I I
8
OP ZOEK NAAR DE GRENZEN VAN MULTICULTUREEL NEDERLAND
De
sociaal-Niets oogt mooier dan rap-porten waar de goede be-doelingen van afdruipen. Zoals Wisselwerkina, 'een PvdA-visie op intercultura-liteit'. Het PvdA-bestuur
democratie en
de
migratie-samenleving
ideaal nog steeds niet be
-reikt. Politiek handelen kan blijkbaar sommige voor
-waarden voor succes bei'n
-vloeden, maar niet aile beslissend bepalen.
heeft het rapport voorjaar Stoort het menig
soci-r 998 aangeboden als 'basis voor een brede discussie' die 'uiteindelijk (zou
moe-WOUTER GORTZAK aal-democraat dat de tradi
-tionele kansenongelijkheid
ten) leiden tot 'een besluitvormende afronding en defrnitieve standpuntbepaling'. Discussie en besluit-vorming hebben echter geen zichtbare sporen nage-laten, waarschijnlijk door een ongelukkige timing. Het rapport werd namelijk in haast geschreven om nog voor de verkiezingen van '9 8 een helder PvdA
-standpunt op tafel te hebben. Maar een verkiezing
-stijd is ook in de PvdA geen periode om in rapport of discussie nuance en dilemma te etaleren.
Imniddels heeft de publicist Paul Scheffer met een schril getoonzette verhandeling de discussie over de toekomst van de multi-etnische samenleving een nieuwe impuls gegeven. Het multiculturele drama, de dreiging van het ontstaan van een etnische onderklasse door achterblijvende onderwijsresul ta-ten, staat sindsdien in het centrum van de bel ang-stelling. Dat veel kinderen van nieuwkomers achter-blijven is overigens eerder verdrietig dan verwon
-derlijk. Sociaal-democraten weten, ook al zouden zij anders willen, dat stijging op de maatschappelijke ladder niet uitsluitend (zelfs niet voornamelijk) wordt bepaald door individueel talent en doorzet-tingsvermogen. Zij hangt immers mede af van een stimulerende omgeving, van relaties, van geboden mogelijkheden (als studiebeurzen) en van de ruimte die de elite nieuwkomers biedt. Na de Tweede Wereldoorlog waren kansen op stijging groter dan voorheen. Het gebrek aan hoger geschoold kader stimuleerde de aandacht voor 'verborgen' talent, een verbeterd beurzenstelsel hood nieuwe moge
-lijkheden, bewuste arbeiders stimuleerden hun kin-deren 'door te leren'. Deze factoren droegen bij tot 'gelijker kansen', al werd het sociaal-democratisch
nog steeds niet definitief is overwonnen, de aandacht gaat momenteel sterker uit naar de gebrekkige kansen op doorstroming van kinderen van allochtone herkomst, terwijl hun mo
-gelijkheden althans in theorie groter zijn dan die van arbeiderskinderen in de jaren dertig. De handicaps echter zijn dat zo mogelijk ook. Hun ouders kregen vaak weinig opleiding in het land van herkomst, zij verrichtten hier meestallaag- of ongeschoold werk en liepen hun scholingsachterstand niet in. Omdat zij het Nederlands hoogstens gebrekkig beheersen, geen ervaring hebben met onderwijs hier en de communicatie thuis/ school daardoor tekortschiet, woning en woonomgeving vaak te wensen over-laten, thuis geen N ederlands wordt gesproken, stap
-pen hun kinderen met een handicap het basisonder
-wijs binnen en blijken zij te vaak niet in staat die in schooltijd nog in te halen. Zo dreigen volgende ge
-neraties de kern te vormen van een nieuwe, dit keer allochtone, onderklasse en tekent zich een multicul
-tureel drama af.
Het democratisch onaeduld
Het is te optimistisch te geloven dat het, als eerder met de 'autochtone onderkant', met de allochtone kinderen als vanzelfsprekend in orde komt, maar er is evemnin aanleiding voor de bijna hysterische op-winding die media en politiek momenteel in haar greep heeft als het over zwarte scholen en achter-blijvende resultaten gaat. Want het is ondenkbaar dat de overheid de ontwikkelingen op haar beloop zal Iaten, en een allochtone onderklasse voor lief neemt. Aileen al het risico van ernstige sociale on
voort-1
vloeien dwingt tot beleidsmatig ingrijpen. Verwacht mag dan ook worden dat overheidsbeleid en auto-nome maatschappelijke processen ertoe zullen bij-dragen dat iedere volgende generatie beter is in-geburgerd, de taalachterstand gaandeweg wordt ingelopen, dat allochtone rolmodellen hun omge-ving zullen inspireren tot hogere prestaties, en een welbegrepen eigenbelang de autochtone elite zal prikkelen (uitzonderlijk) goed presterende alloch-tone jongeren tot haar rijen toe te Iaten. Die laatste
aal-democraten uit van gelijkwaardigheid van men-sen en wie culturele diversiteit niet ziet loopt met een bord voor zijn kop. Maar wie het laat bij de er-kenning van de culturele diversiteit wekt de indruk daarmee de huidige situatie naar de toekomst te wil-len doortrekken. Misschien bevordert de huidige diversiteit, als eerder het zuilenstelsel, integra tie in de Nederlandse samenleving. Wie onzeker is in een nieuw land kan meer zekerheid ontlenen aan de eigen groep, naarmate deze hechter georganiseerd is. Maar ook als dat zo is ontwikkeling is al, te
voor-zichtig wellicht nog, bij overheid, bedrijfsleven en in de politiek op gang geko -men.
Het democratisch
onge-duld, versterkt door een
sociaal-democratisch be-wustzijn dat het
voortbe-moet worden aangenomen dat wanneer de individuele integratie voortschrijdt, de eigen cultuur voor het indi-vidu aan betekenis inboet.
Het is al dramatisch genoeg dat de
dominante cultuur de nieuwkomer
onontkoombare eisen stelt, waarbij de
cultuur uit het land
van
herkomst
Principieler is mijn be-zwaar tegen de toevoeging 'ongeacht hun culturele verschillen en achtergronden'. Daarin komt een vorm van cultuurrelativisme tot uitdrukking die, vrees ik, inburgering en ontplooiing van de alloch-toon eerder belemmert dan bevordert. Tot het cultu-reel relativisme ben ik, tijdens mijn studie, bekeerd. Heb ik het destijds goed begrepen dan moet iedere cultuur binnen haar eigen context begrepen worden. Zo opgevat was cultuurrelativisme een wapen tegen het culturele imperialisme van een christelijk westen dat zich overal ter wereld voor cultureel superieur uitgaf. Iedere cultuur moest je begrijpen 'binnen de eigen context'. Maar daarin zit 'm nu net de crux als het om de allochtonen inN ederland gaat. Er is uiteraard geen enkele reden om neerbuigend te doen over hun nor-men-en waardenpatroon, over hun geloofsartikelen en gebruiken, het is zelfs waarschijnlijk dat een deel ervan de Nederlandse cultuur zal binnendringen en mogelijk verrijken. Voorbeelden daarvan zijn tot nu toe voornamelijk te vinden in de gevarieerder gewor-den eetcultuur, en in toenemende mate in literatuur, theater, muziek en dans. Maar dat sluit niet uit dat sommige elementen uit die culturen diametraal kun-nen staan tegenover wat in onze cultuur, vaak na veel strijd, tot onvervreemdbare verworvenheden wordt gerekend. Zo acht ik het ondenkbaar dat we, uit een cultuurrelativistisch respect, onderdrukking van en genitale verminking bij vrouwen, intolerantie jegens andere dan de eigen religie of discriminatie van ho-moseksuelen accepteren. Wie in Nederland definitief is toegelaten heeft daarmee dezelfde rechten en vrij-heden verworven als iedere andere Nederlander, en die mogen niet binnen een deelcultuur, met een
be-vaak
hoogstens troost kan bieden
.
staan van ernstige ongelijkheid onaanvaardbaar is, zal de achterstand liever gisteren dan morgen heb-ben overwonnen. De voorstellen tot onmiddellijke verbetering van het onderwijs aan allochtone kinde-ren tuimelen daarom over tafel. Inzicht in de taaie werkelijkheid echter doet beseffen dat met een de-fmitieve doorbraak enige genera ties gemoeid zullen zijn, al was het maar omdat maatregelen die het pro-ces zouden kunnen versnellen, strijdig kunnen zijn met de persoonlijke vrijheid waarop iedereen in ons land aanspraak kan maken. Zo veronderstelt menig-een dat kinderen uit niet-Nederlandstalige gezinnen er wei bij zouden varen als zij al jong naar de creche gingen en er thuis minder buitenlandstalige Tv-pro-gramma's werden bekeken. Maar schotelantennes zijn niet te verbieden, en moeders kunnen niet wor-den gedwongen hun kinderen eerder naar school te sturen. Toch moeten deze, en veel denkbare andere maatregelen (bv. de herinvoering van het 'zevende leerjaar' of van een vorm van traditioneel vakonder-wijs) serieus tegen het Iicht worden gehouden, om er zeker van te zijn dat geen mogelijkheid tot verbe-tering over het hoofd is gezien.
lnterculturaliteit als illusiepolitiek
Sommigen hopen door een interculturele houding in-burgering te versnellen en blijvende achterstanden tegen te gaan. Voor de auteurs van Wisselwerking (en voor veel anderen) gaat het daarbij om 'het erken-nen van culturele diversiteit' en van 'de gelijkwaar -digheid van mensen ( ... ) ongeacht hun culturele verschillen en achtergronden.' Uiteraard gaan
120
s &_o 3 2ooo
roep op eigen normen en waarden, aan banden wor-den gelegd. Waarom dus niet, zowel ten bate van de rechten en vrijheden van nieuwkomers als van een toekomstige Nederlandse cultuur-van-en-voor-al-len, daarover een kritische dialoog op gang gebracht? Respect veinzen voor de ander en er verder het zwij-gen toe doen is makkelijker, maar werkelijk respect toont wie niet alleen bereid is tot luisteren, maar ook beseft dat weinig wordt gewonnen als eigen uitgangs-punten, uit angst de ander te kwetsen, worden ver-zwegen.
Geen beate bewonderinB voor het vreemde
Velen kwamen naar Nederland in de hoop hier de vrijheid te vinden die hen in eigen land werd ont-houden. Wie het werkelijk om die vrijheid ging, en niet om het recht om bijvoorbeeld communistische onderdrukking in te ruilen voor een Taliban-dicta-tuur, zal na enige tijd zijn plek wel vinden in onze individualistische, vrijheidslievende en tolerante sa-menleving. Anderen kozen voor Nederland in de hoop hier hun economische vooruitzichten te verbe-teren. Wie vooral om economische redenen uit een Derde Wereldland verhuisde ontkomt er niet aan zich aan te passen aan de westerse, bijna mondiaal bepaalde, cultuur-economische normen. Onafhan-kelijk van de vraag of het eigen economische nor-men-en waardenpatroon wellicht moreel superieur is, gaat het hierbij om de functionaliteit van de eigen cultuur in de nieuwe economische omgeving. Wie zich daar niet naar voegt roept mislukking over zich af. Dat startende allochtone kleine onderne-mers soms tijdelijk succes hebben door familie-en groepssolidariteit doet daaraan niets af.
Vaak wordt ook bepleit interculturalisatie een plaats te geven in het onderwijs. Daar zou dus ook aandacht besteed moeten worden aan de cultuur uit de afkomstlanden. Wie even nadenkt over de conse-quenties daarvan ziet echter in dat zo'n onderwijs, behalve misschien in naar afkomst en cultuur quasi-homogene ~oonwijken, een illusie is. De inter-culturalisatie-onderwijskracht moet immers anders kennis hebben van de belangrijkste religies (Islam en Hindoei:sme), van de hoofdstromingen daarbinnen,
van geschiedenis en cultuur van de landen van her-komst en de verschillen daarbinnen (Turken en Koerden, plattelands en stads Turken, Afro-Surina-mers en Hindoes en zo voorts en zo verder). Het is uiteraard incidenteel denkbaar dat aan het ene of an-dere land, inclusief bijbehorende geschiedenis en cultuur, diepergaand aandacht wordt geschonken, maar intercultureel onderwijs structured invoeren acht ik onmogelijk en onwenselijk. Het lijkt verre de voorkeur te verdienen als in het basisonderwijs de tijd daar niet aan wordt versnipperd maar gebruikt wordt voor aandacht voor geschiedenis en cultuur van hetland waarin de nieuwkomers de rest van hun leven zullen slijten.
Hierboven bepleitte ik een kritische dialoog tus-sen cultuurdragers van hier en elders. Die kan wel-licht gestructureerd worden door gezamenlijk nate gaan welke elementen minderheden in de eigen cul-turen zo wezenlijk achten dat zij die willen behou-den en mogelijk in de dominante cultuur gei:ncorpo-reerd willen zien. De PvdA zou daartoe de instelling kunnen bepleiten van een (cultureel) gemengde juridisch-culturele commissie die onderzoekt welke van deze elementen onder ling strijdig zijn en in wet-en regelgeving kunnen worden vastgelegd. Soms zal dat verrassend eenvoudig blijken, dan weer honds moeilijk en vaak onmogelijk.
Wie zich, behorend tot de dominante cultuur, neerbuigend of denigrerend gedraagt jegens cultu-ren van nieuwkomers, beperkt de mogelijkheid tot verrijking van eigen kennis en jaagt de ander in zijn schulp. Maar een soort beate bewondering van het vreemde is evenzeer uit den boze. Hoe verlokkelijk voor de nieuwkomer Nederland ook is, zijn over-gang is een keihard proces; valse, pseudolinkse sen-timentele bewogenheid helpt ze daarbij evenmin als overspannen dramatisering of rechtse onverschillig-heid en vijandschap. Het is al dramatisch genoeg dat de dominante cultuur de nieuwkomer onontkoom-bare eisen stelt, waarbij de cultuur uit het land van herkomst vaak hoogstens troost kan bieden.
WOUTER GORTZAK
