Opdat elke knie zich zal buigen…

‘Opdat elke knie zich zal buigen…’

Afstudeeronderzoek in opdracht van Stichting De Bergrede

Stephanie Huttinga HBO Theologie | CHE

Coach: Anneke Kloosterman-van der Sluijs Juli 2012

Inhoudsopgave

VOORWOORD ... 5

INLEIDING ... 6

1. AANBIDDING: WAAR HEBBEN WE HET EIGENLIJK OVER? ... 9

De definitie van aanbidding ... 9

Aanbidding in de literatuur ... 10

Aanbidding en de praktijk van de eredienst ... 11

Een sluitende definitie? ... 12

2. AANBIDDING, EEN ‘HOT ITEM’ ... 14

Een blik in de geschiedenis ... 14

The Praise and Worship Movement ... 15

Invloed van de (postmoderne) cultuur ... 17

Modern hymn movement ... 19

3. AANBIDDING EN DE GEMEENTE ... 21

AANBIDDING IN VERSCHILLENDE GEMEENTEN ...21

De Nederlands Gereformeerde Kerk ... 21

Hervormde gemeente ‘De Ark’ ... 22

Evangelische gemeente ‘De Schuilplaats’ ... 23

Baptistengemeente ‘Op Doortocht’ ... 24

OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN TUSSEN DE GEMEENTEN ...26

4. AANBIDDING IN DE BIJBEL... 29

DE WOORDBETEKENIS VAN AANBIDDING ...29

Het woordveld van aanbidding in het Oude Testament ... 29

Het woordveld van aanbidding in het Nieuwe Testament ... 30

DE PRAXIS VAN AANBIDDING ...32

De praxis van aanbidding in het Oude Testament ... 32

De praxis van aanbidding in het Nieuwe Testament ... 36

5. DE PRAKTIJK VAN DE GEMEENTEN IN VERHOUDING TOT DE BIJBELSE PRAXIS VAN AANBIDDING ... 41

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ... 43

Een tweetal conclusies ... 43

Hoe moeten we aanbidden? ... 44

Aanbevelingen aan stichting De Bergrede ... 46

TOT SLOT ... 48

VERKLARENDE WOORDENLIJST ... 50

BIJLAGEN ... 56

BIJLAGE 1–ARTIKEL ‘AANBIDDEN: NIET ZINGEN MAAR BELIJDEN’ ...57

BIJLAGE 2–INTERVIEW NEDERLANDS GEREFORMEERDE KERK ...59

BIJLAGE 3–INTERVIEW EVANGELISCHE GEMEENTE ...63

BIJLAGE 4–INTERVIEW BAPTISTENGEMEENTE ...67

BIJLAGE 5–INTERVIEW HERVORMDE GEMEENTE ...72

BIJLAGE 6-SAMENVATTING ...75

Voorwoord

‘Aanbidding’ is iets ongrijpbaars en ontastbaars, misschien wel ondefinieerbaar. Er zijn talloze pogingen gedaan om dit onderwerp uit te werken, te onderzoeken, er zijn boeken over geschreven, studies over gehouden. Maar het blijft iets wat niet helemaal te vatten lijkt. Het is geen onderwerp dat gemakkelijk te omschrijven is, het is geen onderwerp waar iedereen het met elkaar over eens is. Hoe komt het toch dat er zoveel verschillende betekenissen gegeven worden aan aanbidding? Het lijkt erop dat er een soort Babylonische spraakverwarring bestaat rondom deze term. Het gebruik van de Engelse of Nederlandse taal kan voor die verwarring zorgen. Misschien gebruiken veel mensen het woord ‘aanbidding’ wel verkeerd. ‘(…) eenvoudig omdat ze niet weten wat het in feite betekent; ze hebben nooit de etymologie van het woord nagegaan, of het zelfs maar in een woordenboek opgezocht. Ze hebben het gewoon bij hun denkbeelden of manieren van doen gevoegd, en dachten dat ze het voldoende herkend hadden.’1 Als het waar is wat deze schrijver zegt, dan zou dat betekenen dat veel christenen het woord ‘aanbidding’ verkeerd gebruiken. Als men de daad bij het woord voegt, zal de praxis van aanbidding wellicht ook ondoordacht zijn en aangepast aan eigen denkbeelden en manieren van doen. En dat zou niet de bedoeling moeten zijn.

Dat is ook de reden dat ik dit onderwerp tóch ga onderzoeken. Het heeft te maken met het feit dat we het niet uit de weg kunnen gaan. Misschien weten we niet precies hoe, maar we zijn het er, denk ik, allemaal over eens dat God onze aanbidding waard is, dat Hem alle eer toekomt. En dat is waar ik naar op zoek ben. Als ik vind dat God alle aanbidding waard is, wil ik ook weten hoe ik Hem die aanbidding kan geven. Maar dan moet ik eerst weten wat aanbidding is. Waar gaat het om in aanbidding? Wat is de essentie? Wat is het hart van aanbidding? En, is aanbidding wel datgene wat ik denk dat het is? In alle verschillende definities, in alle verschillende vormen die er bestaan, moet er toch wel een lijn te trekken zijn naar wat de kern is van aanbidding?

Bij het lezen van dit stuk, kun je enthousiast worden, of misschien krijg je het gelijk benauwd. Wat ik in elk geval hoop, is dat dit onderzoek bijdraagt aan de doordenking van het onderwerp aanbidding, en wellicht ook iets kan aanreiken als het gaat om de praxis van aanbidding in de christelijke samenkomst.

Inleiding

Aanleiding

Dit onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van stichting ‘De Bergrede’ te Ede. Deze stichting is opgericht om christenen – jong en oud – te verenigen, dwars door kerkmuren heen. Dit wil de stichting bereiken door het organiseren en uitvoeren van laagdrempelige, interkerkelijke bijeenkomsten, lezingen, concerten en huisbijeenkomsten, het verspreiden, vertalen en uitgeven van lectuur en studiematerialen en het financieel, materieel en immaterieel ondersteunen van personen en goede doelen. Tevens initieert en financiert de stichting The Psalm Project, waarin men de Psalmen op een eigentijdse manier probeert over te brengen. Daarnaast worden er verschillende bijeenkomsten georganiseerd met gastsprekers als Dick van Keulen en Bram Krol of concerten met onder andere Elly & Rikkert. Omdat de stichting in aanraking komt met veel verschillende kerkelijke achtergronden en men deze verschillen in achtergronden probeert te overbruggen door middel van allerhande activiteiten en bijeenkomsten, is het van belang dat men zich ook bewust is van die verschillen. En omdat de stichting muziek als een belangrijk middel ziet om christenen te verenigen, is dit onderzoek ook gericht op het muzikale aspect van aanbidding.

Doelstelling

´De Bergrede´ ervaart een soort ‘Babylonische spraakverwarring’ rondom het fenomeen aanbidding. Het belang van de stichting en daarmee ook het doel van dit onderzoek, is dan ook om meer Bijbelse richting te krijgen in deze spraakverwarring. Bijvoorbeeld door er achter te komen hoe men aanbidding moet zien en hoe men daarmee om dient te gaan in de gemeente. Daarmee richt de stichting zich op voorgangers en verantwoordelijken voor aanbidding in de gemeente, zoals zangleiders. Ik kies er bewust voor om me te richten op het muzikale aspect van aanbidding. Aanbidding wordt vandaag de dag vooral gezien als het zingen van liederen voor God, om Hem te ontmoeten, om dichter bij Hem te komen. Dit gebeurt veelal onder leiding van een band tijdens de samenkomsten. Het is ook het doel om juist op die samenkomsten of erediensten gericht te zijn, daar kan de stichting het meeste mee. De hoofdvraag van het onderzoek luidt:

Welke betekenis wordt er vandaag de dag door verschillende protestantse gemeenten in Ede gegeven aan aanbidding en hoe verhoudt zich dat tot het woordveld en de praxis van ‘aanbidding’ in de Bijbel? Opzet

In het eerste hoofdstuk van dit onderzoek zal ik verschillende hedendaagse definities geven van aanbidding. Het is namelijk van belang om helder te krijgen hoe er vandaag de dag over aanbidding gedacht wordt, zodat er meer zicht komt op de al dan niet heersende Babylonische

spraakverwarring. Later in het onderzoek zal ik deze hedendaagse definities ook vergelijken met aanbidding zoals dat in de Bijbel voorkomt. In hoofdstuk twee zal ik ingaan op de interesse in aanbidding, gebaseerd op literatuuronderzoek. Waarom is aanbidding zo populair en waar komt die interesse vandaan? Dit hoofdstuk vloeit voort uit het eerste. Want de definities die er zijn van aanbidding, komen ergens vandaan. En de ontwikkeling die er heeft plaatsgevonden in het denken en spreken over en het uiten van aanbidding, zegt iets over de manier waarop wij aanbidding interpreteren en vormgeven. Het doel van dit hoofdstuk is om dat inzichtelijk te maken. Het derde hoofdstuk gaat over de invulling die verschillende, plaatselijke, protestantse gemeenten geven aan aanbidding. Dit hoofdstuk heeft als doel praktisch inzichtelijk te maken hoe verschillende gemeenten over aanbidding denken en de aanbidding al dan niet vormgeven. Ook hierdoor wordt duidelijk wat de verschillen en overeenkomsten zijn tussen gemeenten en of er in de gemeenten (ook) een spraakverwarring heerst. Vervolgens zal ik in hoofdstuk vier proberen de aanbidding te onderzoeken zoals die in de Bijbel voorkomt. Ik heb er bewust voor gekozen dit hoofdstuk te plaatsen na het hoofdstuk over de aanbidding in de plaatselijke gemeenten, zodat hoofdstuk vier als een soort filter over hoofdstuk drie gelegd kan worden, waaruit wellicht richtlijnen kunnen volgen. Hiermee wil ik ook de gemeenten in hun waarde laten, door eerst een beschrijving te geven van hun visie en praktijk, zodat ik die naast de Bijbel kan leggen. De insteek is ook om te kijken naar de praktijk van gemeenten vandaag de dag, omdat dat relevant is voor de stichting. In het vierde hoofdstuk komen eerst verschillende woordbetekenissen aan de orde. Het is van belang te weten welke woorden er vanuit de grondtaal worden vertaald met aanbidding. Van daaruit kan ik de betekenis en praxis verder uitwerken. Het vijfde hoofdstuk is een omschrijving van de verhouding tussen de aanbidding in de vier gemeenten en in de Bijbel. In dit hoofdstuk zal ik kijken op welke punten de praxis van de plaatselijke gemeenten overeenkomt of verschilt met die in de Bijbel en welke conclusies daaraan zijn te verbinden. Ik zal het onderzoek besluiten met conclusies en aanbevelingen aan de stichting.

Definities

Verschillende protestantse gemeenten

De stichting zelf is niet afkomstig uit of gebonden aan één kerkgenootschap of denominatie. Ook worden de activiteiten niet voor één kerkgenootschap of kerkelijke gemeente georganiseerd, maar zijn gericht op het bereiken van verschillende kerkelijke denominaties. Ik ga hier dan ook uit van vier verschillende plaatselijke gemeenten waar de Stichting de meeste affiniteit mee heeft.

- Evangelische gemeente de Schuilplaats, Ede; - Baptistengemeente Op Doortocht, Ede; - Nederlands Gereformeerde Kerk, Ede;

- Protestantse Kerk in Nederland: Hervormde kerk de Ark, Ede Eredienst

In dit onderzoek richt ik me, zoals gezegd, op aanbidding in de gemeente en specifiek in de eredienst. Ik spreek soms over eredienst, soms gebruik ik het woord samenkomst of dienst. Met dit alles bedoel

ik hetzelfde, namelijk de zondagse samenkomst. Ik richt me specifiek op aanbidding in de samenkomst, omdat dit, wat de muzikale insteek betreft, het meest voor de hand liggend is. Het is tevens een keuze van praktische aard. Ik moet me beperken en binnen een bepaald kader blijven. Over het onderwerp aanbidding is zoveel te zeggen en te schrijven en dat is te veel om in één afstudeeronderzoek als dit te vatten.

1. Aanbidding: waar hebben we het eigenlijk over?

‘Aanbidding’ is een breed begrip en wordt ook ruim geïnterpreteerd. De definities die er aan gegeven worden, variëren erg. Waar hebben we het eigenlijk over als we spreken over aanbidding? Ik wil in dit hoofdstuk kijken naar de definities die vandaag de dag zoal gegeven worden aan aanbidding.

De definitie van aanbidding

Omdat er zoveel verschillende definities zijn van aanbidding, is het moeilijk te zeggen of er wel één definitie te geven is. Laten we eerst eens beginnen met een ‘seculiere’ definitie. Wat betekent aanbidding in onze Nederlandse taal? In de Dikke van Dale wordt aanbidding als volgt gedefinieerd:

Aanbidden (overg.; bad aan, h. aangebeden) (arch.) aanbidden

Aanbidding (de (m.)) 1 het aanbidden, syn. Adoratie, verering: in aanbidding verzinken, neerknielen 2

(r.-k.) gelegenheid om de in de monstrans getoonde heilige hostie te aanbidden: eeuwigdurende

aanbidding, gedurige aanbidding, ononderbroken aanbidding van het Allerheiligste 3 (meton.)

voorstelling van het aanbidden van Jezus door de herders of de Wijzen uit het Oosten. 2

Vereren (overg.; vereerde, h. vereerd) 1 eer bewijzen: de Godheid, de heiligen, afgodsbeelden

vereren; - in ere houden, hoge achting toedragen, zeer bewonderen, syn. Adoreren, aanbidden, verafgoden: zijn vereerde leermeester; hij vereerde zijn vrouw nog steeds hemelhoog 2 (de) eer

aandoen (van -): iem. Met een bezoek vereren; een feest met zijn tegenwoordigheid vereren; met iets

vereerd zijn, het zich tot een eer toerekenen, er gevleid door zijn; zeer vereerd!

(beleefdheidsformule), ik ben buitengewoon gevleid 3 iem. Iets vereren, als eerbewijs aanbieden, schenken.

Verering (de (v.)) 1 het vereren of vereerd-worden, syn. Adoratie, aanbidding;- ook als tweede lid in

samenst. als de volgende, waarin het eerste lid het of de vereerde(n) noemt: Bijbelverering,

dodenverering, duivelsverering, godenverering, heldenverering, keizerverering, kunstverering, natuurverering, orchideeënverering, pausverering, schoonheidsverering; - (r.-k.) het aanroepen van

en bewijzen van eer aan God, syn. Piëteit; - (r.-k. bij uitbr.) verering van heiligen 2 (veroud.) geschenk

3 eerbied, bewondering: hij keek haar met verering aan.3

De betekenis van het Nederlandse woord aanbidding, heeft dus alles te maken met vereren, wat ook wel gezien wordt als neerknielen. Als je gaat zoeken naar de christelijke betekenis die gegeven wordt aan aanbidding, is het antwoord niet eenduidig. Typ op Google het woord aanbidding in en je krijgt in een fractie van een seconde 882.000 zoekresultaten. Dan kom je in eerste instantie op websites als aanbidding.net, nieuwlied.nl, andere websites die gerelateerd zijn aan muziek of op YouTube om een lied van Opwekking te luisteren. Aanbidding.net ziet aanbidding als het ‘met je stem uiting geven

aan, en in je daden laten zien dat je van God houdt en dat je een radicale volgeling van Jezus bent.’ Zij zien aanbidding dus als een uiting, een beweging vanuit de mens. Op de website van Ronald Koops (die kerken en gemeenten wil helpen om te groeien in lofprijzing en aanbidding), zegt hij het volgende: ‘Er zijn vele woorden voor aanbidding: lofprijs, praise, lofoffer, worship, etc. Het woord aanbidding is het overkoepelende woord: je kunt God aanbidden met vrolijke liederen die onze dankbaarheid en liefde voor Hem vormgeven (een lofoffer, of lofprijzing of praise).’4 Koops gebruikt het woord aanbidding als een kapstok, waar hij allerlei woorden aan hangt. Opvallend is dat hij alleen woorden gebruikt in termen van lofprijzing en van vrolijkheid en blijheid. Darlene Zschech, een grote naam in de wereld van de aanbiddingsmuziek, zegt over aanbidding dat het de brandstof is voor ons hart. Maar, zo zegt ze, ‘We were not made to be simply singers of songs, but lovers of God who worship Him not just with our voices, but with our whole lives.’5 Het gaat Darlene er dus niet om dat we alleen maar liederen zingen, hoewel ze dit wel als een uitingsvorm gebruikt van aanbidding. Op Wikipedia wordt aanbidding omschreven als het bewijzen van eer aan het goddelijke (deze omschrijving komen we ook tegen in de dikke Van Dale).

Kijk je naar de afbeeldingen die worden weergegeven bij de zoekopdracht ‘aanbidding’, dan zie je vooral veel handen in de lucht. Andere afbeeldingen die worden weergegeven, zijn voornamelijk schilderijen met het thema ‘de aanbidding der wijzen’ of ‘aanbidding van het kindeke’. Deze zoekresultaten op internet zeggen iets over hoe er vandaag de dag gedacht wordt over aanbidding en welk beeld men van aanbidding heeft. Aanbidding wordt gezien als een uiting van de mens en wordt vrijwel direct verbonden met muziek. Er zijn nog talloze voorbeelden te noemen en dan heb ik het alleen nog maar over Nederlandse zoekresultaten. Als je zoekt op de Engelse term ‘worship’, dan vind je nog veel meer resultaten, waaronder ook Nederlandse websites.

Aanbidding in de literatuur

Naast alles wat we op internet kunnen vinden over aanbidding, zijn er talloze boeken over dit onderwerp geschreven. Niet alleen in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, maar ook in Nederland. Wat we in de literatuur vinden, is dat aanbidding gezien wordt als het op God gericht zijn6, het erkennen wie God is, Zijn naam heiligen. Ook de Kreider en Kreider zeggen dit. Aanbidding is God eren door je leven op Hem te richten. Zij leggen aanbidding uit als het ‘waarde toeschrijven aan God’, Hem eer bewijzen. Niet alleen het erkennen wie God is, maar ook een offer van lof en dank aan God brengen hoort volgens de schrijvers bij aanbidding.7 Daarnaast zien we dat aanbidding ook geassocieerd wordt met muziek en vrijheid.8 Volgens John Witvliet is aanbidding meer dan muziek. ‘Het is ook je hele leven als offer in Gods dienst stellen. God prijzen kan met muziek, maar ook met dans, gebaren of woorden. Muziek kan stem geven aan lofprijzing, maar ook aan berouw, klacht, dankbaarheid, toewijding.’9 Aanbidding wordt gezien als een natuurlijke reactie van lof aan God als onze Schepper, een reactie op wat God voor ons heeft gedaan en doet, een uiting van dankbaarheid.10 Judson Cornwall ziet aanbidding als een antwoord aan God, een antwoord uit liefde, op de liefde van God voor ons. Volgens hem is aanbidding iets wat voortkomt uit een diepgeworteld

menselijk verlangen. In de kern is aanbidding volgens hem ‘een innerlijk uitgaan naar en opgaan tot God.’11 Aanbidden is dan een opdracht van God, een reactie uit liefde. Meer nog, volgens Cornwall is het het levensdoel van iedere christen. Ook wordt aanbidding wel gezien als een verrassing voor God, iets waarvan God geniet.12 Wat opvalt, is dat men in veel boeken aandacht heeft voor het beschrijven van de invulling en de vorm van aanbidding. De aanbidding krijgt volgens velen vorm in zang, lofprijzing en creativiteit, zoals dans, maar ook in stilte en gebed. Iedereen is het er over eens dat we God moeten aanbidden in ‘Geest en waarheid’13, maar hier wordt niet door iedereen dezelfde betekenis en invulling aan gegeven. De één omschrijft dit als het aanbidden met ‘hulp’ van de Heilige Geest, het is dan de Geest die de aanbidding bewerkstelligt. De ander ziet het aanbidden in Geest en waarheid als het met oprechtheid en eerlijkheid, open contact hebben met God.

Aanbidding en de praktijk van de eredienst

Waar ik nu naar gekeken heb, zijn algemene en erg brede definities van aanbidding. Maar zegt de literatuur ook iets over hoe aanbidding gezien wordt in relatie tot de praktijk van de eredienst?

Ronald Koops ziet aanbidding in relatie tot de eredienst duidelijk als het zingen van liederen en het maken van muziek. Hij schrijft vooral over soorten liederen en muziek en hoe dat in de kerkdienst op een goede manier vormgegeven kan worden, bijvoorbeeld met behulp van zang- en aanbiddingsleiders.14 Naar mijn mening is dit ook wel de heersende gedachte onder veel christenen bij het horen van het woord ‘aanbidding’ in relatie tot de eredienst. Aanbidding wordt vaak gezien als het zingen van liederen.

Kreider en Kreider leggen duidelijk een ander verband met de eredienst. Aanbidding heeft volgens hen niet alleen te maken met het eren van God door middel van woorden, maar komt ook terug in de praktijk van de eredienst. ‘Worship is ascribing worth to God in words and cultic actions.’15 De eredienst als geheel draagt volgens hen bij aan het aanbidden van God. Het is niet voor niets dat het Engelse woord worship ook vaak gebruikt wordt zoals wij het woord ‘eredienst’ of ‘samenkomst’ gebruiken. De sacramenten zoals het avondmaal en de woordverkondiging vinden Kreider en Kreider erg belangrijk in de eredienst en zijn onderdeel van aanbidding. Ook Judson Cornwall zegt dit. Zo vindt hij de schriftlezing een kanaal voor aanbidding, de prediking ziet hij als een element van aanbidding, net als het avondmaal. Hij benadrukt dat het slechts elementen zijn. ‘Elk ervan kan deel uitmaken van de aanbidding, maar het is allemaal slechts vaatwerk dat dienst doet om tot aanbidding te komen, en zo kunnen ze helpen daaraan vorm te geven, maar ze zijn als zodanig zelf geen aanbidding.’16

Henk Medema heeft het vooral over aanbidding in de vorm van muziek, als een oproep aan medeaanbidders om ook te aanbidden. Aanbidding moet volgens Medema elke zondag heel concreet worden gemaakt in de samenkomst. Wat die aanbidding dan concreet inhoudt, wordt niet duidelijk. Hij vindt de sacramenten daarbij heel belangrijk, maar meer nog, de muziek. Medema wil zich alleen niet compleet vastklampen aan een liturgie. De liturgie is de uiterlijke orde waarin de (aanbiddings-) dienst wordt gerangschikt, zo zegt hij, maar volgens hem ontstaat ‘aanbidding door de

Geest niet door de volgorde van de liederen, gebeden, schriftlezingen, muziek, gedichten, enzovoorts, in de dienst. De Geest werkt veeleer in de rangorde van de dingen in ons hart.’17 Medema is daarom ook van mening dat aanbidding creatief ingevuld kan worden en dat je niet zoveel fout kan doen. ‘Het enige wat je in (een poging tot) aanbidding echt fout kan doen, is onwaarachtigheid’.18 Daarnaast zegt hij nadrukkelijk dat er in de gemeente plaats ingeruimd dient te worden voor aanbiddingsleiders die de aanbidding kunnen leiden en sturen.

Nog een schrijver die ik hier wil aanhalen, is Hugo Bouter. Hij omschrijft aanbidding in relatie tot de eredienst als volgt: ‘Wanneer op spontane wijze dankgebeden worden uitgesproken voor het volbrachte werk van Christus, wanneer de liefde van de Vader en de Zoon wordt bezongen in liederen van lof en dank, wanneer de harten van de gelovigen zijn vervuld met aanbidding die soms niet in woorden is uit te drukken, dan verrichten zij eredienst. Dan aanbidden zij de Vader in geest en waarheid. Dan dienen zij God door de Geest van God.’19 Bouter ziet de eredienst in het geheel, als een moment van ontmoeting met God, een moment om God offers te brengen van lof en dank.

Opvallend is, dat bovengenoemde schrijvers bijna allemaal een evangelische achtergrond hebben. Ronald Koops heeft een evangelische achtergrond, Judson Cornwall was charismatisch voorganger, Henk Medema komt uit de vergadering van gelovigen, net als Hugo Bouter. Alleen Alan en Eleanor Kreider behoren tot de Mennonieten. Nu is het niet zo dat ik bewust heb gekozen evangelische schrijvers te citeren. Als je in de ´gereformeerde´ literatuur20 gaat zoeken naar het onderwerp aanbidding, kom je het simpelweg niet of nauwelijks tegen.

Een sluitende definitie?

Als we alles proberen op een rij te zetten en kijken welke betekenis er aan aanbidding wordt gegeven, zien we dat er veel verschillende definities bestaan. Wat opvalt, is dat er verschil is tussen de ´seculiere´ definitie in de Dikke van Dale en de ´christelijke´ definities van aanbidding. Waar de Dikke van Dale aanbidding vooral definieert als vereren, noemen verschillende christelijke schrijvers vooral veel middelen of kanalen om God te aanbidden. Wat nog onduidelijk blijft, is wat aanbidding in zichzelf dan is. Daar hoop ik later nog achter te komen. Hoe graag ik het ook zou willen, er is geen sluitende definitie te geven als we de literatuur er op na slaan. Er wordt zo verschillend gedacht over wat aanbidding is, dat één definitie hier te kort door de bocht zou zijn. Toch zou ik willen proberen om wat lijnen te trekken uit de veelheid aan definities, zodat zichtbaar wordt hoe er zoal over aanbidding wordt gedacht in de literatuur die er over geschreven is. Want er zijn wel overeenkomsten te vinden. Globaal zouden we kunnen zeggen dat aanbidding vandaag de dag wordt gezien als 1) een uiting van dankbaarheid en liefde naar God en 2) het loven en prijzen van God. Dit wordt voornamelijk vormgegeven door middel van muziek. Met betrekking tot de eredienst kunnen we zeggen dat God in de eredienst geëerd en aanbeden wordt en dat er verschillende elementen zijn binnen de eredienst, die de aanbidding kanaliseren of vormgeven. Te denken valt aan muziek, maar ook aan de schriftlezing, de woordverkondiging en het avondmaal. Omdat men aanbidding in de

christelijke samenkomst over het algemeen vormgeeft door middel van muziek, wil ik me daar ook op richten in de komende hoofdstukken.

2. Aanbidding, een ‘hot item’

‘Wie op zondagmorgen door protestants Nederland reist en her en der kerkdiensten bezoekt, merkt al snel dat evangelical christendom een niet te ontkennen invloed heeft (…).’21 Dat heeft voornamelijk te maken met de invulling en het gebruik van de liturgie, wat bijvoorbeeld zichtbaar wordt in de liederen die worden gezongen. Er is steeds meer aandacht voor aanbidding in de protestantse kerkdienst. Sinds wanneer is aanbidding zo populair in Nederland? En waar komt die interesse toch vandaan?

Een blik in de geschiedenis

Al eeuwen lang uiten christenen hun liefde voor God door middel van muziek. Al in het Oude Testament nam muziek een grote plaats in. Dat zien we natuurlijk vooral in de psalmen. Ook in het Nieuwe Testament zette men het zingen van psalmen en hymnen voort22, net als in de vroege kerk. Daar werden psalmen en beurtzangen gezongen. De manier van zingen had erg veel te maken met de cultuur waarin dat gebeurde. De psalmen die men zong, stonden vast, de teksten waren bekend. De hymnen waren vrije composities. Zowel in tekst als in muziek. De hymnen werden vooral gezongen in de Oosterse kerk, maar zijn ook overgewaaid naar het Westen (mede door Ambrosius, bisschop van Milaan). De muziekinstrumenten die gebruikt werden, waren afhankelijk van de opvattingen die in de kerk heersten. Zo werden er in de middeleeuwen bepaalde instrumenten niet gebruikt, omdat de kerkelijke autoriteiten daar moeite mee hadden. De liederen en de muziek ten tijde van de middeleeuwen, veranderde voortdurend. Toen het notenschrift ontstond, kreeg de muziek meer een vaste vorm. Ook werden er allerlei verfraaiingen aangebracht en waren er koren die meerstemmig gingen zingen. Maar ook hier kwam kritiek op. Bijvoorbeeld van John Wycliffe. Hij vond dat de liederen te vrolijk waren en dat de woorden soms helemaal niet te verstaan waren. Hij vroeg zich af of deze manier van zingen en musiceren wel in de kerk thuis hoorde.

De Reformatie zorgde ervoor dat er niet alleen verandering kwam in de Katholieke kerk, maar ook in de muziek. Zo schreef Luther liederen en gebruikte daarvoor melodieën die bij het volk bekend waren. Calvijn daarentegen, achtte alleen de psalmen (en enkele lofzangen) geschikt om te zingen tijdens de kerkdienst en het gebruik van instrumenten vond hij niet toegestaan. Mede door de visie van Calvijn, is er verandering gekomen in de manier waarop de eredienst gehouden werd. Hij vond namelijk dat de eredienst plaatsvindt binnenin de mens en geen zaak is van uiterlijke vormen. Toch heeft hij wel hedendaagse liederen gebruikt om de teksten van de psalmen op te zetten, waarmee hij erg eigentijds was. Ook in Engeland vonden liturgische veranderingen plaats, maar niet zo zichtbaar als in Duitsland en Frankrijk. In de negentiende eeuw, vond er een opwekking plaats in Engeland. Muziek en zang speelden daarin een grote rol. Er werden liederen vanuit Amerika gebruikt en ook eigen Engelse bekende, populaire liederen waar nieuwe teksten op werden gezet. De Amerikaanse gospel en spirituals zijn naar Europa overgewaaid.

In het begin van de 20e eeuw ontstond de Liturgische Beweging. Deze beweging is begonnen met de Oxfordbeweging in Engeland die zich wilde bezinnen op de betekenis van de liturgie. Deze beweging heeft later in Nederland haar ingang gevonden. In 1911 heeft Abraham Kuyper dit onder de aandacht gebracht. Het ging hem niet alleen maar om restauratie van de liturgie, maar ook om vernieuwing. Men wilde de tradities onderzoeken en kritisch kijken naar de bronnen van de liturgie. Dit onderzoeken van de tradities deed men door middel van de wetenschap. De Liturgische Beweging wilde verschillende elementen bijeenbrengen vanuit de vroegchristelijke, de Roomse, orthodoxe en de Anglicaanse liturgie, zodat de leerdienst een viering werd. Er kwam hierdoor meer aandacht voor de schoonheid van de liturgie, voor liturgische vormen en ook voor het gebruik van poëtische teksten. Barnard verwoordt het als volgt: ‘Voor de aanbidding had de Liturgische Beweging een symbolische, sacrale en sacramentele taal nodig en riep zij de hulp in van de kunsten (…).’23 De Liturgische Beweging had voornamelijk zijn weerslag op de Gereformeerde kerken in Nederland. De evangelische en Pinkstergemeenten stonden daar los van. De ontwikkeling die daar plaatsvond, begon ook in de eerste jaren van de twintigste eeuw. De opwekking in Wales, in 1904 en 1905, zorgde voor ideeën in Nederland. Er werden initiatieven genomen zoals opwekkings- en zendingsbijeenkomsten. De Maranatha-beweging werd in het leven geroepen en ook ontstond de Nederlandse Pinksterbeweging. Vanaf de jaren ’50 kwamen er ook migrantenkerken in Nederland die hun eigen cultuur meenamen. Later ontstonden ook de evangelicale gemeenten die hun inspiratie in het buitenland vonden, met name in de Verenigde Staten, net als de Baptisten.24

Halverwege de 20e eeuw is er ook wereldwijd aandacht gekomen voor popmuziek en ontstond er ook de zogenaamde ‘reli-pop’. Sinds de jaren ’70 bestaat de ‘Christian worship Music industry’ in Amerika. In deze periode vond er ook een doorbraak plaats van evangelische bewegingen in Nederland. Kenmerkend voor deze beweging is dat men lang achter elkaar zong met veel herhaling. In deze periode werden er de eerste bijeenkomsten gehouden van Stichting Opwekking (met buitenlandse worshipcentra zoals Spring Harvest, Vineyard en Hillsong als bronnen) en ook de Evangelische Omroep (EO) werd opgericht. Mede door de EO is de ‘reli-pop’ bekend geworden in christelijk Nederland. De wortels van de charismatische en evangelische liturgische ontwikkelingen in Nederland, liggen vooral in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Hier hebben de laatste dertig jaar veel veranderingen plaatsgevonden in de eredienst. Door Robb Redman worden deze veranderingen ook wel ‘the great worship awakening’ genoemd. Er wordt in deze beweging veel gebruik gemaakt van multimediale middelen, symbolen, drama en verhalen. Men probeert een nauwe samenhang te zoeken met de populaire cultuur, wat we in Nederland ook steeds meer zien. De nadruk wordt meer gelegd op de ervaring (met God) dan op het verstand. Met deze ontwikkelingen kwam er meer aandacht voor muziek in de samenkomst in een meer eigentijdse stijl.

The Praise and Worship Movement

We hebben de liturgische ontwikkelingen gezien in de kerkgeschiedenis, maar een heel belangrijke ontwikkeling in de interesse voor aanbidding, is een ontwikkeling die plaatsvond in de afgelopen

eeuw. John Witvliet en Emily Brink stellen dat de aanbidding in bijna elke christelijke traditie vooral is beïnvloed door de charismatische beweging en de wereldwijde groei van de Pinksterbeweging. ‘A series of revivals in the late 1960s, which resembled the earlier Pentacostal outpourings at the beginning of the twentieth century, soon led to important changes in weekly concregational worship in many traditions.’25 Een beweging die nauw samenhangt met de charismatische beweging, is de

Praise and Worship movement. Deze beweging benadrukt het belang van het ervaren van God

tijdens aanbidding. Aan het einde van de twintigste eeuw zocht men naar aanbidding die voedend is voor geest, ziel en lichaam. Deze verschuiving is volgens Brink en Witvliet het duidelijkst te zien in de inwisseling van de langere teksten van psalmen en hymnen – die vol zijn van theologische inhoud – voor de kortere refreinen die de emotie veel directer aanspreken. Ook zien we de verschuiving in het gebruik van drama en visuele middelen en symbolen.26 Een ander belangrijk kenmerk is de stijl van de muziek. De liederen worden begeleid door complete bands. De invloed van deze beweging vanuit (Latijns-) Amerika, Australië en Groot-Brittannië, is wereldwijd merkbaar. Volgens Cornelius Plantinga Jr. en Sue A. Rozeboom is de Praise and Worship Movement niet alleen ontwikkeld vanuit de charismatische beweging, maar hebben historische gebeurtenissen en veelzeggende personen ook een grote rol in deze ontwikkeling. Zij noemen onder andere namen als Billy Graham, Jim Rayburn en Bill Bright. Evangelisten die in de jaren ’40 en ’50 al nieuwe vormen (van muziek) gebruikten om jongeren aan te spreken met het evangelie. Zo ontstonden er organisaties als Youth for Christ die zelf teksten maakten op bestaande, populaire liederen. De aandacht voor popmuziek werd alleen maar groter in de jaren ´60. Bijna parallel aan deze beweging, was de ontwikkeling van de Jazz en Blues in Afrikaans-Amerikaanse gemeenschappen, die de Worship vergezelde in de kerken. Deze ontwikkeling heeft zich doorgezet in de (black) Gospel.27 Met de Praise and Worship beweging, is een hele industrie op gang gekomen van muziek, boeken en tijdschriften. Dat heeft niet alleen gezorgd voor een bloeiende industrie van Contemporary Worship Music in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, maar deze liederen zijn ook in vele talen vertaald, zodat ze gezongen (kunnen) worden in samenkomsten van christelijke gemeenten wereldwijd. In de jaren ’90 heeft de Contemporary

Worship Music zich verder ontwikkeld. Zo ontstond bijvoorbeeld Hillsongs Music en de band Delirious? en was dc Talk op zijn hoogtepunt.

Zoals we al eerder zagen, is er veel vanuit Amerika en Groot-Brittannië overgewaaid naar Nederland op het gebied van liedcultuur. De Praise and Worship Movement heeft daar ook aan bijgedragen. Zo zijn bepaalde kenmerken van de Praise and Worship Movement ook van toepassing op de samenkomsten van Nederlandse evangelische en charismatische kerken en gemeenten, zoals het gebruik van muziek, de volgorde die men daarin hanteert en het zoeken naar een ontmoeting met God.28 Ook in de meer reformatorische traditie is de invloed van deze beweging merkbaar. Barnard denkt dat de Nadere Reformatie daarin invloed heeft gehad. De Nadere Reformatie zou het Nederlandse Calvinisme ontvankelijk hebben gemaakt voor een evangelisch georiënteerde liturgie. In reformatorische kerken wil men de structuur en de orde van dienst combineren met het vuur en de passie uit de charismatische kringen. De Liturgische Beweging heeft de weg vrijgemaakt voor de

Praise and Worship Movement. De Praise and Worship Movement volgt in Nederland de Liturgische

Vertalingen

We hebben gezien dat de Praise and Worship Movement van grote invloed is geweest op onze interpretatie van aanbidding. Ons Nederlandse woord aanbidding, zou wel eens de vertaling kunnen zijn van het Engelse woord ‘worship’. Maar is het Engelse woord worship hetzelfde als ons Nederlandse woord aanbidding? Hieronder de vertaling van worship, afkomstig uit het van Dale groot woordenboek Engels-Nederlands.

wor·ship1 (n.-telb.zn.) 0.1 verering => aanbidding, eerbied, verheerlijking 0.2 godsdienstigheid =>

godsdienst (oefening), eredienst 0.3 waardigheid => achting, aanzien, verdienste.

wor·ship2 I (onov.ww.) 0.1 ter kerke gaan => een eredienst/ mis bijwonen, zijn godsdienstplichten

vervullen 0.2 v. eerbied vervuld zijn/blijk geven => in aanbidding verzonken zijn;

II (ov.ww.) (ook fig.) 0.1 aanbidden => vereren, eerbiedigen, eerbied betonen, toegewijd zijn aan,

verheerlijken.30

Zoals te zien is, zijn er in het Engels meerdere vertaalvarianten mogelijk voor het woord worship, dan wij hebben voor ons Nederlandse equivalent. Het zelfstandig naamwoord wordt in de eerste plaats vertaald met ‘verering’. Andere vertaalmogelijkheden zijn dan ‘aanbidding’, ‘eerbied’ of ‘verheerlijking’. Het werkwoord worship, wordt in de eerste plaats vertaald met ‘ter kerke gaan’ of ‘aanbidden’. Worship duidt dus in de eerste plaats op vereren en wordt al snel vertaald met aanbidden, maar ook met verheerlijken. Waarschijnlijk dat mede door het woord verheerlijken, lofprijzing en aanbidding vaak door elkaar worden gehaald of onder één noemer worden geschaard. Nu is er in Nederland veel vertaalde, evangelische literatuur verschenen over aanbidding, afkomstig uit Groot-Brittannië en de Verenigde staten. Denk aan boeken van aanbiddingsleiders, zoals Michael W. Smith, Darlene Zschech en Matt Redman. Maar ook van evangelische schrijvers als Derek Prince en anderen zijn boeken over aanbidding verschenen. Dit zou ook heel goed van invloed kunnen zijn op onze interpretatie van aanbidding. Het Engelse ‘worship’ wordt in het Nederlands vertaald met aanbidding of aanbidden, terwijl we ook zouden kunnen spreken van ‘vereren’. De Nederlandse vertaling van worship, vinden we niet alleen terug in literatuur, maar ook in onze liederen. Er zijn veel christelijke liederen vertaald vanuit het Engels, waaronder ook veel Opwekkingsliederen. Worship wordt dan vertaald met aanbidding of aanbidden, en niet met vereren of eerbied betonen. Mijns inziens is deze interpretatie mede tot stand gekomen door de Praise and Worship Movement.

Invloed van de (postmoderne) cultuur

De Praise and Worship Beweging is duidelijk van invloed op de manier waarop aanbidding wordt gezien en wordt vormgegeven in de Nederlandse protestantse eredienst. Maar welke invloed heeft de cultuur op de manier waarop aanbidding gezien en vormgegeven wordt? Al vanaf de jaren ’70 van de vorige eeuw zien we dat de cultuur van invloed is op de manier waarop samenkomsten vormgegeven worden. ‘Zang en muziek werden afgestemd op de popcultuur van de

babyboomgeneratie, geboren na de Tweede Wereldoorlog. Opgegroeid met rockmuziek, hoorden ze in kerken klassieke muziek, psalmen en gezangen en revival songs uit voorbije tijden. Ze zochten, en vonden, een muzikale expressie die aansloot bij hun tijd.’31

Hoe zit het met onze hedendaagse cultuur? Onze cultuur kenmerkt zich door de dunne scheidingslijn tussen echt en nep, real life en virtual reality. De postmoderne cultuur is ook een ‘verzamelcultuur’. Verschillende culturen en elementen uit verschillende culturen, kunnen en mogen in de postmoderne cultuur naast elkaar bestaan of worden zelfs vermengd (‘bricolage’). Verder is de cultuur erg gericht op gevoel en beleving – en daardoor ook vaak individualistisch – wat mede veroorzaakt wordt door de invloed van de media. En die gevoelscultuur is ook doorgedrongen in de kerken. Zowel het gebruik van multimedia – er is in verschillende kerken veel aandacht voor het gebruik van beeld en geluid (en zelfs licht) – als het gericht zijn op gevoel en beleving zijn zichtbaar binnen de kerkmuren. Er wordt steeds aangesloten bij de heersende cultuur. Dat zie je ook in de muziek. We zijn bepaalde muziek gewend, we luisteren anders en we communiceren anders. De cultuur heeft dus niet alleen effect op wat we zien in de kerk, maar in het bijzonder op wat de gemeenteleden horen.32 Volgens Plantinga en Rozeboom is aanbidding zo populair omdat kerken willen aansluiten bij de heersende cultuur, om mensen te bereiken. Zo is de liturgie voortdurend in beweging. De liturgie wordt aangepast aan de context. ‘(…) de context en de mensen in die context zijn beslissend voor de liturgische vormen die ontstaan.’33 We zijn gewend om verschillende ‘kleine verhalen’ met elkaar te combineren, om datgene uit de cultuur te filteren waar we wat mee kunnen en waar we wat in zien. Zo spreekt het zingen van Opwekkingsliederen bij veel christenen de emoties meer aan dan het zingen van de psalmen. Ze zijn gemakkelijker te begrijpen en vinden daardoor ook meer ingang bij jongeren. Waar ouderen bij aanbidding meer denken in termen van een antwoord aan God, Hem eren, zien jongeren aanbidding eerder als een ontmoeting met God, een persoonlijke ervaring en het komen in Zijn nabijheid.34

In het stuk over the Praise and Worship Movement schreef ik dat deze beweging het belang benadrukt van het ervaren van God tijdens aanbidding. De emoties worden door de liederen directer aangesproken. Ook wordt er veel gebruik gemaakt van audiovisuele middelen. Heeft dit willen ervaren van God dan ook te maken met de postmoderne cultuur? Ik denk wel dat we kunnen zeggen dat de belevingscultuur invloed heeft op de liturgische ontwikkelingen. Als we kijken naar het toegenomen en nog steeds toenemende verlangen naar beleving en ervaring tijdens de samenkomsten, dan loopt dit ongeveer gelijk op met de ontwikkelingen van de Praise and Worship

Movement. Vooral de jongeren zijn over het geheel genomen postmodern. Ze zijn op zoek naar

beleving en naar ontmoeting met elkaar en met God. Door de invloed van die cultuur, worden er ook andere liederen gezongen, wordt er andere muziek gebruikt en is in veel kerken de aandacht voor de traditie verminderd. Het gaat niet meer zozeer om de leer, want een absolute waarheid of objectieve werkelijkheid bestaat niet meer volgens postmodernisten. Men is meer op zoek naar de juiste gevoelens die het geloof kan opwekken, dan naar theologische diepgang. Dit werkt ook door in de liederen. Ook daarin gaat men af op het gevoel en is men op zoek naar ervaring. Veel populaire christelijke liederen gaan daar ook over. Daarmee bestaat het risico dat men (bewust of onbewust)

zichzelf in het middelpunt plaatst in plaats van God of dat de identiteit van de geloofsgemeenschap verzwakt vanwege een te grote aanpassing aan de cultuur.35

Modern hymn movement

Ondanks de enorme beweging die te zien is rondom aanbidding in Nederland, is er ook een beweging die kritische geluiden laat horen richting de Contemporary Worship Music. De liederen zouden te oppervlakkig zijn en missen theologische inhoud. De beweging die dit geluid laat horen, wordt door sommigen wel de Modern hymn movement genoemd. Deze beweging verlangt naar meer verdieping in de liedteksten en een betere theologische onderbouwing. Er bestaan verschillende benaderingen binnen deze beweging. Er zijn bijvoorbeeld liedschrijvers en zangers die nieuwe liederen schrijven, maar daar meer inhoud aan proberen te geven en de liederen theologisch willen doordenken. Een veelzeggend voorbeeld hiervan is Keith Getty. Hij heeft de laatste paar jaren veel liederen geschreven samen met Stuart Townend, wat hij op zijn eigen website ook wel ‘singable theology’ noemt. Keith Getty wil met zijn liederen de kloof overbruggen tussen traditionele liederen en de hedendaagse worship.36 Een aantal van zijn liederen is ook terug te vinden in de nieuwere liederen uit de bundel van Opwekking. Een andere benadering is er één waarbij men geen compleet nieuwe liederen wil schrijven, maar wil putten uit de traditie die rijk en verrijkend is en verder gaat dan dat wat nu populair is. Oude en vergeten liederen wordt weer nieuw leven ingeblazen en ‘gerestaureerd’. Dit zien we ook in Nederland gebeuren. Een voorbeeld hiervan is Kees Kraayenoord die veel oude gezangen in een nieuw jasje steekt, zonder te tekst te veranderen. The Psalm Project doet hetzelfde met de psalmen.

Een andere term die ik hier nog wil noemen, is ‘blended worship’. Deze term bestaat al sinds de jaren ’80 in de Verenigde Staten, maar zien we vandaag de dag steeds meer toegepast worden. Bij ‘blended worship’ kiest men ervoor om de liturgie samen te stellen door te putten uit verschillende tradities. Tijdens de kerkdienst worden er liederen van verschillende stijlen en uit verschillende achtergronden gezongen. Het oude wordt met het nieuwe gecombineerd. ‘blended worship’ komen we in Nederland vooral in de gereformeerde kringen tegen. Er worden dan bijvoorbeeld nieuwe liederen, gezangen en psalmen gezongen in één dienst. Of men maakt gebruik van de liederen van Taizé. ‘Een gereformeerde structuur met Praise and Worship-elementen’37, zoals Immink het noemt.

Samengevat

Er zijn in de kerkgeschiedenis veel ontwikkelingen geweest in het gebruik van liederen en muziek in de kerkdienst. Belangrijke gebeurtenissen in die ontwikkelingen zijn de Reformatie en het ontstaan van de evangelische- en Pinksterbeweging waaruit de Praise and Worship Movement is voortgekomen. Deze beweging heeft een wereldwijde invloed gehad op de christelijke muziekindustrie, maar ook op de ‘aanbidding’ in de kerkdiensten. In Nederland hebben de EO en stichting Opwekking hier een grote rol in gespeeld. Het is ook aannemelijk dat onze interpretatie van

het woord aanbidding, mede beïnvloed is door uit het Engels afkomstige, evangelische literatuur en liederen.

Wat erg opvalt, is dat de cultuur grote invloed heeft op de manier waarop we in de kerk aanbidden. Dat zien we eigenlijk door de hele geschiedenis heen. Al in de middeleeuwen was de kerkmuziek ontleend aan de ‘seculiere’ muziek van die tijd. En ook ten tijde van de Reformatie werden er populaire liederen gebruikt die aangepast werden zodat ze in de kerk gezongen konden worden. Dat gebeurde ook weer met de Opwekkingen in de Verenigde Staten en in Wales en in de jaren ’40 tot ’60 bij het ontstaan van de charismatische beweging. Die lijn is door te trekken naar onze tijd. De ‘Contemporary Worship Music’ laat zich inspireren door de hedendaagse muziek. En ook nu bepaalt de postmoderne cultuur voor een deel hoe wij (in bepaalde denominaties) aanbidden. Dat zien we door de aandacht voor multimedia, maar ook door de gerichtheid op gevoel en beleving. We kunnen dus duidelijk zien dat de liturgie altijd in beweging is en wordt aangepast aan de context. Is die wisselwerking tussen cultuur en aanbidding positief of negatief te waarderen? Ik denk dat er altijd een wisselwerking is geweest tussen kerk en cultuur. Een gemeente staat altijd in een bepaalde context en die context is medebepalend voor de liturgische invulling in die gemeente. Dat is niet te voorkomen en ook een heel natuurlijk proces. Het wordt discutabel wanneer de cultuur allesbepalend is in een gemeente. Anderzijds kan men de cultuur verwerpen en zich daarvoor afsluiten, met als risico dat er een te grote kloof ontstaat tussen kerk en cultuur, waardoor de gemeente geen aansluiting meer vindt bij gemeenteleden en buitenstaanders.

3. Aanbidding en de gemeente

In sommige christelijke gemeenten is men heel uitgesproken over aanbidding omdat men daar veel mee bezig is. In andere gemeenten komt het woord nooit ter sprake. Om wat meer zicht te krijgen op hoe er in verschillende gemeenten gedacht wordt over aanbidding, heb ik vier gemeenten een aantal vragen voorgelegd. Omdat Stichting de Bergrede vooral werkzaam is in de omgeving van Ede, heb ik gekozen voor vier plaatselijke gemeenten. Daarnaast wil de Stichting gemeenten uit verschillende tradities met elkaar verbinden. Het is daarom van belang om te weten hoe er in deze tradities gedacht wordt. Vandaar dat ik de keuze heb gemaakt voor gemeenten verspreid over de kerkelijke kaart. Een Nederlands gereformeerde gemeente, een hervormde gemeente, een baptistengemeente en een evangelische gemeente. Deze vier gemeenten zijn alle gevestigd in Ede, maar hebben elk een eigen achtergrond. Hoe wordt er in deze vier gemeenten tegen aanbidding aangekeken? Wat verstaat men onder aanbidding? Hoe geven de gemeenten invulling aan aanbidding in de samenkomst? En waar is die manier van invulling geven op gebaseerd?

Aanbidding in verschillende gemeenten

De Nederlands Gereformeerde Kerk

De eerste gemeente die ik heb bezocht met betrekking tot het onderwerp aanbidding, is de Nederlands gereformeerde kerk (NGK) in Ede. Deze gemeente hanteert van oorsprong een klassiek Gereformeerde liturgie. De invulling van de liturgie is klassiek, maar er wordt ook gebruik gemaakt van moderne vormen en liederen. De orde van dienst vertelt het verhaal van God met de mensheid of ieder individu. In de zondagse eredienst gaat het primair om de ontmoeting tussen God en Zijn volk. Een opvatting die past in de klassieke, Gereformeerde traditie. De diensten hebben een sterk conversatiekarakter. Er is sprake van een liturgie waarin zowel God als de gemeente aan het woord komen en elkaar afwisselen.

De plaats van aanbidding in de liturgie

Vanuit de Reformatorische traditie wordt de term aanbidding vooral gebruikt voor de uitgesproken gebeden en de liederen. In de NGK in Ede ziet men dat ook zo, ook al zijn er wel gemeenteleden die misschien een ander beeld bij aanbidding hebben. De visie op aanbidding als het zingen van liederen en bidden, wordt onderbouwd door Handelingen 2, waar wordt gesproken over het gebed. In de visie van de NGK, heeft aanbidding met bijna alle elementen in de kerkdienst te maken. Toch zal men in deze gemeente niet snel het woord aanbidding gebruiken, omdat er juist in deze tijd begripsverwarring zou kunnen ontstaan. Wel wordt de term aanbidding in evangelische zin gebruikt,

bijvoorbeeld om in een lofprijzingsdienst bepaalde liederen te benoemen (men ziet geen verschil tussen ‘lofprijzing’ en ‘aanbidding’). In de ochtenddiensten probeert men een evenwichtige balans te vinden van oudere en nieuwere liederen die worden begeleid door orgel, piano of een muziekgroep. De psalmen hebben daarin heel bewust een vaste plek. Daarnaast worden er gezangen en hymneachtige liederen gezongen, evenals liederen uit Opwekking en de evangelische liedbundel. Ook keren liederen uit de monastieke traditie, zoals Taizé en Iona, met vaste regelmaat terug, net als

Psalmen voor nu, en liederen van The Psalm Project. De liedkeuze is bewust heel divers. Men staat

‘blended worship’ voor en streeft ook ‘intergenerational worship’ na. De gemeente maakt heel bewust de keus om niet homogeen te zijn en wil God in haar diversiteit aanbidden. Deze visie is mede bepaald door de voorganger, Peter Sinia, die persoonlijk geïnspireerd is door Willow Creek waar hij een tijdje voor gewerkt heeft. Daar zie je een mix van modern, traditioneel, van evangelisch en gereformeerd. Ook is Sinia hoog liturgische elementen meer gaan waarderen waar hij die eerst te gemaakt vond.

Er is geen speciale opbouw in de dienst als het om de liederen gaat. Wel wordt er rekening gehouden met wat liederen doen. Men vindt het het mooiste als verschillende liederen elkaar afwisselen, ook als het gaat om het zingen over God of tot God. Het elkaar toezingen heeft een sterke functie. Het bouwt de gemeente op, net als wat de Bijbel ook zegt in Kolossenzen 3:16. De gemeente gelooft, dat wanneer men zingt, God de gemeente Zijn heil schenkt. Aanbidding wordt in de NGK dan ook omschreven als de ontmoeting van de gemeente met God, waarin God alle eer en dank krijgt en de gemeente Zijn zegen ontvangt.

Hervormde gemeente ‘De Ark’

Een andere gemeente met een klassieke liturgie, is de hervormde PKN-gemeente ‘De Ark’ in Ede. Met begint met een aanvangslied, dan votum en groet, de wetslezing, een lied ter verootmoediging, gebed, schriftlezing, preek, lied en de zegen. Toch is deze gemeente wel soepel in de invulling van de liturgie. Er wordt ook wel eens afgeweken van de klassieke invulling. Daarnaast kent de gemeente speciale middagdiensten, waaronder ‘aanbiddingsdiensten’.

De plaats van aanbidding in de liturgie

Opvallend is dat deze gemeente geen visie heeft op aanbidding. Er is geen beleid op geschreven en ook de predikant heeft nog weinig over het onderwerp nagedacht. Wel komt er nu wat meer zicht op, wat volgens de gemeente te maken heeft met de nu meer diverse gemeente dan vroeger het geval was. Mensen kijken ook vaker buiten de kerkdeuren en willen dat bijvoorbeeld bepaalde liederen (onder andere vanuit de Opwekking) in de kerkdienst geïntegreerd worden. Het woord ‘aanbidding’ wordt niet zoveel gebruikt, maar er wordt bij deze term voornamelijk gedacht aan het zingen van liederen. De liederen die gezongen worden in deze gemeente, komen vooral uit het Liedboek en het psalmboek en af en toe wordt er ook gebruik gemaakt van de bundel van Opwekking en Op Toonhoogte, de bundel van de HGJB. Elk lied mag in de eredienst gezongen worden, als het

maar Bijbels verantwoord is. De liederen worden meestal begeleid door het orgel of de piano en de laatste tijd is er ook een muziekgroep en een muziekcommissie. Men vindt het van belang dat er mensen in de commissie zitten die ook echt iets van muziek weten. Het is niet zo dat er binnen de samenkomsten expliciet aandacht is voor lofprijzing of aanbidding. Ook is er geen sprake van een accentverschil daarin. Toch wil men wel meer nadenken over aanbidding in de gemeente. In ‘De Ark’ is men van mening dat aanbidding belangrijk is. Het maakt een gemeente veel meer bewust van wie God voor de gemeente wil zijn. Aanbidding maakt iets manifest van de relatie van God met de gemeente. Men wil God eren om wie Hij is en niet alleen om de gaven die Hij geeft. Men vindt aanbidding relationeel en eigentijds, meegaand met de gevoelstendensen en dus contextueel bepaald, waardoor het ook theologische vragen oproept. Toch wil men in de Hervormde Gemeente dat eigentijdse waarderen waarin het goed is en dat meenemen tot eer van God. Aanbidding wordt dan ook gezien als het eren van God, door uiting te geven aan de liefde tot God. In deze gemeente is te zien dat men de structuur en de orde van dienst wil combineren met het vuur en de passie uit de charismatische kringen, net als in de NGK het geval was.

Evangelische gemeente ‘De Schuilplaats’

In evangelische gemeente ´De Schuilplaats´ hanteert men een vrije liturgie. Over het algemeen begint men met een openingslied, een woord van welkom, gebed, mededelingen, waarna er tijd is van aanbidding. Daarna volgt de preek en wordt de dienst afgesloten. De diensten worden voorbereid door een dienstleider, in samenspraak met de aanbiddingsleider. Er staan drie dingen in de dienst centraal: God aanbidden, het woord en de praktijk.

De plaats van aanbidding in de liturgie

In ‘De Schuilplaats’ denkt men continu na over wat te doen met de tijd die de gemeente met elkaar heeft. Toch is er niet een hele duidelijke en vaststaande visie op aanbidding. De gemeente heeft een creatieve invalshoek, omdat men gelooft dat creativiteit van God is. Men ziet muziek als één van de instrumenten om God te eren, naast het luisteren naar God, vlaggen of dans. Door de muziek komt God heel dichtbij en komt de gemeente dicht bij God. Het bij God zijn en het ervaren van Zijn aanwezigheid, vindt men belangrijk. Die wederkerigheid wil men ook benadrukken. Dat dicht bij God komen, wordt gezien als een belangrijke taak van aanbidding, waardoor de relatie tussen de gemeenteleden en God groeit. Sommigen gemeenteleden worden geheeld of ondervinden troost en dankbaarheid in aanbidding. De beleving is heel verschillend en iedereen mag op zijn eigen manier reageren (op de knieën of staand). De gemeente gelooft dat er juist in die beleving dingen gebeuren waardoor men groei ontvangt. Er zijn geen specifieke Bijbelteksten of documenten die hieraan ten grondslag liggen. Wel zegt men door de hele Bijbel heen te zien dat God niets liever wil dan bij mensen zijn. Jezus zocht mensen met wie Hij Zijn hart kon delen, mensen die hun hart voor Hem open stelden.

Het zingen wordt in de gemeente gezien als vorm of onderdeel van aanbidding die bedoeld is om je hart op God te richten. Die vorm van aanbidding heeft een vaste plek in de dienst, maar is wel per dienst verschillend. De gemeente heeft meerdere aanbiddingleiders met een eigen stijl en verschillende muziekgroepen. De vormgeving van de aanbidding is daardoor heel divers. De aanbiddingleiders bepalen de liederen, ieder maakt zijn eigen afwegingen en heeft een eigen voorkeur. De meeste liederen zijn (door de gemeente zelf) vertaald vanuit het Engels of worden gezongen in het Engels. Meestal worden er zo’n twee Engelse liederen gezongen in de dienst. Ook is een aantal liederen door gemeenteleden zelf geschreven. Liederen van Hillsong, komen ook voorbij. Het zingen van Opwekking wordt in de gemeente steeds minder, omdat men vindt dat veel van deze liederen in een bepaalde situatie en context zijn geschreven en je die niet klakkeloos met de hele gemeente kan zingen. Daarnaast vindt men bepaalde liederen soms te negatief van inhoud of te ik-gericht. Om dezelfde redenen is men ook voorzichtig met de psalmen, terwijl het zingen van teksten die rechtstreeks uit de Bijbel komen, wel als heel krachtig ervaren wordt. Men wil juist dat de plek van God en van Jezus en het kruis terugkomt in plaats van het individu. De mens moet op God gericht worden, waardoor het hart en de ziel gevoed wordt. Men zou het liefst aanbidding zien die gemaakt is in de eigen gemeente, vanuit de beleving en visie van de Schuilplaats. Muziek neemt een belangrijke plaats in in de gemeente, omdat men van mening is dat muziek bij God vandaan komt. Men wil in ‘De Schuilplaats’ de aanbidding vormgeven in muziekstijlen die in deze tijd herkenbaar zijn. In de diensten zijn wel accentverschillen te merken tussen lofprijzen en aanbidden. Men wil die scheiding eigenlijk niet maken, maar als het er op aan komt, ziet men het lofprijzen meer als uitbundigheid en aanbidding als ingetogenheid. Maar in beide gevallen wordt God aanbeden, vindt men. Aanbidding is in deze gemeente vooral belangrijk voor het openen van je hart voor een ontmoeting met God. Dit is ook een kenmerk van de Praise and Worship Movement die het belang benadrukt van het ervaren van God tijdens aanbidding, gebruik maakt van creatieve manieren van aanbidding en van ‘populaire’ muzikale begeleiding.

Baptistengemeente ‘Op Doortocht’

De baptistengemeente in Ede hanteert een vaste liturgie. De oudste van dienst begint de dienst altijd. Daarna is er votum en groet, dan de mededelingen, gebed en daarna een moment voor de kinderen, dan gaan de kinderen eruit en is er collecte. Dan is er een lofprijs- en aanbiddingsblok vóór de preek. Soms ook erna. Dat blok zingen bestaat vaak uit zo’n vijf liederen die gelinkt zijn aan het thema van de preek. De zangleider zoekt deze liederen uit, die is daar helemaal vrij in. Dan is er een gebed of soms is er nog gelegenheid voor mensen om naar voren te komen. Daarna ontvangt de gemeente de zegen en zingt zij nog een slotlied.

De plaats van aanbidding in de liturgie

In de baptistengemeente ‘Op Doortocht’ is men veel bezig met aanbidding. Er wordt op dit moment gewerkt aan stuk over dit onderwerp, naar aanleiding van een onderzoek. (Dit is op moment van

schrijven nog niet vrijgegeven). De algemene visie van de gemeente is, dat de gemeente een gemeente van Christus is en Zijn heelheid wil laten zien in de relatie met God, elkaar en de naaste. En de visie op muziek, is dat je met de woorden van de liederen ook iets kan uitdrukken over je relatie tot God en ook de heelheid van Christus kunt laten zien. Muziek wordt gezien als een middel om mensen te helpen focussen dat het om God gaat en niet om henzelf. De gemeente benadrukt dat muziek een ondersteunende rol speelt en niet een doel op zich is. Die visie is gebaseerd op verschillende Bijbelteksten. Onder andere een tekst uit Jesaja, waarin staat dat als je God alleen met je lippen dient en niet met je hart, dat het dan niets waard is. Ook wordt Hebreeën 13:15 aangehaald, waar het gaat over het voortdurend loven van God. De Baptistengemeente probeert steeds na te denken over hoe de aanbidding in de Bijbel plaatsvond en hoe je dat kunt vertalen naar nu. Daarbij wil men rekening houden met de invloed van de tijd en de muziek van nu en de jeugd in de gemeente. Er zit dus telkens beweging in de vormgeving van aanbidding.

De liederen die gezongen worden in de gemeente, zijn heel divers. Er wordt gebruik gemaakt van opwekkingsliederen en daarnaast maakt men nog gebruik van de oude baptistenbundel. De gemeente is van mening dat de jongeren bepaalde liederen vragen, maar dat de ouderen ook bepaalde liederen hebben die hen helpen om te focussen op God, en die twee groepen wil men allebei tegemoet komen. De laatste tijd wordt er ook veel gezongen van Psalmen voor nu, The Psalm

Project of Sela. Daarnaast maakt de gemeente gebruik van nieuwe nummers van Matt Redman,

Micheal W. Smith of Hillsong. Die diversiteit aan liederen is ontstaan, omdat de liedkeus heel afhankelijk was van de zangleider. Men is van mening dat als de liederen ondersteunend zijn voor de gemeente om zich beter op God te kunnen focussen, dan moet de hele gemeente daarin ondersteund worden. De liederen worden begeleid door een muziekteam en moeten ondersteunend zijn voor het Woord en het thema van de preek. Er wordt goed gekeken naar de liederen die gezongen worden. Er is bijvoorbeeld een aantal opwekkingsliederen dat niet gezongen wordt, omdat die niet Bijbels te onderbouwen zijn.

Aanbidding wordt in de gemeente gezien als het meest ‘intieme’ ten opzichte van danken en lofprijzen, wat daaraan vooraf gaat en veel uitbundiger is. Er is volgens hen dus sprake van een bepaalde opbouw. Dat komt ook in de diensten wel terug. Eerst danken, dan lofprijzen en dan aanbidden. Het gebeurt echter ook wel eens in een andere volgorde. Hoe de gemeente de aanbidding beleeft, is vrij rustig. De gemeente is naar eigen zeggen een beetje behoudend en laat zich niet zomaar opruien en meeslepen in allerlei emoties. Waarschijnlijk heeft dat te maken met het opleidingniveau.

In deze gemeente is aanbidding in de vorm van muziek het meest zichtbaar tijdens de diensten. Men ziet aanbidding vooral als een middel om samen te brengen en te helpen op God gericht te raken en Hem op de eerste plaats te zetten.

Overeenkomsten en verschillen tussen de gemeenten

Wat duidelijk wordt als we de vier verschillende gemeenten met elkaar vergelijken, is dat er zowel uiterlijke als inhoudelijke verschillen bestaan met betrekking tot aanbidding in de eredienst. Toch zijn er ook overeenkomsten. Daar wil ik graag mee beginnen.

Overeenkomsten

Er zijn enkele overeenkomsten tussen de gemeenten als het gaat over aanbidding. De eerste is dat echte, concrete, Bijbelse onderbouwing of visievorming met betrekking tot aanbidding eigenlijk in alle vier de gemeenten ontbreekt. De baptistengemeente is hier nu wel mee bezig. Alle vier de gemeenten zien aanbidding in de eredienst als muziek en het zingen van liederen. De NGK ziet aanbidding ook als gebed en in de evangelische gemeente wordt de aanbidding op allerlei creatieve manieren geuit, maar is muziek de voornaamste. Elke gemeente is het erover eens dat de vorm niet allesbepalend is. Toch wordt de vorm wel door iedereen belangrijk gevonden. Er worden in alle vier gemeenten diverse liederen gezongen die door verschillende muziekinstrumenten begeleid worden. In elke gemeente heeft men een band of muziekgroep. Ook maakt elke gemeente gebruik van de psalmen, zij het klassiek of eigentijds. Daarnaast houden alle vier de gemeenten rekening met de behoeften van gemeenteleden en met de cultuur. De aanbidding wordt daardoor dus mede bepaald. Er wordt in alle gemeenten inhoudelijk geen verschil gezien tussen lofprijzen en aanbidden. Deze termen worden door elkaar gebruikt of als hetzelfde gezien, bijvoorbeeld door aanbidding te onderbouwen met teksten die over lofprijzen gaan (wat we bijvoorbeeld in de baptistengemeente zien).

Verschillen

Als we kijken naar de verschillen, dan zien we dat er al verschil is in het gebruik van het woord aanbidding. In de hervormde gemeente en de NGK wordt eigenlijk niet zo vaak gesproken over aanbidding, terwijl dat in de evangelische- en baptistengemeente wekelijks aan de orde is. Hier zien we dat de klassieke traditie van de Hervormde en Nederlands Gereformeerde Kerk grote invloed heeft, tegenover de evangelische traditie van de andere twee gemeenten. Daarnaast is te zien dat de betekenisgeving van aanbidding verschillend is, maar elkaar ook overlapt. De baptistengemeente en de NGK zien veel elementen uit de eredienst, zo niet de dienst in zijn geheel als aanbidding. Zo zien de baptistengemeente en de evangelische gemeente aanbidding als het op God gericht zijn en je hart openstellen voor Hem. De evangelische gemeente ziet aanbidding ook als een ontmoeting met God, net zoals de NGK. Toch ligt bij de NGK de traditie hieraan ten grondslag. Namelijk dat de eredienst in zijn geheel gaat om het ontmoeten van God en niet dat God op het ene moment dichterbij is dan op het andere moment. In de Evangelische Gemeente ziet men aanbidding wel als een middel ziet om dichter bij God te komen en Hem te ervaren op het moment van aanbidding. Dat ervaren en ontmoeten van God speelt in de evangelische gemeente dus best een grote rol. Het gaat hen om een

relatie, waarin ook echt iets gebeurt. De NGK benadrukt ook het eren van God, wat weer overeenkomt met de invalshoek van de hervormde gemeente. In deze twee gemeenten staat men ook heel erg open voor allerlei verschillende liederen, waaronder Opwekking. In de baptisten- en evangelische gemeente wordt ook gebruik gemaakt van diverse liederen, maar in het gebruik van Opwekkingsliederen is men juist wat terughoudender en kritischer.

De overeenkomsten en verschillen schematisch weergegeven

NGK hervormde gemeente baptistengemeente evangelische gemeente

Het zingen van liederen als voornaamste uitingsvorm van aanbidding

Het gebed als uitingsvorm van aanbidding

Het zingen van liederen als voornaamste uitingsvorm van aanbidding

Het zingen van liederen als voornaamste uitingsvorm van aanbidding

Het zingen van liederen als voornaamste uitingsvorm van aanbidding

Andere creatieve uitingsvormen (dans, vlaggen)

Het gebruik van diverse liederen en

muziekinstrumenten

Het gebruik van diverse liederen en

muziekinstrumenten38

Het gebruik van diverse liederen en

muziekinstrumenten

Het gebruik van diverse liederen en

muziekinstrumenten Er is sprake van een blok

aanbiddingsliederen

Er is sprake van een blok aanbiddingsliederen Er wordt rekening gehouden met de behoeften van gemeenteleden en met de cultuur Er wordt rekening gehouden met de behoeften van gemeenteleden en met de cultuur Er wordt rekening gehouden met de behoeften van gemeenteleden en met de cultuur Er wordt rekening gehouden met de behoeften van gemeenteleden en met de cultuur De termen ‘lofprijzen’ en ‘aanbidden’ worden door elkaar gebruikt

De termen ‘lofprijzen’ en ‘aanbidden’ worden door elkaar gebruikt

De termen ‘lofprijzen’ en ‘aanbidden’ worden door elkaar gebruikt

Er wordt (vaak) een opbouw gehanteerd in de aanbidding

De termen ‘lofprijzen’ en ‘aanbidden’ worden door elkaar gebruikt

Het woord ‘aanbidding’ wordt weinig gebruikt

Het woord ‘aanbidding’ wordt weinig gebruikt

Het woord ‘aanbidding’ wordt veel gebruikt

Het woord ‘aanbidding’ wordt veel gebruikt De hele dienst is

aanbidding

Veel elementen in de dienst hebben te maken met aanbidding In aanbidding gaat het om

de eer van God

Aanbidding gaat om het ontmoeten van God

In Aanbidding gaat het om de eer van God

Aanbidding is op God gericht zijn en je hart openstellen voor God

Aanbidding is op God gericht zijn en je hart openstellen voor God Aanbidding gaat om het ontmoeten van God God is altijd even dichtbij In de aanbidding kom je

dichter bij God en komt God dichter bij jou

4. Aanbidding in de Bijbel

In het voorgaande hoofdstuk hebben we gezien hoe verschillende plaatselijke gemeenten naar aanbidding kijken en hoe zij daar al dan niet invulling aan geven tijdens hun erediensten. In dit hoofdstuk wil ik kijken naar de manier waarop aanbidding voorkomt in de Bijbel. Welke woorden worden hiervoor gebruikt, wat is de betekenis van die woorden? Vervolgens wil ik kijken naar de praxis van aanbidding in de Bijbel. Hoe werd er aanbeden en wat hield dat precies in?

De woordbetekenis van aanbidding

Het woordveld van aanbidding in het Oude Testament

Voordat we kunnen beginnen met het zoeken naar de praxis van aanbidding in de Bijbel, moeten we eerst helder krijgen welke woorden er eigenlijk gebruikt worden voor ons woord aanbidding. Het Hebreeuwse woord dat hiervoor wordt gebruikt, is hištāhawă39. Hištāhawă bevindt zich in het

woordveld van ‘aanbidden’, ‘neerbuigen’, en ‘dienen’. Dit woord heeft Semitische (Ugaritische) wortels en in het Arabisch is er een verwant woord dat betekent ‘opkrullen’.40 Hištāhawă komt 170

keer voor in het Oude Testament. Het woord wordt eigenlijk altijd gebruikt om een handeling of een houding aan te duiden die is gericht op een menselijke of goddelijke figuur die erkend wordt als gezaghebbend. Die houding kan een groet zijn of een gebaar van respect, eerbied, onderwerping of aanbidding. Van die 170 keer dat het woord voorkomt in het Oude Testament, wordt het zo’n 110 keer gebruikt om de aanbidding van God aan te duiden. Hištāhawă kan worden vertaald met

aanbidden, neerbuigen, eren of eerbetoon brengen. Het werkwoord hištāhawă (hwh) wordt vaak in

combinatie gebruikt met andere woorden. ‘Kussen’ (Hebr. nšq) is bijvoorbeeld zo’n woord. Dit heeft een vorm van eerbied en respect in zich en werd wel gebruikt als een religieuze uiting van eerbetoon. Een ander woord dat wel in combinatie met hwh wordt gebruikt, is ‘buigen’ (Hebr. kera’). Dit woord wordt vaak gebruikt om respect en eerbied aan te duiden. Een ander woord dat altijd samengaat met

hwh, is ‘neerbuigen’ (Hebr. sgd). Dit woord is een aanduiding voor valse aanbidding en komt

bijvoorbeeld voor in Jesaja 46:6. Het woord ‘knielen’ (Hebr. qdd) gaat altijd vooraf aan hwh. Het beschrijft de lichamelijke houding en actie van aanbidding. Het gaat hier om een liggende houding die voorafgaat aan de aanbidding van God. 41

Naast de woorden die samen met hwh gebruikt worden, zijn er nog andere woorden in het semantische veld van hwh. Een woord dat in het Oude Testament bijvoorbeeld ook voor het aanbidden van God wordt gebruikt, is ‘voorover buigen’ (Hebr. ghr).42 Een vergelijkbaar woord voor aanbidding, is ‘neerbuigen’ (Hebr. kpp), dat een gebaar van aanbidding weergeeft. Als laatste wil ik hier ‘dienen’ (Hebr. `abōdâ) noemen, wat ook wel vertaald wordt met ‘aanbidden’. Deze vorm komt