13_C, 14_{N en} 15_N(46)_{. Een minder gebruikelijk element dat voor onderzoek naar voedingspatroon} gebruikt kan worden is Zwavel (S) in de vorm van 34S. Richards et al. (2001) alsook Smits et al. (2010) gebruiken dit isotoop om conclusies te complimenteren die geformuleerd waren door 13C en 15N waarden te analyseren, toegepast op een kleine hoeveelheid vindplaatsen uit

verschillende gebieden en perioden van Europa(47).

Als de isotopen 13C en 15N in een tabel tegen elkaar worden uitgezet, kunnen er met enige reservering theoretische modellen gemaakt worden voor het voedingspatroon van specifieke organismen, afhankelijk van hun positie in de voedselketen(48). Bij menselijk botmateriaal kan ook

39

“Before Present” staat in deze benaming voor “vóór het jaar 1950”. (Brindley, 2007, pp.20-21)

40 _{Er zijn methoden ontwikkeld om te corrigeren voor de verschillende reservoireffecten. Marine en zoetwater}

reservoireffecten zullen worden uitgelegd in Paragraaf 2.2 Isotopenonderzoek.

41 _{(Brindley, 2007, pp.19-21)}

42 _{(Van der Plicht, 2005b; Brindley, 2007)} 43

(Schulting & Richards, 2002b, p.163)

44

(Stevens et al., 2006, p.12)

45 _{(Smits & Van der Plicht, 2009, p.69; Richards et al., 2001, p.185)} 46

(Smits & Van der Plicht, 2009, p.70)

47 _{(Richards et al., 2001)} 48

tot op zekere hoogte een voedingspatroon achterhaald worden uit isotopen; een belangrijk voorbeeld is 13C en 15N onderzoek van Neanderthaler botmateriaal uit Kroatië en België, welke uitwees dat er slechts dierlijke proteïnen in hun dieet aanwezig waren, waardoor geconcludeerd moet worden dat zij jagers waren. Een ander interessant voorbeeld is afkomstig uit Orkney, Schotland; bij een opgraving uit de periode tussen IJzertijd en Middeleeuwen correspondeert mannelijk skeletmateriaal met een meer marine voedingspatroon dan vrouwelijk

skeletmateriaal.(49)

Er zijn verschillende redenen waarom de stabiele isotopen 12C en 13C van belang is voor het bepalen van voedingspatroon. Er kan een goede onderscheiding gemaakt worden tussen marine en terrestriale planten; Marine koolstof bevat aanzienlijk hogere 12C en 13C gehalten en dit is terug te vinden in isotopenwaarden van de gehele voedselketen die met voedsel van marine oorsprong te maken heeft(50). Er vindt een verrijking van ongeveer 5 ‰ plaats tussen

voedingspatroon en stabiele koolstof isotopen in bot collageen van de consument bij zoogdieren. Grote variaties in de waarden van de stabiele isotoop 14C en 15N hebben ook te maken met de verschillen tussen marine en terrestriale voedingspatronen; de verrijking van stabiele stikstof isotopen is ~3 ‰.

De isotopeninhoud van organisch materiaal wordt uitgedrukt als de delta (δ) waarde, welke gedefinieerd wordt als de standaardafwijking voor de isotoopverhoudingen van specifiek referentiemateriaal. Voor C is dit calciumcarbonaat van fossiele Belemnoidea uit de VS, en voor N is dit lucht (moleculaire stikstof, N2)(51). De δ13C en δ15N waarden van botcollageen reflecteren met name de isotopische compositie van voedingsproteïne. De afbreeksnelheid van botcollageen is relatief langzaam, waardoor de δ-waarden de gemiddelde isotoopwaarden van

voedingsproteïne in de laatste levensjaren van het organisme aangeven(52). Dit houdt in dat er bij menselijk isotopenonderzoek ook rekening gehouden moet worden met de leeftijd van het individu; bij volwassenen is hierdoor een betrouwbaarder beeld van voedingspatroon te vormen dan bij jonge kinderen(53).

FORMULE 1&2.DE DOOR MOOK

(2006) TOEGEPASTE FORMULES OM DE Δ WAARDEN VAN Δ13C EN Δ15N

TE ACHTERHALEN.(SMITS &VAN DER PLICHT,2009, P.70; BOCHERENS ET AL.,2007, P.13)

Variaties in δ13C en δ15N op grote schaal worden over het algemeen gezien als gerelateerd aan voedingspatronen. Invloeden van marine versus terrestriale proteïnen of C3 versus C4 planten zijn bestudeerd in archeologische populaties door analyse van δ13C. De δ15N waarden worden rijker met ieder trophisch niveau(54), wat er voor zorgt dat het consumeren van vlees, marine vis

49 _{(Van der Plicht, 2005b, p.12)} 50 _{(Schulting, 1998, p.204)} 51

Naar Mook 2006 (Smits & Van der Plicht, 2009, p.70)

52

(Stevens et al., 2006, p.13)

53 _{De algemene consensus is dat dergelijke waarden de laatste ± 10 levensjaren betreffen, met name jonge kinderen}

kunnen daarom een ander patroon vertonen dan volwassenen. Binnen de dataset van dit onderzoek wordt slechts door Bocherens et al. (2007) dit toegepast.

54

Trophische niveaus is de standaard ecologische term voor voedselniveaus in de voedselketen.

en zoetwater vis geïdentificeerd kan worden in archeologische en moderne studies(55). De hoeveelheid δ15N verrijking per trophisch niveau is onder discussie maar word vaak aangegeven als 3 - 5‰ verrijking over voedingsproteïne op ieder trophisch niveau(56).

Reconstructies van prehistorische voedingspatronen aan de hand van isotopen worden gemaakt op basis van een kleine steekproef, aangezien er in de grond simpelweg veel

archeologische resten vergaan of nog niet aangetroffen zijn. De gebruikte steekproefgrootte is volgens Stevens et al. (2006) over het algemeen echter onvoldoende om de conclusies die er uit getrokken worden te valideren. De tafonomie van een vondstcontext kan ook weinig keuze geven over inhoud van de steekproef met betrekking tot aantal, contemporaniteit en

homogeniteit van de inhoud. Daarom is het van belang waar mogelijk contextuele gegevens van vindplaatsen en isotopenwaarden van contemporaine, lokale flora en fauna mee te nemen bij analyse om hier een basis voor de reconstructie mee te vormen. Zonder de formulering van de relevante basis is het reconstrueren van prehistorische voedingspatronen moeilijk te valideren en leidt het vaak tot foutieve conclusies. Concluderend wordt er aan de hand van

isotopenonderzoek veel gezegd, echter is de omvang van deze isotopenonderzoeken simpelweg onvoldoende voor de getrokken conclusies.

Theoretisch gezien kan er aan de hand van isotopengegevens van verschillende

voedseltypen, bepaalde model-voedingspatronen met verwachtingswaarden in stabiele Koolstof en Stikstof opgezet worden. Schulting deed dit aan de hand van Noordwest Europese gegevens voor zijn onderzoek(57), echter hierbij moet rekening gehouden worden dat deze patronen volledig theoretisch zijn en slechts als richtlijn voor interpretaties zouden moeten gelden.

TABEL 1.VOORSPELDE KOOLSTOF- EN STIKSTOF

-BOTCOLLAGEEN STABIELE ISOTOPEN-WAARDEN VOO R THEORETISCHE MODELLEN VAN MENSELIJKE VOEDINGSPATRONEN (SCHULTING,1998, P.206). 55

(Schulting, 1998, p.204; Stevens et al., 2006, p.13)

56 _{(Stevens et al., 2006, p.13)} 57

Zie ook Tabel 1, Afbeelding 1 & 2.

Dieet Beschrijving (% refereert naar caloriën) Δ13C ‰ Δ15N ‰ Binnenlandse Jagers / Verzamelaars

1 Nadruk op wild (>70%) -20.9 8.3

2 Wild met enige zoetwater vis (20%) -20.7 9.5

3 Nadruk op zoetwater vis (50%) -20.3 11.4

4 Nadruk op niet-graan planten (>75%) -20.9 7.9

Kustgebied Vissers / Jagers / Verzamelaars

5 Gebalanceerd landelijk/marine voedsel (50:50) -16.5 12.2

6 Nadruk op marine vis (>50%) -13.9 14.0

7 Nadruk op marine zoogdieren (>60%) -13.9 15.8

8 Niet-graan planten met marine vis/zoogdieren -15.2 12.0 Boeren

9 Nadruk op gedomesticeerde dieren (>50%) -20.9 8.9

AFBEELDING 1.VIER (THEO RETISCHE) UITERSTEN VAN VOEDINGSPATRONEN EN HUN GEASSO CIEERDE BO T COLLAGEEN STABIELE ISOTOPEN WA ARDEN, GEBASEERD OP GEGEVENSVAN VERSCHILLENDE EERDER E AUTEURS, EN RELATIEF OVEREEN KOMEND MET SCHULTING’S MO DELLEN (SCHULTING,1998). (RICHARDS &HEDGES,1999B, P.719).

AFBEELDING 2.PLOT VAN STABIELE KOO LSTOF EN STIKSTOF WAARDEN VOO R MO DEL-VOEDINGSPATRONEN IN TABEL 1 (SCHULTING,1998).

2.2.3 S

I

:

C

Bij bepaling van voedingspatronen aan de hand van isotopenonderzoek moet rekening gehouden worden met verschillende factoren, aan de hand waarvan correcties op het materiaal toegepast moeten worden. Het probleem waaraan alle factoren gerelateerd zijn is dat de mate waarin de fractionering van de stabiele Koolstof en Stikstof isotopen tussen voedingsbronnen en consument plaatsvindt niet slechts afhankelijk van het soort dier of mens, maar ook sterk beïnvloed kan worden door de lokale omgeving.

Er lijken te weinig gegevens beschikbaar te zijn om een duidelijke indicatie te hebben van hoeveel variatie er is in de lokale omgeving en waarop deze precies gebaseerd is(58). Daardoor is het onduidelijk wat een redelijke steekproefgrootte is om isotopencomposities voor een soort dier of plant in een bepaalde omgeving te bepalen. De factor voeding is veelal een primaire oorzaak voor bepaalde isotopenverschillen, echter daarnaast zijn klimatische en

omgevingsfactoren als temperatuur, neerslag, hoogte en bodemgesteldheid op kleinere schaal ook van invloed op de isotopenwaarden(59). Deze verschillende variabelen beïnvloeden allen

58 _{(Stevens et al., 2006, p.13)} 59

plantaardige en dierlijke waarden, met als resultaat dat de variatie in de voedselketen doorgegeven wordt(60).

De factor van de meeste invloed binnen archeologisch gebruik van isotopenonderzoek zijn de marine en zoetwater reservoireffecten(61). Deze reservoireffecten houden in dat radioactieve isotopen in marine organismen dateringen opleveren die vaak honderden jaren ouder zijn dan gelijktijdig levende terrestriale organismen. Stabiele isotopen uit zeeën of zoete (rivier)wateren hebben daarnaast aanzienlijk hogere waarden hebben dan binnenlandse grond of atmosfeer. Bij marine reservoireffect komt dit doordat oud en diep oceaanwater (met “oude” koolstof) regelmatig mengt met oppervlaktewater, waardoor de oude isotopen in de voedselketen doorgegeven worden. Het zoetwater reservoireffect heeft erosie en overige weer-gerelateerde omstandigheden waarbij “oude” koolstof zich in zoet (rivier)water verzameld kan hebben als oorzaak, waardoor atmosferische waarden sterk hiervan verschillen. Het zoetwater effect is regionaal vaak sterker dan marine reservoireffect(62). Deze correctiefactoren wordt veelal benaderd met een marine en zoetwater calibratie curves, echter zijn er regionale deviaties van honderden jaren op de marine curve bekend, waardoor aangenomen moet worden dat ook de zoetwater curve niet overal betrouwbaar is.

Deze natuurlijke variatie in de compositie van stabiele isotopen is slecht gedocumenteerd en begrepen(63). Wel wordt steeds duidelijker dat er voor een zo betrouwbaar mogelijke

interpretatie van voedingspatroon niet slechts naar het menselijk botmateriaal gekeken moet worden, maar ook naar de stabiele isotopen van gerelateerd dierlijk botmateriaal, van plantaardige resten, en van de lokale bodem zelf. Voor een dergelijke aanpak is een

interdisciplinaire benadering vereist. Hiervoor kunnen multivariate statistische analyses gebruikt worden, zoals recentelijk gehypothiseerd is om paleoethnobotanische en archeozoölogische datasets te kunnen samenvoegen tot één geheel(64).

Om de kwaliteit van de verschillende geanalyseerde onderzoeken en gegevens zoveel mogelijk te waarborgen en overeen te laten komen, is een set van vier vaste criteria voor de dataset van dit onderzoek geformuleerd(65):

Criterium 1. De collageen opbrengst (Collagen Yield). Indien de collageen opbrengst kleiner is dan 1%, of bij ultragefilterde monsters kleiner dan 0.1%, zijn de isotopenwaarden van het monster onbruikbaar(66).

Criterium 2. De verhouding Koolstof:Stikstof, oftewel de C:N-verhouding. Deze moet zich tussen 2.9 en 3.6 bevinden(67).

Criterium 3. De procentuele hoeveelheid koolstof in het monster. Deze moet groter zijn dan 25%.

60

(Stevens et al., 2006; Richards & Hedges, 1999b)

61

(Van der Plicht, 2005a)

62 _{Zo is voor Nederland bijvoorbeeld in de Noordzee een marine reservoireffect van ±400 jaar bekend, terwijl het}

zoetwater reservoireffect in Nederland ca. 1300 jaar vertekening geeft (Van der Plicht, 2005a).

63 _{(Stevens et al., 2006, p.12)} 64 _{(VanDerwarker, 2010)} 65

De gedefinieerde criteria waren reeds deels of geheel samengebracht in onder andere de datasets van Denemarken en Griekenland. (Fischer et al., 2007, p.2134; Papathanasiou, 2003, p.317)

66_{Aangezien collageen vergaat nadat het organisme sterft, moet idealiter deze 1% van de oorspronkelijke waarde}

nog aanwezig zijn om een betrouwbare analyse te kunnen formuleren. (Ambrose & Norr, 1993)

67 _{Indien de C:N verhouding tussen deze twee waarden ligt, reflecteert het de isotopen-compositie van het dieet.}

Criterium 4. De procentuele hoeveelheid stikstof in het monster. Deze moet groter zijn dan 10%.

Naast deze criteria wordt ook gekeken welke onderzoeksmethoden toegepast zijn om de waarden te verkrijgen. Specifiek voor stabiel isotopenonderzoek achterhaalde δ13C - en δ15N -waarden krijgen een grotere betrouwbaarheid toegekend dan δ13C - en δ15N-waarden afgeleid uit AMS dateringen.

Criterium 1 is het belangrijkste criterium. Monsters die niet voldoen aan dit eerste criterium en mogelijk een of meer andere criteria worden als “onbruikbaar” bestempeld. Indien monsters wel aan Criterium 1 voldoen, echter niet aan twee of meer van de overige drie criteria, worden ze ook als “onbruikbaar” gemerkt. Onbruikbare monsters zijn bij verdere analyse buiten beschouwing gelaten. Indien een monster aan slechts één van de overige drie criteria niet voldoet, wordt het monster wel geanalyseerd, echter als “minder betrouwbaar” bestempeld.

In bepaalde onderzoeken zijn sommige of alle van deze criteria niet bekend, niet

2.3 O

NDERZOEKSGEBIED

Bij isotopenonderzoek naar (dis)continuïteit in voedingspatronen gedurende het neolithisatieproces in Europa wordt veelal gekeken naar de ontwikkelingen in Noord-West Europa, door een specialistische onderzoeksgeschiedenis danwel door betere

conservatiekwaliteit van het materiaal. Zo ook in de publicatie van Schulting uit 1998, waarvoor isotopengegevens verzameld en geanalyseerd werden uit respectievelijk: Zuid-Zweden,

Denemarken, West-Schotland, Zuidwest Engeland en Wales, en de regio Brittannië, Frankrijk(68).

2.3.1 R

’

Naast een bronkritische blik op deze gegevens in het licht van later onderzoek, worden met dit onderzoek de gegevens uitgebreid met meerdere gegevens uit dezelfde en andere regio’s: het onderzoek omvat isotopengegevens uit 174 archeologische vindplaatsen in Denemarken, Zuid-Zweden, Finland (Åland), Nederland, België, Duitsland, Frankrijk, Engeland & Wales, Schotland, Portugal, Spanje, Italië (Sicilië), Griekenland, Servië & Roemenië, Oekraïne en Noordwest-Rusland (Karelia)(69). Deze regio’s worden in dit onderzoek gegroepeerd worden om een interregionale vergelijking mogelijk te maken.

2.3.2 D

De samengestelde dataset voor dit onderzoek bestaat uit een totaal van 181 Mesolithische danwel Neolithische vindplaatsen uit 18 verschillende landen(70). Van deze 181 vindplaatsen zijn er 176 vindplaatsen met geldige gegevens, welke aldus gebruikt zijn in dit onderzoek. De ongeldige gegevens, beoordeeld aan de hand van de eerder geformuleerde criteria(71), zijn voor verdere analyse achterwege gelaten.(72)

Binnen deze 176 vindplaatsen zijn een totaal aan 897 geldige isotopenmetingen in de database opgenomen(73), waarvan minimaal één AMS δ13C-waarde per meting bekend is.

Idealiter bevatten de isotopenmetingen echter meer gegevens; de Collageen opbrengst (Collagen Yield), een δ13CVPDB-waarde, een δ15NAIR-waarde en de C:N-verhouding waarborgen de algemene betrouwbaarheid van de meting. De metingen die deze componenten bevatten krijgen in de analyse van de dataset dan ook meer betekenis. Indien beschikbaar zijn de verscheidene overige isotopenwaarden, gecalibreerde en ongecalibreerde dateringen en verdere gerelateerde feiten over de monstersook opgenomen in de dataset. Hiermee wordt getracht compleetheid en mogelijkheden voor vervolgonderzoek van de dataset te waarborgen. Dit zorgt voor een regionale verscheidenheid in de dataset aan de hand van de onderzoeksmethoden.

Met deze 897 isotopenmetingen zijn een hoeveelheid van 856 minimum individuen (MNI) bekend. Bij ieder individu horen één of meerdere geldige isotopenmetingen; dit aantal is daardoor geen reflectie van de hoeveelheid menselijke botresten die daadwerkelijk op de vindplaatsen aangetroffen zijn.

68 _{De door Schulting behandelde regio’s zijn als clustervakken afgebeeld op Afbeelding 1. (Schulting, 1998, p.204)} 69

De in dit onderzoek behandelde regio’s zijn als clustervakken afgebeeld op Afbeelding 4.

70

Waarbij ook Wales en Engeland als twee landen gerekend worden.

71 _{Zie ook Paragraaf 2.2.3 Stabiele Isotopen: Correctiefactoren en kwaliteit.} 72

Alle geanalyseerde vindplaatsen zijn, inclusief waar bekend geografische coördinaten, geplot op een kaart van Google Maps: http://maps.google.com/maps/ms?msa=0&msid=208871471859466209010.0004a3a0b7bfcdf9ff4ff .

73

AFBEELDING 3.DE GESELECTEERDE EUROPESE GEBIEDEN ZIJN HET ONDERZO EKSGEBIED VAN

SCHULTING (1998). TE ONDERSCHEIDEN IN: DENEMARK EN,ZUID -ZWEDEN,ZUIDWEST

ENGELAND &WALES,WEST -SCHOTLAND EN FRANKRIJK

(BRITTANNIË).

AFBEELDING 4.DE GES ELECTEERDE GEBIEDEN BEVATTEN ISOTOPEN GEGEVENS VOOR DEZE SCRIPTIE.

3

S

CANDINAVIË

Ondanks dat de neolithisatie van Europa zich pas relatief laat in de Steentijd tot Scandinavië en Groot Brittannië heeft verspreid, is Scandinavië wel van groot belang voor

neolithisatieonderzoek. Dit is met name te danken aan de kwaliteit en kwantiteit van de

aanwezige vondsten en de nog aanwezige kustlijn uit het Mesolithicum en Neolithicum, welke in andere regio’s tegenwoordig onder water ligt.

De onderzoeksgeschiedenis van zowel Denemarken als Zuid-Zweden naar voedingspatroon gedurende de overgang van het Mesolithicum naar het Neolithicum is dan ook zeer uitgebreid. Scandinavië geeft ons aldus een goede dataset waarmee de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum in Noord-West Europa goed te bestuderen is.

3.1 D

ENEMARKEN

Denemarken was een van de eerste regio’s waar stabiele isotopenonderzoek toegepast werd om het voedingspatroon gedurende de neolithisatie te analyseren(74). Deze onderzoeken door Tauber (1981; 1986) alsook verscheidene archeologische vondsten in het gebied leken uit te wijzen dat er halverwege het Vroege Neolithicum een zeer abrupte verandering in

voedingspatroon plaatsvond gedurende de neolithisatie: er werd overgegaan van een redelijk zware afhankelijkheid van marine voedingsbronnen naar een zware afhankelijkheid van terrestriale voedingsbronnen.

AFBEELDING 5.DEENSE VINDPLAATSEN DIE IN DIT ONDERZOEK GEBRUIKT ZIJN.DE OVERIGE VINDPLAATSEN ZIJN GENOEMDE DANWEL GEANALYSEERDE VINDPLAATSEN IN ONDER ANDERE

FISCHER ET AL.(2007).

■

●

74

Doordat Tauber’s isotopengegevens nooit volledig gepubliceerd zijn, bestaan er twijfels over hoe hij tot de genoemde gecalibreerde data is gekomen. Het is met name onduidelijk uit zijn gegevens of hij het marine reservoireffect wel heeft meegenomen in zijn conclusies. Ondanks deze problemen wordt Tauber’s interpretatie van een plotselinge overgang in de Deense neolithisatie alsnog vaak als geldend paradigma aangevoerd voor de neolithisatie van zuidelijk Scandinavië en aldus blijft het onderzoek ook nu nog van belang(75).

In recentere studies(76) zijn veel nieuwe gegevens toegevoegd en daarmee wel kritische blikken op dit onderzoek geworpen: recentere δ13C-waarden met 14C-dateringen ondersteunen Tauber’s bevindingen grotendeels, maar brengen de grens van de Neolithicum-overgang van 5000 BP (3800 cal BC)(77) naar 5200 BP (4000 cal BC)(78).

Met het onderzoek van Fischer et al.(79) werden naast menselijke botresten ook stabiele isotopen gemeten uit honden, herbivoren en vis uit de betreffende Deense vindplaatsen. Bot van zoetwatervis uit verschillende Vroeg Mesolithische vindplaatsen meer-bedding vindplaatsen blijken een δ13C waarde te hebben die verrassend gelijk is aan dat van zee vis. Aan de hand hiervan is een model gecreëerd, gebaseerd op δ13C en δ15N waarden, voor de correctie van (Deense) marine en zoetwater reservoireffecten in 14C-dateringen.

3.1.1 A

De Deense isotopengegevens in de dataset komen uit al deze oude en nieuwere

publicaties(80), waarbij met name onderzoek door Fischer et al. (2007) van belang is. Fischer et al. namen de isotopenmetingen uit het oude onderzoek van Tauber op in hun onderzoek en lieten waar mogelijk nieuwe metingen toepassen op dezelfde monsters en individuen.

Voor dit onderzoek werden 58 vindplaatsen in Denemarken geanalyseerd, waarvan er 55 vindplaatsen geldige en relatief betrouwbare gegevens bevatten(81). Naast deze 55 vindplaatsen bevatten 3 vindplaatsen slechts ongeldige isotopengegevens en zijn daarom buiten beschouwing gelaten: Bloksbjerg, Lundby en Ravnstrup. Van de 123 geanalyseerde isotopenmetingen zijn er 115 geldige metingen, die bij totaal 104 minimum individuen horen(82). Deze isotopen-gegevens laten ook een relatief abrupte verandering in het voedingspatroon zien met de introductie van materiële cultuur van het Neolithicum in Denemarken, zij het meer genuanceerd.

TABEL 2.GEMIDDELDEN EN

STANDAARDDEVIATIES VA N DE GELDIGE ISOTOPENMETINGEN VAN

DENEMARK EN, GEGROEPEERD PER PERIODE.

75

Ook in moderne onderzoeken wordt nog met regelmaat naar het model van Tauber gerefereerd (Schulting & Richards, 2002b; Richards et al., 2003a)

76 _{(Richards et al., 2003a, p.288; Fischer et al., 2007, pp.2125-27; Richards & Hedges, 1999b; Smits, 2009)} 77

(Tauber, 1981)

78

(Richards et al., 2003a)

79 _{(Fischer et al., 2007)} 80

(Tauber, 1981; Tauber, 1986; Richards & Hedges, 1999b; Richards et al., 2003a; Fischer et al., 2007; Smits, 2009)

81 _{Deze vindplaatsen zijn allen opgenomen in Tabel 3 en afgebeeld op Afbeelding 5.} 82

Zie ook Tabel 3 voor aantallen per vindplaats.

D13C Avg/SD D15N Avg/SD C:N Avg/SD Denemarken Meso -20,10315193 9,364285714 3,261905

N=61/48/44, MNI=52 1,794078825 1,047625 0,071666

Denemarken Neo -15,74453035 12,80354167 3,279545