EN O N T S L U I T I N G
VAN M U L T I M E D I A L E DATA IN V L A A N D E R E N
Perspectieven op Audiovisueel erfgoed in het Digitale Tijdperk
Stoffel D ebuysere, D ries M oreels, Rik Van de Walle,
Inge Van N ieuw erburgh, Jeroen W alterus (Reds.)
t v
L A N N O O
— C A M P U S
D/2010/45/213 - ISBN 9 7 8 9 0 2 0 9 8 9 4 4 1 - N U R 614,995
V orm geving: W endy De H aes O m slag o n tw erp : Lodewijk Joye
© de a u te u rs & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2010
L annooC am pus m a a k t deel u it van de Uitgeverij Lannoo G roep.
D eze pu b licatie w o rd t te r b e sch ik k in g g esteld o n d e r de v o orw aarden b ep aald in e en Creative C o m m o n s 2.0 licen tie n a a r B elgisch re c h t m e t ais k e n m e rk e n N aam s
v erm eld in g en Niet C om m ercieel. De volledige te k st van deze licen tie k an u ra a d p leg en op de volgende w ebsite: h ttp ://c re a tiv e c o m m o n s .0 rg /lic e n s e s /b y -n c /2 .o / b e /d e e d .n l.
Voor co m m erciële d o elein d en geldt volgende b epaling: Alle re c h te n v o o rb e h o u den. B eh o u d en s de u itd ru k k e lijk bij w et b ep aald e u itz o n d e rin g e n m ag n iets van deze uitgave w o rd en verveelvoudigd, o p geslagen in een g e a u to m a tise e rd geg e
v e n sb e sta n d o f o p e n b a a r g em aakt, door m id d el van druk, fotokopie, m icrofilm , o f op w elke an d e re w ijze d an ook, z o n d e r voorafgaande schriftelijke to e ste m m in g van de uitgever.
Uitgeverij L annooC am pus E rasm e R uelensvest 179 b u s 101 B-3001 Leuven (België)
w w w .lan n o o cam p u s.co m
V o o r w o o r d I n l e i d i n g
Sel ect i e v o o r d i g i t a l i s e r i n g - een anal yse Dries M oreels, B a rt O o g h e
E i g e n t i j d s b e s c h r i j v e n . H e t c o n t e x t u a l i s e r e n van d i gi t a a l a u d i o v i s u e e l e r f g o e d in ar c h i e v en
B a rt De N ii
M e t a d a t a s t a n d a a r d e n , D u b l i n Core en het gel aagd m e t a d a t a m o d e l
S a m C o p p e n s, J a n H a s p e s la g h , P a tr ic k H ö c h s t e n b a c h , Erik M a n n e n s , Rik Van de Walle, In ge Van N i e u w e r b u r g h
H e t w e t e n s c h a p p e l i j k g e b r u i k van d i g i t a l e a r c h i e v en
Y a n a -F ra u k e V a n d e n d r ie ss c h e , L i e s b e th Van M elle, Ing e Van N i e u w e r b u r g h
M ag het w a t act i ever? De g e b r u i k e r als p r o s u m e r van een m u l t i m e d i a - a r c h i e f
C e r t N u l e n s , Eva Van Passei, J o k e Beyl
H e t a u d i o v i s u e e l a r c h i e f ais o p e n p l a t f o r m v o o r m e d i a d i e n s t e n G e er t W issink, J o h a n O o m e n
R e v o l u t i o n a r y Road? De t o e k o m s t p e r s p e c t i e v e n van on d e m a n d f i l m d i s t r i b u t i e
S o p h i e De V in c k
O n v o l t o o i d V e r l ed e n T i j d. B r o k s t u k k e n ais B o u w s t e n e n : v o o r t b o u w e n o p de r uï nes van het a u d i o v i s u e l e g eheugen.
S t o f f e l D e b u y s e r e
Een o p e n en d i g i t a a l a r c h i e f v o o r a u d i o v i s u e e l er f g o e d : s n a p s h o t van j u r i d i s c h e en b e l e i d s m a t i g e i ssues.
R o b in K e r r e m a n s
De c o m p l e x i t e i t van het d i g i t a l i s e r i n g s p r o c e s .
A a n b e v e l i n g e n r on d de f i n a n c i e r i n g van de d i g i t a l i s e r i n g van c u l t u r e e l er f g o e d in V l a a nd e r e n .
G e rt N u l e n s , A n M o o n s , Eva Van Passel, Lien M o s t m a n s
D i g i t a l i s e r i n g van a u d i o v i s u e l e d o c u m e n t e n in de p r a k t i j k R o n y Vissers, S t o f f e l D e b u y s e r e
Bij l ages B O M - v l
O v e r z i c h t g e p u b l i c e e r d e o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n B O M - v l
D e m o n s t r a t o r - G e m e e n s c h a p p e l i j k I n n o v a t i e p l a t f o r m B r e c h t V e r m e u l e n
158
273
291
1 9 2
193
V o o r w o o r d
Ri k Va n d e W a l l e
Volgens U NESCO b e z it onze p la n e e t al enkele h o n d e rd e n m iljo e n e n u r e n aan audiovisuele archieven. In V laan d eren b e z itte n n ie t alleen de o m ro e p e n m a a r ook cu ltu rele o rg an isaties, p riv é p e rso n e n en o v erh eid sin stellin g en d u iz e n d e n u re n aan spraak- en b eeld m ateriaal, dat op analoge drag ers is opgeslagen. Op dit o g en b lik gaat h u n kw aliteit er c o n tin u op a ch teru it, w aard o o r de to eg an k elijk h eid in gevaar k o m t en de b a n d e n op te rm ijn n ie t la n g e r a f te sp elen zu llen zijn.
Een o p lo ssin g voor dit p ro b le e m is digitale b ew arin g en o n tslu itin g van de ín h o u d . D aarn aast w o rd en dagelijks o n telb are digitale o p n a m e s g em aak t en die wil m e n n e t ais een o ude foto, b in n e n enkele tie n ta lle n ja re n nog steeds k u n n e n ra a d p leg en . L an g eterm ijn b ew arin g van dit digitaal erfgoed staat d an ook ho o g op de agenda. O m dat te k u n n e n v erw ezenlijken, zijn goede afsp rak en n o dig o m tre n t de m a n ie r w aarop de data g e stru c tu re e rd m o e te n w o rd en o m ze in de to e k o m st to eg an k elijk te h o u d e n en deel te laten w o rd en van h e t V laam se erfgoed.
H et b ew aren van h e t audiovisueel erfgoed, in c lu s ie f een m o ed ig e en o n d erb o u w d e selectiepolitiek, is een e n o rm e u itd ag in g . De laatste d ecen n ia w o rd t d ig italiserin g vaak ais o p lo ssin g n a a r voren geschoven voor de co n serv erin g sp ro b lem atiek . Bo
v e n d ien schakelt al w ie vandaag audiovisuele c u ltu u rd ra g e rs creëert, van o m ro e p e n to t a m a te u rs, over op een digitaal p ro d u ctiep ro ces. O ok dit doet de aangroei van digitaal erfgoed exp o n en tieel to e n e m e n . M aar g ed ig italiseerd o f orig in eel d i
gitaal m ateriaal, de b e h e e rd e r m o e t altijd re k e n in g h o u d e n m e t de d u u rz a a m h e id . De sn e lh e id w aarm ee IT -in frastru ctu u r v ero u d ert, is im m e rs b e ru c h t. W illen we v o o rk o m en te re c h t te k o m e n in een ‘digital dark age’, w aarin b e sta n d e n m o eilijk er a f te le z e n zijn d an h u n analoge v o organgers, dan m o e te n we a a n slu ite n bij de in te rn a tio n a a l afg esp ro k en n o rm e n op h e t vlak van co m p ressie, opslag, b ew arin g en o n tslu itin g .
M et an d ere w o o rd en , d ig italiserin g verlost de e rfg o e d b eh eerd er n ie t van de k la s
sieke v raag stu k k en m e t b e tre k k in g to t b e h o u d en beheer. N et ais analoog m ateriaal h e b b e n digitale m u ltim e d ia le objecten een fysieke plaats en de in ric h tin g en h e t o n d e rh o u d daarvan m o e te n de no d ig e aan d ach t k rijg en . A n d ers zou de digitalise-
rin g sstra te g ie op te rm ijn w el een s h eel o n tn u c h te re n d k u n n e n u itvallen. B oven
d ien verlost d ig italiseren ons n ie t van de n o o d o m k o stb are analoge fo rm a te n en drag ers te b e h e re n .
A dequate o n tslu itin g van een digitaal a rc h ie f is een tw eede u itd ag in g . Voor cu l
tu u r, onderw ijs, to e rism e , w eten sch ap , in d u strië le spelers en h e t g eïn te re sse e rd e p u b lie k m o e te n er versch illen d e m o d ellen w o rd en u itg ew erk t o m h e t audiovisueel erfgoed aan te b ied en . H oe m e e r context daarbij k a n w o rd en m eegegeven, ho e b e te r h e t sy steem w o rd t ervaren.
Een to ek o m stig bew arings- en o n tslu itin g sm o d e l m o e t ook re k e n in g h o u d e n m e t specifieke n o d e n van e n erzijd s de m e d ia se c to r en an d erzijd s de cultuur- en erf
goedsector. Iedere secto r h eeft im m e rs een eigen p roductie-, o n tslu itin g s- en be- w a a rc u ltu u r die g e resp ecteerd m o e te n w o rd en . N aast de lo u te r cu ltu rele w aarde van h e t audiovisuele erfgoed m ag ook de aan zien lijk e eco n o m isch e w aarde n ie t o n d e rsc h a t w o rd en . D oor h e t digitaal b esch ik b aar stellen van dit m a teriaal w ordt h e rg e b ru ik g e stim u le e rd en k u n n e n innovatieve to e p a ssin g e n op h e t g eb ied van n ieu w e m ed ia leid en to t de o n tw ikkeling van hoogw aardige d ie n ste n voor h e t g ro te p u bliek. Ook n ieu w te o n tw ikkelen le sm ateriaal in h e t onderw ijs zo u deze m u l
tim ed iale to eg an g to t h e t cu ltu rele erfgoed p erfect k u n n e n g eb ru ik en .
H et snelle verval van h e t audiovisuele erfgoed e n erzijd s en de m aatsch ap p elijk e, cu ltu rele en eco n o m isch e w aarde ervan an d erzijd s vragen een o p lossing op k orte te rm ijn . H et BOM -vl-project (‘B ew aring en O n tslu itin g van M u ltim ed iale D ata in V laan d eren ’) b ied t een b elan g rijk e aan zet to t een an tw o o rd op al deze vrag en en n o d e n . D iverse actoren, ac tie f b in n e n de g esch etste p ro b le m a tie k in de V laam se archief-, bibliotheek-, cultuur-, erfgoed-, en m ediasector, w aren p a rtn e rs in h e t p ro ject en h e b b e n co ncrete b ijd ra g e n geleverd v a n u it h u n eigen concrete a a n d a c h ts
p u n te n . Som s bleek dat de eigen a a n d a c h tsp u n te n m o e ste n v e rru im d w orden, o m in teractie en sam e n w e rk in g m e t an d ere p a rtn e rs toe te laten . H et o p z etten en o n d e rh o u d e n van sam e n w e rk in g tu s s e n v ersch illen d e actoren, elk m e t eigen doel
stellin g en en am b ities, zal ook in de to e k o m st een b elan g rijk e u itd a g in g blijven!
I n l e i d i n g
St o f f e l De b u y s e r e
In ja n u a ri 2 0 0 8 w erd h e t startsc h o t gegeven voor h e t o n d erzo ek sp ro ject ‘Bew aring en O n tslu itin g van M ultim ediale data in V laan d eren ’ (BOM-vl), een in itia tie f van de V laam se m in is te r van E conom ie, O n d e rn e m e n , W etenschap, Innovatie en B ui
te n la n d se H andel, m e t ste u n van de V laam se R egering. D it project, dat liep to t juli 2 0 0 9 , w erd g ed rag en door een c o n so rtiu m w aarin zow el p a rtn e rs u it de cu ltu rele secto r ais u it de o m ro ep w ereld en m e d ia -in d u strie w aren verzam eld . De in z e t van die g eb u n d e ld e k ra c h te n was d an ook n ie t m in : sin d s een k lein d e c e n n iu m groeit im m e rs, in h e t lich t van de tech n o lo g isch -eco n o m isch e evoluties en erzijd s en de telo o rg an g van de trad itio n e le o p slag fo rm aten voor audiovisuele in fo rm a tie a n derzijds, h e t b e w u stz ijn dat de trad itio n e le n o ties van h e t m e d ia -a rch ie f radicaal m o e te n w o rd en h e rte k e n d . Alle aan d ach t is to e g e sp itst op de b lo eien d e digitale c u ltu u r die, afh an k elijk van h e t g e h a n te e rd e p ersp ectief, zow el een b e d reig in g ais een p o te n tie e l v o rm t voor h e t overleven en de overlevering van ons audiovisueel erfgoed. BOM-vl is een van de vele in itiatiev en die w ereldw ijd v o rsen n a a r n ieuw e m o g elijk h ed en , visies en tools o m n e t dat p o te n tie e l te n volle te k u n n e n o n tg in n e n , z o n d e r ec h te r b lin d te blijven voor w at we m ogelijks achterw ege laten . M et de b lik re so lu u t op de to ek o m st, op zoek n a a r n ieu w e b e s te m m in g e n voor h e t v erle
den. W at volgt is een lijst van tie n p re m isse , lev en sg ro te u itd a g in g e n w aarm ee elk a rc h iv e rin g sin itia tief vandaag w o rd t g eco n fro n teerd .
1. ‘Niets is teg en w o o rd ig m in d e r betrouw baar, m in d e r d u id elijk d an de te rm
“a rc h ie f”’, zo v erklaarde de Franse filo so o f Jacques D errida in 19941. V ijftien jaar la te r lijkt h e t concept er alleen m a a r com plexer op te zijn gew orden. ‘H et a rc h ie f’ is u itg e g ro e id to t een u n iv ersele m e tafo o r voor alle m ogelijke v o rm en van opslag en g eh eu g en , die in h e t lich t van de rijz e n d e n etw erk m aatsch ap - pij is opgeschoven van accu m u latie n a a r navigatie, van een fysiek o n d e rk o m e n voor objecten n a a r een co n tin u e stro o m van data, z o n d e r aanw ijsbare lokaliteit, fo rm aliteit o f te m p o ra lite it. In de digitale c u ltu u r die ons vandaag o m rin g t, (over)leeft in fo rm a tie im m e rs n ie t la n g e r in de v o rm van statisch e souvenirs m a a r ais d y n am isch e databases van bits en bytes, van data en m e tadata. Die fu n d a m e n te le sh ift in de m a n ie r w aarop we k e n n is v erg aren en verdelen, en h e t o m gevende w eb van te c h n isc h e en sociale p rak tijk en , h eeft
o n m isk e n b a a r ook een invloed op on ze relatie m e t h e t verled en . O m m edia- goeroe M arshall M cL uhan te p ara fra sere n : ‘we b o u w en aan een n ieu w v erle
d en terw ijl we ach terw aarts de to e k o m st teg em o et s c h rijd e n .’
2. D igitale c u ltu u r is de are n a w aarin tai van co n flicteren d e b e la n g e n en p rio ri
te ite n ro n d de fu n ctie van archieven in alle h ev ig h eid oplaaien: to eg an g versus conservering, p u b lie k v ersu s privaat, archivaris v ersu s gebruiker. Die o n ru st w oedt vooral in h e t d o m e in van h e t b ew eg en d beeld, dat zow el in te c h n isch , eco n o m isch ais sociaal o p zich t fu n d a m e n te le tra n sfo rm a tie s o ndergaat. De tra n sitie van analoog n a a r digitaal, van k o rrel n a a r pixel, legt een aan zien lijk e d ru k op de sch o u d ers van arch iv arissen , die vandaag g ek n eld zitten tu s s e n de w oekering van lageresolutievideo en de v e rn ie u w in g sd ra n g van de film - en m e d ia -in d u strie , die alle h o o p stelt in 3D, H D en digitale cinem a. H et o p ru k k e n d te c h n o lo g isch d rijfzan d d reig t h e t audiovisuele g e h e u g e n o n h erro ep elijk op te slokken. Terwijl de ro ep o m digitale to eg an g steeds lu id e r w eerklinkt, is er n o g steeds geen e e n d u id ig e o p lo ssin g voor de la n g e te rm ijn b e w arin g van film en video. Die o n z e k e rh e id en lab iliteit geldt ook voor de financiële s tru c tu re n , die m ed e o n d e r invloed van de v ersch u iv in g van opslag n a a r m ig ratie volledig m o e te n h e rte k e n d w o rd en . H et is n u aan de g e h e u g e n in ste llin g e n o m een p ra g m a tisc h e en (zelf)kritische p o sitie n a te strev en die h e t m id d e n h o u d t tu s s e n de euforie en de p a n ie k die n ieu w e m ed ia h e b b e n opgew ekt, een p o sitie die n ie t enkel g erich t is op h e t in sta n d h o u d e n van h e t verleden, m a a r evengoed op h e t v orm geven van de to ek o m st.
3. Nog een citaat, dit k e e r van w ebfilosoof G eert Lovink: ‘we k ijk en n ie t la n g e r n a a r film o f televisie, we k ijk en n a a r d ata b a se s.’2 A nno 2010 is YouTube (lees:
Google) incontournable: in ja n u a ri 2 0 0 9 w erd voor h e t eerst de kaap van 100 m iljo en u n ie k e g e b ru ik e rs o v ersch red en . D agelijks w o rd en g em id d e ld zo een 2 0 0 .0 0 0 n ieu w e ite m s g ep u b liceerd - m e e r d an 2 0 u r e n video p e r m in u u t.
H et b ek ijk en van alle c o n te n t zo u m e e r d an 500 jaar in b eslag n e m e n . De o p k o m st van YouTube en aanverw ante ‘video sh a rin g ’ p latfo rm s h eeft n ie t alleen gezorgd voor een fu n d a m e n te le sh ift in de m a n ie r w aarop h e t (bew egend) b eeld vandaag w o rd t beleefd, m a a r h e e ft ook b ijg ed rag en to t de u ith o llin g van de tra d itio n e le fu n ctie en b etek en is van h e t m ed ia-arch ief. W aarom blijven a a n d rin g e n op h e t o n b etw iste feit dat la n g e te rm ijn b e w arin g g e e n sz in s deel u itm a a k t van h u n m issie o f praktijk? H eeft h e t nog zin o m er op te w ijzen dat o n lin e video d oorgaans w o rd t g e re d u c e erd to t de laag st g e m e n e d eler van
alle audiovisuele form aten*? In h e t p u b liek e oog is YouTube h e t m e d ia -a rch ie f bij u itste k g ew orden en, goedschiks o f k w aadschiks, een b elan g rijk e m a a ts ta f voor alle b e sta a n d e en k o m e n d e in itiatiev en g erich t op de arch iv erin g en o n t
slu itin g van audiovisuele co n ten t.
4. A rchivering en o n tslu itin g : tw ee h a n d e n op een buik? A m p e r een d e c e n n iu m geleden leek slechts een h an d v o l d o o rg ew in terd e vorsers o p gew assen teg en de w ildgroei van b u re a u c ratis ch e ric h tsn o e re n , p e rm issie s en clearances, die in de w eg sto n d van h e t raad p leg en - laat staan k o p iëren o f citeren - van de k ilo m eters film en m a g n e tisc h e tap e die o p g estap eld staan in u ite e n lo p e n d e m ediacollecties. D it b eeld lijkt vandaag voor velen nog slechts een h e r s e n schim , een sc h ijn b a re dw aling u it een la n g vervlogen tijd. In deze ‘age o f ac
cess’, o m een te rm van eco n o o m Jerem y R ifkin te g e b ru ik en , is een g en eratie g eb ru ik ers opgevoed m e t h e t idee dat alle c o n te n t te n allen tijd e slechts een m u isk lik verw ijderd is; o f zoals h e t ad a g iu m van de alom teg en w o o rd ig e ‘web 2 .0 ’ reto riek luidt: ‘an y th in g , anytim e, an y w h ere.’ H et o n lin e to eg an g sp ara- dig m a van d ie n ste n zoals YouTube en Flickr is op korte tijd g e n a tu ra lise e rd to t de lo g isch e m o d aliteit van archieftoegang. Terwijl de in s titu tio n e le archiefw e
reld de voorbije ja re n o pging in sc h ie r eindeloos g eto u w trek tu s s e n n o ties van to eg an g en o p en h eid , controle en p ro liferatie, liet de w edloop van c o m m e rc i
ële d ie n ste n op de o n lin e m a rk t een o n u itw isb are in d ru k n a op de v erw ach
tin g e n van de h e d e n d a a g se m ed iag eb ru ik er, die vandaag w el lijkt vastg ero est in een p e rm a n e n te preview -m odus.
5. Van zap p en n a a r skippen: onze relatie to t h e t audiovisuele h eeft h e t voorbije d e c e n n iu m een fu n d a m e n te le v ersch u iv in g o n d erg aan . H et b ek ijk en en b e lu iste re n van b eeld en g elu id is, m ed e dankzij de o p k o m st van stream in g tech - nologie, naadloos in g eb ed in de clu ste r van socio-technologische g eb ru ik en die zich h e b b e n o n ts p o n n e n b in n e n de ecologie van digitale n etw erk en . In dit tijd p e rk van in fo m a n ia an d m u ltita sk in g zijn we v o o rtd u re n d aan h e t brow- sen, tag g en , tw itteren , sp elen , lezen en kijken, s u rfe n d op de u itg e stre k te oce
aan van data, g lijd en d van de en e in fo rm a tie b ro k n a a r de an d ere, z o n d e r ver
wijl o f resp ijt. Alles w at we op on ze zw erfto ch ten n ie t aan treffen , alles w at n ie t o p d u ik t in h e t zoekportaal (m et Google ais o n b etw istb are aanvoerder) o f op de re co m m an d atielijst, h e e ft g een re d e n van b e sta a n - a lth an s, zo w ordt ons op h e t h a rt g ed ru k t. H et in te rn e t geldt n ie t enkel ais gids en klok, telefo o n en re k e n m a c h in e , radio en tv - h e t is h e t D elfisch O rakel dat een an tw o o rd b ie d t op
YouTube heeft aangekondigd dat ze vanaf nu HTML5 gaan ondersteunen voor het afspelen van video’s. Webbrow- sers die HTML5 ondersteunen kunnen video’s in H.264-formaat afspelen, zonder dat daarvoor Flash nodig is.
al on ze v raag stu k k en . De tech n o c ra tisch e beloftes van h e t zo g en aam d e ‘web 3 .0 ’, de u itd ra g e r van h e t S em an tisch e W eb en v erw ante artificiële in te llig e n tie tech n o lo g ieën , d ru k t die p atste llin g n o g v erd er door. De b ru ik b a a rh e id van in fo rm a tie is u ltie m o n d e rg e sc h ik t g ew orden aan zijn v in d b aarh eid . W elkom in h e t rijk van de M eta-inform atie.
6. ‘K ennelijk b esta a t er geen classificatie van h e t u n iv e rs u m die n ie t a rb itra ir en h y p o th e tisc h is. De re d e n is h eel eenvoudig: wij w eten n ie t w at voor iets h e t u n iv e rs u m is .’3 Jorge Luis Borges legt de v in g er op een g ap en d e w onde:
elke p o g in g o m de in fo rm a tie sfe er o b jectief te o rg a n ise re n volgens een enkel u n iv erseel ric h tsn o e r is bij voorbaat g ed o em d o m te m islu k k e n . H et o p zetten van een classificatiestelsel o f m a n a g e m e n tte ch n o lo g ie blijft h o e d an ook, al d an n ie t bew u st, b lin d voor cu ltu rele en subjectieve am b ig u ïteit, context-af- h an k e lijk h e id en de v o o rtd u ren d e v erb u ig in g en v ersch u iv in g van b etek en is.
A nders gezegd: h e t in k a a rt b re n g e n van een w ereld zegt altijd m e e r over de au te u rs - en de in h e re n te ideologische k ra c h te n - d an over die w ereld zelf.
De lim itaties van de trad itio n e le p ra k tijk e n w o rd en o n d e rstre e p t door de su c cesvolle zo ek m ach in es van Google, YouTube o f A m azon, die g e ë n t zijn op een netw erklogica*, e e rd e r d an een h ië ra rc h isc h e stru c tu u r. O n d e r h e t oppervlak van de g eb ru ik sv rien d elijk e in terfaces sc h u ilt ec h te r een com plex en o n d o o r
d rin g b a a r w eb van alg o ritm es, die in e ssen tie te re n op sy stem en van sociale stratificatie en ‘selffulfilling p o p u larity ’. H oe k u n n e n we, in n a a m van diver
siteit en tra n sp a ra n tie , n ieu w e tools van collectieve in tellig en tie ontw ikkelen, n ieu w e m a n ie re n o m m e t in fo rm a tie te in te ra g e ren , data te re p re s e n te re n en in te rp re te ren ? In de w o o rd en van G eert Lovink: ‘Stop search in g . Start q u e sti
o n in g ’4.
7. Van ‘d esk to p ’ n a a r ‘w ebtop’. In de h e rfs t van 2 0 0 6 v ersch een in h e t tijd sch rift W ired een artikel over de o p k o m st van de ‘cloud c o m p u tin g ’ te n d e n s, die a a n geeft h o e de fu n ctie van lokale IT -system en b in n e n k o rt volledig w o rd t overge
n o m e n d o o r w e b d ien sten , o n d e rs te u n d door een v irtu ele w olk van genetw erk- te ‘in fo rm a tie fa b rie k e n ’. H et is een kw estie van tijd vooraleer data n ie t m e e r zu llen g ep a rk e e rd w o rd en op geïsoleerde h a rd e schijven en servers, m a a r ‘er
g ens op h e t in te rn e t’, aldus G oogle-opperhoofd Eric S chm idt. In e ssen tie is Google reed s sin d s zijn o n tsta a n g e fu n d e e rd op die p re m isse , die dankzij de gestage groei van re k e n k ra ch t en c o n n e c tie sn e lh eid steeds m e e r voet aan de g ro n d krijgt. H et is dan ook geen toeval dat de g ig an t in d ec e m b e r 2 0 0 6 , vlak n a h e t v e rsc h ijn e n van h e t b e treffen d e artikel, overging to t de aankoop van
zijnde ranking en collaborative filtering
YouTube, die m e t zijn ‘law ine van digitale video’5 op m a a t lijkt g esch rev en van h e t petab y tetijd p erk . Is h ie rm e e h e t in fra stru c tu re e l m o d el g ek n eed voor h e t m e d ia -a rch ie f van de 21ste eeuw ? N etcriticus N icholas C arr ziet in de h u id ig e evolutie een analogie m e t de m a n ie r w aarop elektriciteit in de 19 de eeuw w erd o m g ev o rm d to t een p u b liek e n u tsv o o rz ie n in g . H oe k u n n e n we d an, voorbij de alo m teg en w o o rd ig e neo lib erale retoriek, in p lu g g e n op h e t g e d istrib u e e rd p o ten tieel van h e t in te rn e t en een n ieu w e n o tie van h e t ‘p u b lie k a rc h ie f’ ver
zin n en ?
8. De m y th e van u n iv e rse le k e n n is. Jean-N oël Jeanneney, h isto ric u s en v o o rm a
lig p re s id e n t van de B ibliothèque N ationale de France p u b liceerd e in 2005 h e t boekje Q uand Google défis l’Europe: plaidoyer pour un sursaut6, w aarin hij de h e g e m o n ie van Google op de k o rrel n a m . Vooral de belofte o m ‘alle in fo rm a tie te r w ereld te o rg a n ise re n en u n iv e rse e l to eg an k elijk en b u ik b a a r te m a k e n ’ stootte Jean n en ey te g e n de b o rst. Z ijn k ritie k op h e t o n sy stem atisch e en o n d e rh u id s c u ltu u rim p e ria listisc h e selectiebeleid van h e t Google Books p ro ject legt een b e lan g rijk p ijn p u n t in h e t d ig italiserin g sv erh aal bloot. De m issie en de eth iek van Google (‘D on’t Be Evil’) en an d ere spelers in de u itd ije n d e in form atie- en g e h e u g e n in d u s trie ë n zijn im m e rs n ie t g erich t op h e t creëren , b e h e re n en co n serv eren van ons c u ltu reel erfgoed, m a a r staan in de eerste p laats in h e t te k e n van co m m erciële im p eratiev en . We w o rd en b e ste m p e ld ais
‘g e b ru ik e rs’, m a a r in w erk elijk h eid zijn we h u n p ro d u c te n . Voor de p u b liek e a rc h ie fin stellin g en lijkt er ec h te r g een weg teru g : h e t is n ie t la n g e r een k w es
tie o f ze in h e t d ig ita lise rin g sa v o n tu u r w illen m e e sta p p e n , m a a r e e rd e r ho e ze er m ee k u n n e n o m g aan z o n d e r h u n in te g rite it te co m p ro m itte re n . De ‘alles- digitaal’ d w anggedachte h eeft zich o nverbiddelijk vastgezet in on ze collectieve verbeelding, m a a r laat ons de illu sie o p bergen: h e t in te rn e t ais B ibliotheek van Babel, o f ais ‘celestial m u ltip lex ’7, zal altijd een d ro o m b eeld blijven.
9. ‘De olie van de 21ste eeuw ’, aldus M ark Getty, ‘is in tellectu eel eig e n d o m ’. M ede o n d e r invloed van m u ltin a tio n a ls zoals d ien s Getty Im ages, m a a r ook Corbis C o rp o ratio n o f Sony, die g retig te re n op aan zien lijk e d elen van ons cu ltu reel erfgoed, is de voorbije ja re n een v ersta rrin g van de intellectu ele re c h te n o p g etred en . H et dilem m a: h o e m e e r o n lin e b esch ik b are in fo rm atie, h o e b re d e r de th e o re tisc h e reikw ijdte van gebruik; m a a r h o e m e e r de m a rk t v ersch u ift van fysiek n a a r digitaal, h o e m o eilijk er dit g e b ru ik p ra k tisc h g ezien w ordt.
Terwijl h e t k lassiek e k a d e r van object-denken en g ec e n tra lisee rd a u te u rsc h a p steeds m e e r w o rd t u itg ed aag d door een g e d istrib u e e rd e filosofie en esthetiek, in filtre re n de m a rk te c o n o m isc h e k ra c h te n diep in de so ciaaleco n o m isch e o n d e rg ro n d van h e t w eb. H oe d an, k an h e t sp a n n in g sv e ld tu s s e n p u b lie k b elang
en eco n o m isch e re n d a b ilite it o p g eb ro k en w o rd en , in een tijd p e rk w aarin in tellectu eel e ig e n d o m n ie t la n g e r is g eb aseerd op ru im te en objecten, m a a r op tijd en sn elh eid ? H oe k a n een n ieu w evenw icht gev o n d en w o rd en tu s s e n de tw ee fu n d a m e n te le d o elstellin g en van h e t a u te u rsre c h t - e n e rzijd s ais p ro p o rtio n eel eco n o m isch -m aatsch ap p elijk in s tru m e n t, an d erzijd s ais stim u la n s van een c o n tin u e p ro d u c tie en expressie van c re a tie f w erk? A rchieven, m u se a en b ib lio th e k e n b ev in d en zich in h e t oog van de sto rm : h u n b e sta a n w ordt im m e rs n ie t zo zeer g erech tv aard ig d door h u n collecties an sich, m a a r door de zic h tb a a rh eid en h e t g e b ru ik ervan.
io . Tijd o m Ios te laten . In een digitale n etw erk o m g ev in g is h e t levend h o u d e n van in fo rm a tie n ie t la n g e r g eb o n d e n aan h ië ra rc h isc h e en b u re a u c ratisch e p rotocollen, m a a r w ordt h e t aan g ed rev en door een p e rm a n e n te circulatie, die e e rd er c o n stru c tie f d an re c o n s tru c tie f w erkt. We zijn, aldus in fo rm atiew eten - sch a p p e r G eoffrey Bowker, aa n b e la n d in h e t tijd p e rk van h e t ‘p o te n tië le g e h e u g e n ’: h e t k o m t er op aan o m p o st-h o c stru c tu u r en b etek en is te geven aan de b esch ik b are data. Dit is een g e h e u g e n dat e e rd e r b e ru s t op v ariabiliteit d an op stabiliteit, dat de m o g elijk h eid to t (h er)g eb ru ik van in fo rm a tie in h e t h e d e n stelt boven een e e n d u id ig e re p re se n ta tie van h e t verleden. De s p a n n in g tu s s e n de tw ee p a ra d ig m a ’s - de stab iliteit die cen traal staat in de tra d itio nele, m u seo lo g isch e m e th o d e s en de in fo rm e le v ariab iliteit in g esch rev en in nieu w e m e d ia - w o rd t al te vaak b e sch o u w d ais k n e lp u n t, m a a r k an evengoed w o rd en aan g e g re p en ais b ro n van reflectie en v ern ieu w in g . M isschien is h e t idee van ‘co n stru ctiev e in sta b ilite it’, eertijds op cynische w ijze g e ïn tro d u c e e rd door de N eocons in de VS*, een g eschikte m e tafo o r o m te w ijzen op de d y n a
m iek tu s s e n m e d ia en g eh eu g en , die steeds m e e r g e g ro n d is op de creatieve s p a n n in g van h e t efem ere. In de w o o rd en van John Sobol: ‘loss is only real i f you feei you th a t you have so m e th in g to lo se.’8
H et gros van de bijd rag es in deze p u b licatie, die overw egend h u n o o rsp ro n g h e b b e n in h e t BOM-vl project, b e h a n d e le n o f b e ro e re n een o f m e e rd e re van deze kw esties. In h e t artikel ‘Selectie voor d ig italiserin g ’ o n d e rzo ek en D ries M oreels en Bart O oghe m ogelijke selectiecriteria en -procedures in de aanloop n a a r d ig itali
serin g van erfgoedcollecties; een u itd a g in g die u ite rs t strin g e n t w o rd t in h e t lich t van de ‘e-m em o ry ’ en ’life-logging’ te n d e n s e n , die een b eeld vo orspiegelen van een
Het ‘Constructive instability’ paradigma werd door de Neocons in de VS geïntroduceerd (tijdens de door hen gesteunde bomaanvallen in Libanon in 2006) om hun strategie in het Midden-Oosten te verantwoorden (de Bush administratie gebruikt ook wel eens de woorden ‘You can’t make an omelette without breaking eggs’, o f in het geval van Rumsfeld ‘Hey, shit happens’). De term werd recent door Thomas Elsaesser gebruikt om de ervaring van seren- dipiteit en volatiliteit te omschrijven in het gebruik van ‘web 2.0’ netwerktechnologie, ais een continue dynamiek tussen epifanie en entropie.
w ereld w aar alles en ie d e re e n te allen tijd e digitaal g ere g istre e rd en to eg an k elijk w o rd t ais in fo rm a tie b ro n (p. 17). Behalve een w ran g to e k o m stb e e ld w aarbij h e t o n m o g elijk w o rd t o m te o n tsn a p p e n aan een in fo rm a tio n e le m a n ie r van h e rin n e re n en h e rin n e rd w orden, d rin g t zich de vraag op o f alle data w el voor eeuw ig k u n n e n o f m o e te n w o rd en bew aard. M aar ook: h o e k an er te m id d e n van die w o ek erin g van in fo rm a tie b etek en is w o rd en g eg en ereerd ? H et b elan g van m e ta d a ta w o rd t belich t in h e t artikel ‘M e tad atastan d aard en , D u b lin Core en h e t gelaagd m e ta d a ta m o d e l’, w aarin m ed ew erk ers van M ultim ediaL ab U G ent/IB B T en U n iv ersiteitsb ib lio th eek G ent een gelaagd m o d el v oorstellen dat voor v ersch illen d e k e n n isd o m e in e n , m e dia en to e p a ssin g e n k an w o rd en in g ezet (p. 4 6 ). Bart de Nii van zijn k a n t p eilt in zijn b ijdrage, ‘E igentijds b esch rijv en ’, n a a r m o gelijke stra te g ie ë n o m digitaal audiovisueel erfgoed o n lin e te co n tex tu aliseren , en rich t zich daarbij hoopvol op de p a rtic ip a tie m o g elijk h e d e n die h e t w eb vandaag b ied t (p. 36). Dat voorzichtig lo n k e n n a a r h e t zo g en aam d e ‘w eb 2 .0 ’ disco u rs zit ook verw even in h e t artikel
‘M ag h e t w at actiever? De g e b ru ik e r ais “p ro s u m e r” van een m u ltim e d ia -a rc h ie f’, w aarin G ert N ulens, Eva Van P assel en Joke Beyl p le ite n voor h e t ‘b o u w en van b ru g g e n ’, n ie t enkel tu s s e n expert en gebruiker, m a a r ook tu s s e n de diverse ‘erfgo- ed eilan d jes’ (p. 77). De sp a n n in g sv e ld e n die zich o n d e r invloed van de netw erkpar- ad ig m a’s h e b b e n afgetekend, zijn m issc h ie n h e t m e e st voelbaar in h e t acad em isch m ilieu , w aar de co nventionele in v u llin g en van co n cep ten zoals ‘w e te n sc h a p p e li
jk h eid ’ en ‘b etro u w b a a rh eid ’ steeds m e e r in h e t n a u w w o rd en gedreven. In h u n b ijd rag e ‘h e t w e ten sch ap p elijk g e b ru ik van digitale arch iev en ’ re ik en Yana-Frauke V an d en d riessch e, L iesbeth Van M elle en In g e Van N ie u w erb u rg h enkele m ogelijke criteria aan w aaraan een a rc h ie f zo u m o e te n voldoen o m w eten sch ap p elijk g eb ru ik toe te la te n (p. 63).
N iet toevallig re fe re re n vele b ijd rag es in dit boek aan diverse p ro jecten die zich bij on ze n o o rd e rb u re n h e b b e n ontw ikkeld. De v ersch erp te aan d ach t voor ‘e-c u ltu u r’
en digitaal erfgoed h e e ft in N ed erlan d im m e rs geleid to t talloze ex p e rim e n te n en le e rtrajecten , w aarbij n ie t enkel w erd re k e n in g g e h o u d e n m e t h e t cu ltu reel en e d u ca tie f p o ten tieel van h e t h u w elijk tu s s e n erfgoed en digitale te ch n o lo g ieën , m a a r ook h e t ach terlig g en d eco n o m isch e verhaal. H et m e e st in h e t oog sp rin g e n d e p ro ject is ongetw ijfeld ‘B eelden Voor de T oekom st’, een am b itieu s en grootschalig d ig ita lise rin g sin itia tie f w aar w ereldw ijd m e t arg u so g en w ordt n a a r gekeken. G eert W issin k en Johan O o m en d o en in h u n b ijd rag e ‘h e t audiovisueel a rc h ie f ais open p la tfo rm voor m e d ia d ie n ste n ’ dit verhaal u it de doeken v a n u it h e t p e rs p e c tie f van Beeld en G eluid, een van de gro o tste p a rtn e rs b in n e n d it p roject, die in de eerste plaats de o m ro ep w ereld re p re se n te e rt (p. 9 0 ). B in n en ‘B eelden voor de T oekom st’
is er ook, in n a a m van h e t F ilm m u se u m (in tu sse n o n d erd eel van h e t overkoepe
le n d e EYE F ilm in stitu u t), een p laats v o o rb eh o u d en voor de film sector. D at er in
deze u itg e b re id e secto r op h e t vlak van d ig italiserin g g elijklopende m a a r tegelijk h eel specifieke kw esties spelen, w o rd t d u id elijk in h e t artikel van Sophie De Vynck,
‘R evolutionary Road?’, w aarin ze enkele to e k o m stp ersp ectiev en van ‘on d e m a n d ’ film d istrib u tie op een rijtje zet (p. 108). Een ander, m a a r g erelateerd facet h iervan, de o p k o m st van digitale c in e m a fo rm ate n en de b e d reig in g van h e t film m e d iu m , k o m t aan b o d in h e t artikel van Rony V issers en Stoffel D ebuysere, w a a ru it blijkt dat de d ig italiserin g van audiovisuele d o c u m e n te n n ie t k an w o rd en afgedaan ais e en e e n d u id ig te c h n isc h gegeven, m a a r e e rd e r m o e t b esch o u w d w o rd en ais een com plex m a asw erk van u ite e n lo p e n d e m e d iu m sp ecifiek e kw esties en deontologi- sche p ra k tijk e n (p. 173).
Die com plexiteit is een van de v o o rn aam ste oo rzak en w aaro m h e t zo m o eilijk blijkt o m afgelijnde fin a n c ie rin g sm o d e llen op te stellen voor d ig italiserin g sp ro jecten . H et d e p a rte m e n t IBBT/SM IT van de V rije U n iv ersiteit B russel o n d e rz o c h t ver
sch illen d e m o d ellen die in h e t b u ite n la n d zijn v erk en d en fo rm u le e rd e op basis daarvan enkele aanbevelingen, to e g e sp itst op de situ atie in V laan d eren (p. 158).
De b ijd rag e van R obin K errem ans streeft een gelijkaardig doei n a in zak e h e t ju rid isch e v raagstuk, dat in V laan d eren , n e t ais in de re st van de w ereld, voor h eel w at h o o fd b rek en s zorgt. H et is aan de overheid, aldus K errem ans, o m de nodige condities te c reëren te n e in d e orde op zak en te stellen in de ‘ju n g le’ die h e t a u te u rs re c h t is g ew orden (p. 140). H et in te rn e t h eeft er im m e rs voor g ezo rg d dat de b e la n g e n van re c h th e b b e n d e n en g eb ru ik ers, m a a r ook die van a u te u rs en exploi
ta n te n , steeds v erd er u iteen d rijv en . De v ersta rrin g van de intellectu ele re ch ten , ais gevolg van de sch erp e reacties van de in d u s trie van re c h te n h o u d e rs en -beh eerd ers op de u itg e b re id e m o g elijk h ed en o m w erk en te k o p ië re n en d istrib u e re n , zorgt er ook voor dat b ep aald e v o rm e n van creativiteit in h e t g ed ran g k o m e n . D it terw ijl, zoals Stoffel D ebuysere aangeeft in h e t artikel ‘O nvoltooid V erleden Tijd’, h e t h e r
g e b ru ik van a rc h iefm ateriaal n ie t alleen is u itg eg ro eid to t een fu n d a m e n te le b o u w ste e n van de h e d e n d a a g se cu ltu u rp ro d u c tie , m a a r ook een m a atsch ap p elijk nood- zakelijke v o rm van cu ltu rele analyse en expressie, een m a n ie r o m ‘n ieu w e relaties te sm e d e n tu s s e n h e d e n en h e t verleden, m e t de b lik strak g erich t op een onzekere to e k o m st’ (p. 125). In dezelfde g eest geldt dit b oek n ie t ais een e in d p u n t, m a a r ais v e rtre k p u n t, ais een uitvalsbasis voor h e t h e rd e n k e n van h e t p o te n tie e l van h e t ar
chief, in de context van de h e d e n d a a g se en to ek o m stig e m ed ia-om geving. H et ar
c h ie f b e lic h a a m t im m e rs n ie t zo zeer h e t verled en m a a r de belofte van h e t verleden n a a r de to ek o m st, ais een v eran tw o o rd elijk h eid voor m o rg e n . ‘L’archive, si n o u s voulons savoir ce que cela au ra v o ulu dire’, sc h re e f D errida, ‘n o u s n e le sa u ro n s que dans les te m p s à venir. Peut-être. N on pas d e m a in m ais dans les te m p s à venir, to u t à l’h e u re o u p e u t-ê tre ja m a is.9’
El N D N O T E N
1. Eigen vertaling van ‘Riens n’est moins sur, rien n’est moins clair aujourd’hui que le mot d’archive’. Uitgesproken op de international conference on Memory: The Question of Archives. De tekst verscheen later in Derrida, J.
(1995). Mal d’Archive. Une Impression Freudienne. Paris: Galilée.
2. ‘We no longer watch film or TV; we watch databases’. Lovink, G. (2008). The art o f Watching Databases. Introduc
tion to the Video Vortex Reader, in: Lovink, G. & Niederer, S. (Red.). The Video Vortex Reader. Responses to YouTube.
Amsterdam: Institute o f Network Cultures.
3. Borges, J.L. (1941), The Analytical Language of John Wilkins. Alamut.com. Vertaling van ‘El idioma analítico de John Wilkins’ door Paul Perry.
4. Lovink, G. (2008), The society o f the query and the Googlization o f our lives. A tribute to Joseph Weizenbaum. Eurozine.
com
5. ‘As large as the current Google database is, even bigger shocks are coming. An avalanche of digital video measured in exabytes (10 to the 18th power, or 1,000 petabytes) is hurtling down from the mountainsides of panicked Big Media and bubbling up from the YouTubian depths.’ Gilder, G. (2006), The Information Factories. Wired.com.
6. Jeanneney, J.K. (2007), Quand Google défie l’Europe : plaidoyer pour un sursaut. Paris: Mille et une nuits. Vertaald als Google And The Myth O f Universal Knowledge: A View From Europe. Chicago: University of Chicago Press.
7. Thompson, K. (2007), The Celestial Multiplex. Davidbordwell.net
8. Sobol, J. IDC mailinglijst, in de thread ‘Shelf Life’, 17.11.2007. Zie https://lists.thing.net/pipermail/idc 9. Derrida, J. (1995). Mal d’Archive. Une Impression Freudienne. Paris: Galilée.
H o o f d s t u k i • S e l e c t i e v o o r d i g i t a l i s e r i n g - e e n a n a l y s e
Dr i e s Mo r e e l s, Ba r t O o g h e ( V Ti, Vl a a m s Th e a t e r In s t i t u u t)
7. Inleiding
De laatste d ecen n ia zien we een w are explosie van digitale en g ed ig italiseerd e d o c u m e n te n en h eeft de levenscyclus van d o c u m e n te n ook een lo u te r digitaal aspect gek reg en . Die evolutie co n fro n te e rt a rc h ie fin stellin g en in alle secto ren m e t d e zelfde vragen ais to e n de analoge p ro d u c tie in h e t b eg in van de 2 0 ste eeuw zo sterk groeide: K u n n en o f m o e te n alle d o c u m e n te n die een eerste b eo o rd elin g do o rstaan , voor eeuw ig w o rd en bew aard? W at zijn de e isen voor b ew arin g op lan g e te rm ijn ? W an n eer w o rd en digitale collecties te groot o m nog te b e h a n d e le n (ais dat al kan)?
H oe b e slisse n w e in dat geval w at m a g w o rd en gew ist en w at niet? Individuele in ste llin g e n en collectieve o n d e rz o e k sin sp a n n in g e n g e b ru ik e n h eel u ite e n lo p e n d e m e th o d e n o m deze kw esties aan te p ak k en , in afw achting van een m in o f m e e r u n ifo rm sy steem van co n cep ten en p rak tijk en .
Wij w illen ons h ie r c o n c e n tre re n op de specifieke u itd a g in g voor h e t trad itio n ele co llectiem an ag em en t, n am e lijk de selectie van in h o u d u it erfgoedcollecties voor d ig italiserin g . De vraag is: W elke d elen van een e n o rm e analoge collectie m o e te n (eerst) in digitale v o rm w o rd en o n tslo ten ? Die vraag w o rd t al tw in tig jaar v an u it v ersch illen d e persp ectiev en o n d erzo ch t. Toch b esta a t er nog altijd g een g ed etail
le e rd re fe re n tiek a d e r dat h e t in s titu tio n e le o f sectorale n iv eau overstijgt en dat een stabielere context voor h e t b e slu itv o rm in g sp ro ces biedt.
S electierich tlijn en v ersch illen o n d erlin g sterk en de h u id ig e p ra k tijk w o rd t g e k e n m e rk t door een v ersp lin te rd e aanpak, u ite e n lo p e n d e term in o lo g ie en een gebrek aan o pen c o m m u n ic a tie over de selectieb eslu itv o rm in g . S o m m ig en v in d en zelfs dat selectie h e lem aal n ie t n o d ig is. M aar alleen al de e n o rm e om vang van de a n a loge collecties en de o rg an isato risch e en financiële im p act van de d ig italiserin g d w in g en ons o m op k o rte te rm ijn een aantal p rio rite ite n te stellen en dus te selec
te re n . H et feit dat de k w estie op zo veel v ersch illen d e m a n ie re n w o rd t b en ad erd , to o n t aan h o e com plex de v raagstelling w el is. De d iversiteit die daarvan h e t gevolg is, b em o eilijk t de u itein d elijk e ontw ikkeling van een m e e r alg em een to e p a sb a a r en aanvaard k a d e r o m selectie aan te p akken.
Dit artikel geeft de re su lta te n w eer van een n au w k e u rig e stu d ie van de b e sta a n d e p rak tijk en b ie d t een aa n z e t o m een gro tere co n se n su s te b ereik en . H et p re s e n te e rt de talloze p ra k tisc h e m e th o d e n en een aan tal g e m e e n sch ap p elijk e selectie
criteria in een g e stru c tu re e rd e lijst. Zo illu stre e rt dit artikel de com plexiteit van h e t selectieproces dat van een veel g ro te r aan tal criteria lijkt u it te gaan d an w elke d ig italiserin g sg id s ook ooit h eeft aan g eh aald . Tegelijk stelt h e t een b a s is te rm in o logie voor die elke in ste llin g k a n g e b ru ik en . O p die m a n ie r b ied t h e t een m oge- lijke g e m e e n sch ap p elijk e b asis aan voor se le c tieb eslissin g en en p leit h e t voor een m e e r u n ifo rm e taal en een o p en en co m m u n icatiev e aanpak, n ie t alleen o m de b eslu itv o rm in g te stru c tu re re n , m a a r ook ais een essen tieel o n d erd eel van goede archiefzorg.
2. P ro b le m en m e t de b e s ta a n d e selectieprakt'ijk
Al l e s w i l l e n d i g i t a l i s e r e n
De digitale revolutie h eeft h e t ideaal van de e en g em aak te collectie, die h e t a rc h í
vale d e n k e n van voor de 2 0 ste eeuw zo sterk beïnvloedde, n ieu w leven in g eb lazen . T egenover de p ra k tisc h e n o o d zaak o m te selecteren u it opslag- en o n tslu itin g s- overw egingen staat n u de ho o p dat we m issc h ie n to ch alles k u n n e n b e w aren ais h e t een m aal is b eo ordeeld. D eze re d e n e rin g w o rd t m eestal o n d e rs te u n d door de d alen d e k o sten van d ig italiserin g en digitale opslag. In dat lich t p le ite n so m m ig e n ervoor o m alle d o c u m e n te n van een collectie in lage kw aliteit digitaal te b ew aren en de tijd te laten b e p a le n w at de m o eite w aard is en dus in h o g e re so lu tie opn ieu w k an w o rd en gedigitaliseerd, (cf. K ulturarv (2 0 0 9 ), M ichalko (2007), M aidm ent- O tlet (2008) e.a.) O pslag en o n tslu itin g in een n etw erk k u n n e n ook n u ttig zijn om de ind iv id u ele, p ra k tisc h e selectien o d en te o m zeilen door de opslagcapaciteit over v ersch illen d e org an isaties te sp reid en , zoals U ricchio (2007) aangeeft.
H oew el deze overw egingen b e lan g rijk zijn, lijk en de a rg u m e n te n die te g en een
‘volledige selectie’ pleiten , voorlopig to c h zw aard er te w egen. H et valt n o g a f te w ach ten o f arc h ie fin stellin g en voor de b eo o rd elin g en b ew arin g van d o c u m e n te n zu llen m o e te n w ijken voor sociale n etw erk en . In teg en d eel, m e n zo u m e t M ac
k en z ie O w en (2007) zelfs k u n n e n aan voeren dat de trad itio n ele in ste llin g e n een stabielere b asis b ie d e n voor h e t b e w aren en o n tslu ite n van d o c u m e n te n . H oe dan ook w o rd en a rc h ie fin stellin g en en cu ltu rele p ro d u c e n te n g e c o n fro n te erd m e t de financiële en logistieke im p act van de d ig italiserin g van h u n collecties en de blij-
vende o n tslu itin g van die digitale collecties. Selectie vo o rk o m t dat we ein d ig e n m e t e en lo m p e g eg ev en sm assa die p ra k tisc h en financieel ó n m o g elijk te o n d e rh o u d e n o f te o n tslu ite n is. O m d at deze o p d rach t h eel veel tijd kost, b e sta a t b o v en d ien de k an s dat bep aald e d o c u m e n te n o n leesb aar w o rd en voor alles is g ed ig italiseerd . Dit leid t to t een ongew ilde v e rtek en in g in de doelcollectie w aarteg en zelfs h e t voorge
stelde ideaal van de ‘volledige selectie’ n ie t is opgew assen. Een d u idelijke k eu ze m a k e n ligt m e e r voor de h a n d . Een volledige selectie lijkt alleen in een b e p e rk t aan tal gevallen haalbaar: kleine, k o stb are collecties, collecties die h u n s a m e n h a n g v e rh ezen ais ze n ie t in h u n geheel w o rd en gedigitaliseerd, en in ste llin g e n die vol
d o en d e m id d e le n h e b b e n o m h u n h ele collectie op k orte te rm ijn te d ig italiseren en ook in staat zijn o m h e t b e h o u d op lan g e te rm ijn te g a ra n d e ren , (cf. H e d stro m (2003), TASI (2007) o f W itth au t (2004))
Ve r s c h i l l e n i n a a n p a k e n t e r m i n o l o g i e
Een tw eede b elan g rijk e o orzaak van fra g m e n ta tie is h e t feit dat er g een m in o f m e e r u n ifo rm e selectieterm in o lo g ie b estaat. D oor de ja re n h e e n steld en allerlei ric h tlijn e n v ersch illen d e m a n ie re n voor o m deze o p d rach t aan te p ak k en . H oew el so m m ig e ervan in v ersch illen d e discip lin es w o rd en to eg ep ast (bv. H azen (1998), B reen (2004) e.a.), is veel lite ra tu u r to c h op specifieke d o c u m e n tso o rte n , secto ren o f dig italiseerfu n cties g ericht. De voorgestelde p rio rite ite n , criteria en te rm e n in bijvoorbeeld H azen (1998), Ayris (1998), Lee (1999) en Digital P reserv atio n Co
alition (2 0 0 6 ) v ersch illen ste rk en zijn n ie t z o m a a r b ru ik b a a r b u ite n h u n eigen specifieke om geving. De b ib lio th ek en zijn h eel sterk v erteg en w o o rd ig d in de se- lectierich tlijn en ; m u se a en k u n s tin s te llin g e n d a a re n te g en h e b b e n een b ijzo n d ere sm alle verg elijk in g sb asis. H etzelfde zien we op geografisch vlak: terw ijl A ustralië, C anada, h e t V erenigd K oninkrijk en de VS h eel actie f zijn gew eest in h e t opstellen van selectierich tlijn en , lijkt h e t E uropese v astelan d ach tero p te h in k e n ais h e t op een g e sta n d a a rd ise erd e selectieaan p ak aan k o m t.
Die v ersch illen b em o eilijk en een m u ltid isc ip lin a ire vergelijking en een alg em en e a an v aard in g van specifieke se lectiem eth o d en . En w a n n e e r selectiep rak tijk en n ie t aan strik te ric h tlijn e n zijn o n d erw o rp en , h a n g e n ze vaak a f van ad -h o cb eslissin g en o f b esch ik b are fo n d sen . Er zijn b ijn a evenveel selectiecriteria ais d igitaliserings- p ro jecten (cf. R ussell (1999)). C ases v ergelijken o f goede v o o rb eeld p rak tijk en v in d en is d an ook n ie t evident.
Te W E I N I G C O M M U N I C A T I E
V ervolgens w erkt ook h e t geb rek aan externe c o m m u n ic a tie over de b e slu itv o rm in g de fra g m e n ta tie in de h a n d . Bij h e t selecteren en d ig italiseren w o rd t vaak w einig o n d e rsc h e id g e m aak t tu s s e n de re d e n e n voor d ig italiserin g (bv. g ro tere to e g a n k e lijkheid) en de selectiecriteria (bv. v o o rran g geven aan zw aar b elast m ateriaal). In de c o m m u n ic a tie w o rd t selectie ook vaak g ere d u c e erd to t een aantal h o o fd p u n te n , zoals b re d e ch ro n o lo g isch e verw ijzin g en , alg em en e o p m e rk in g e n over de visie op au te u rsre c h telijk b e sc h e rm d m a teriaal o f financiële b e p e rk in g e n . D aarm ee illu s tre e r je n a tu u rlijk wel bep aald e d elen van h e t b e slu itv o rm in g sp ro ces, m a a r onze stu d ie geeft ook aan dat de m e e r com plexe facetten w o rd en o n d e rg e sn e e u w d o m dat h eel u ite e n lo p e n d e b e slissin g e n o n d e r dezelfde n o e m e r w o rd en gebracht.
Vaak w ordt over de selectiek eu ze n ie t ged etailleerd g e c o m m u n ic e erd en raak t m e n n ie t v erd er dan de th e m a ’s en collecties. Dit k a n te n dele te m a k e n h e b b e n m e t een conservatieve reflex o m b e slissin g e n over h e t c o llectiem an ag em en t in te rn te h o u den. Een gelijkaardig geb rek aan c o m m u n ic a tie stellen we im m e rs ook bij an d ere asp ecten van h e t c o lle c tiem an ag em en t vast, w at vooral een p ro b le e m is voor b ib lio theek-, archief- en m u se u m co llecties die o n d e r h etzelfd e dak zijn o n d e rg e b ra ch t o f voor g ezam en lijk e in itiatiev en (cf. Croxford (2003) o f Z orich (2008)). H et ra p p o rt over d ig italiserin g in de E uropese n atio n ale archieven dat in 2 0 0 6 door de E uro
p e a n B oard o f N ational A rchivists (EBNA) w erd g ep u b liceerd , doet ech ter sterk v erm o e d e n dat h e t geb rek aan c o m m u n ic a tie ook te w ijten k an zijn aan h e t feit dat de in ste llin g in d e rd a a d over te w einig ged etailleerd e sele c tie d o c u m en te n besch ik t.
W at er ook van zij, h e t is d u id elijk dat veel in itiatiev en voorlopig w einig beh o efte voelen o m te c o m m u n ic e re n over de g e n o m e n b e slu ite n en over de p ro ced u res die to t die b e slissin g e n h e b b e n geleid. H et o n tb reek t h e n h ierv o o r ook aan een g e m e e n sch ap p elijk e w o o rd en sch at. D at m a a k t h e t voor de ein d g e b ru ik e rs lastig o m de v erh o u d in g e n tu s s e n analoge en digitale collecties in te sc h atten . En dat w o rd t steeds b e la n g rijk e r o m d at veel g eb ru ik ers collecties alleen n o g in h u n d ig i
tale v o rm ontd ek k en .
Ve r v a g e n v a n d e t r a d i t i e s e n d i s c i p l i n e s
Die v ersch illen d e facto ren h e b b e n sa m e n to t een v eelheid van o pinies over en m e th o d e n voor h e t c re ë ren van digitale collecties u it analoge b roncollecties g e leid. Voor so m m ig e n is d ig italiseren de to e p a ssin g van v o o ra f vastgelegde selectie- m atrix en , a n d e re n p ak k en h e t p u u r de facto aan o f v in d en h e t o n b elan g rijk . Dat
verschil in a ttitu d e zien we ook op d o cu m en tair, in s titu tio n e e l en sectoraal vlak;
slechts enkele in itiatiev en k o m e n m e t secto ro v ersch rijd en d e ric h tlijn e n (het b e la n g rijk ste is de ‘G uide to G ood P ractice’ van h e t N IN C H ).
B ovendien v eran d ert de rol van de a rc h ie fin stellin g en ais k e n n isb e h e e rd e rs in de d igitale w ereld. H et g em ak w aarm ee tra d itio n e e l erfgoed digitaal w o rd t g e re p ro d u c eerd en v e rsp reid via h e t in te rn e t en de creatie van h eel n ieu w e v o rm en van netw erk erfg o ed , zoals blogs o f sociale so ftw areto ep assin g en , p le ite n voor een a a n p ak w aarbij de cu ltu rele b eo o rd elin g steeds m e e r van o n d e ru it w o rd t bepaald. Dit zo u ertoe le id e n dat de m aker(s) o f de g e m e e n sc h a p in zijn geh eel de beoo rd elin g , selectie en b ew arin g in h a n d e n k rijg en , w aard o o r de v eran tw o o rd elijk h eid van trad itio n e le in ste llin g e n v e ra n d e rt o f zelfs verdw ijnt. Ie m a n d als D avid B earm an (2007) p leit d a a ro m voor an tic ip e re n d e acties v a n u it m u se a en arch iefin stellin g en .
H et is d a a ro m to c h w el paradoxaal dat n e t de digitale om geving van deze activitei
te n de tra d itio n e le ro llen van en g re n z e n tu s s e n secto ren en in ste llin g e n w ijzigt.
D igitale collecties en to e g a n g sp o rta le n zijn steeds m in d e r afh an k elijk van de eigen sector. E in d g eb ru ik ers zien digitale d o c u m e n te n ook steeds m e e r ais h u n eerste to eg an g to t collecties, Ios van de in ste llin g e n w aar h u n analoge te g e n h a n g e rs g e vestigd zijn. Die v e ra n d e rin g en vragen to c h o m een explicietere en een g em aak te aan p ak van de selectiep ro b lem atiek en m e e r tra n s p a ra n tie in de b eslu itv o rm in g . N u g ed ig italiseerd e en via h e t in te rn e t toegankelijke collecties de b elan g rijk ste p u b liek e re p re se n ta tie van erfg o e d d o c u m en te n w orden, is o p en h eid essen tieel om de v o rm in g van extra digitale collecties m o g elijk te m a k e n en a rch iefin stellin g en in staat te stellen o m h u n b e lan g rijk ste m issie te vervullen, n am e lijk h e t cu ltu reel erfgoed b e sc h e rm e n , b ew aren en h e t in z ic h t van een b re e d p u b lie k bev o rd eren . D at vraagt ook o m een b e te r b eg rip van de selectiecriteria die voor deze digitale collecties w o rd en g ebruikt.
3. Close reading: m i n s t e n s 25 selectiecriteria in 6 grote clusters
D it artikel is g eb aseerd op een n a u w k eu rig o n d erzo ek van de in te rn a tio n a le p ra k tijk en de th e o re tisc h e literatu u r. De geografische n a d ru k lag op E uropa, m e t ver
sch illen d e cases u it N oord-A m erika, A ustralië en N ieuw -Z eeland. P rak tijk en w er
d en sa m e n g e b ra ch t u it 42 n a tio n a le en in te rn a tio n a le g ep u b liceerd e o n d erzo ek en , leid rad en , p ro je c tra p p o rten en h a n d b o e k e n voor ‘b e st p ractices’. N aast de digita- lise rin g sp ro g ra m m a ’s en -in stellin g en u it deze w erk en h a a ld e n we ook relevante
in fo rm a tie u it b e le id sd o c u m e n te n en w ebsites van 98 in ste llin g e n en in itiatiev en . We k re g e n ook directe in p u t van 13 in stellin g en .
D oor de v ersch illen d e b ro n n e n te b u n d e le n , h e t am a lg a a m van criteria te o n d e r
sc h eid en van afw ijkende term in o lo g ie en deze o m te z e tten in om gevings on af
h an k elijk e te rm e n , k w am en we u ite in d e lijk to t een g e m e e n sch ap p elijk e set van 25 o n d e rsc h e id e n d e selectiecriteria, in g ed eeld in zes alg em en e categorieën. Die laten een selectiep rak tijk zien die veel d iv erser is d an de in d iv id u ele cases doen v e rm o e den. Tegelijk geven ze de h o o fd p u n te n voor elke d ig italiserin g weer, o n afh an k elijk van de specifieke om geving o f de aard van de collectie.
O m d at h e t o m een secto ro v ersch rijd en d e stu d ie gaat, staat de te rm ‘d o c u m e n t’
h ie r voor elk type d rag er van in h o u d (bv. papier, m u se u m o b je c te n , audiovisueel m ateriaal). De te rm ‘collectie’ h eeft h eel b re e d b e trek k in g op elke m o gelijke groep van d o c u m e n te n , zoals bijvoorbeeld ook bij Nail & F ernie (2007). D it artikel gaat b ew u st n ie t in op de selectie van ‘b o rn -d ig ital’ (van o o rsp ro n g digitale) d o c u m e n te n voor digitale collecties o m d at deze k w estie on lo sm ak elijk v erb an d h o u d t m e t de evaluatie en b ew arin g op lan g e te rm ijn , th e m a ’s die b u ite n de scope van deze stu d ie vallen.
In s t i t u t i o n e l e k a d e r s
Co l l e c t i e b e l e i d: H et b eleid o m c o n te n t te v e rzam elen en te b ew aren k an w ettelijk o f d o o r b e le id sd o c u m e n te n van de v e rz am elen d e in ste llin g e n zijn bepaald. De u itw e rk in g en de reikw ijdte h ierv an versch illen , van alg em en e w ettelijke v e rp lich tin g en to t g ed etailleerd e b e h a n d e lin g sv o rm e n voor sp eci
fieke d o cu m en tty p es. Elke selectie voor d ig italiserin g m o e t in dit b eleid p a s sen.
Do e l s t e l l i n g e n e n g e b r u i k v a n d e b e s t a a n d e d i g i t a l e c o l l e c t i e: De se lectie voor d ig italiserin g is in zekere zin een b eo o rd elin g van een digitale col
lectie. De expliciete d o elstellin g en en eig e n sc h a p p e n van de collectie h e b b e n n a tu u rlijk een directe invloed op de selectie van de b e sta n d e n die we aan de collectie w illen toevoegen.
Se l e c t i e o p b a s i s v a n h e t c o l l e c t i e o n t w e r p: D it le u n t aan bij h e t vorige criteriu m : d ig italiseren o m to t een n ieu w e digitale collectie te k o m e n , w aarbij d o c u m e n te n een h eel n ieu w e context k rijg en en de relaties tu s s e n de d o cu m e n te n v e ra n d eren . N ogm aals, de aard van de collectie b ep aalt w elke criteria relevant zijn.
Co p y r i g h t e n a n d e r e j u r i d i s c h e b e p e r k i n g e n: W ettelijke rep ro d u ctieb e- p e rk in g e n (zowel analoog ais digitaal) en b e p e rk in g e n in de d istrib u tie van d o c u m e n te n b e p a le n voor een g ro o t deel de k eu ze van h e t m a teriaal dat voor p u b liek e en vaak in te rn a tio n a a l to eg an k elijk e collecties w ordt geselecteerd.
Jurid isch e kw esties zijn dus een h eel b elan g rijk e factor. Vele in itiatiev en ver
m ijd e n m ogelijke ju rid isc h e v erw ikkelingen b ew u st door alleen d o c u m e n te n te k iezen die rechtenvrij zijn o f w aarvoor de re c h te n k u n n e n w o rd en verw or
ven, w at een negatieve invloed h eeft op de b esch ik b are digitale erfen is van de 2 0 ste eeuw.
W a a r d e v a n h e t m a t e r i a a l
In t r i n s i e k e w a a r d e (í n h o u d, v o l l e d i g h e i d, h e l d e r h e i d): De in trin sie k e d o cu m en tw aard e w o rd t in de eerste p laats b ep aald door c o n ten t en context.
Dit is een co m b in atie van asp ecten , zoals so cio h isto risch e, cu ltu rele, e s th e ti
sche o f w eten sch ap p elijk e b e te k en is, p ro d u c tie p ro c essen , alg em een belang, fo rm ele taal o f tech n o lo g ie. D eze asp ecten k u n n e n to t op zekere h o o g te vervat zitten in de fysieke v o rm van h e t d o c u m e n t (bv. ty p o scrip t o f fo rm a a t ais a a n d u id in g van de cu ltu rele b etek en is o f h e t p ro d u ctiep ro ces). A an d o c u m e n te n w aarvan de a u th e n tic ite it en de in te g rite it v aststaat en w aarvan de h e rk o m st du id elijk is, w o rd t een g ro tere w aarde to eg ek en d .
Se l e c t i e e n p u b l i e k - g e b r u i k s w a a r d e: Elk p u b lie k zoekt a n d e r m a teriaal en an d ere tools, m etad ata, contextuele in fo rm a tie enzovoort o m een d o c u m e n t te in te rp re te re n . De w aarde van een ite m k a n w o rd en b ep aald op b asis van zijn v erm o g en o m aan die b e h o e fte n te voldoen, w aarbij de p o ten tiële versch illen tu s s e n h e t b e staan d e, bedoelde en eigenlijke g e b ru ik steeds o p n ieu w m o e te n w o rd en geëvalueerd. R elatief w einig in ste llin g e n n e m e n de tijd o m de g e b ru ik se ise n u itv o erig te evalueren, alhoew el de v a k lite ra tu u r daarvoor pleit.
(Bijvoorbeeld T en o p ir et al. (2003); W ubs, H u y sm a n s (2 0 0 6 ); H o ld en (2007);
H u y sm an s, De H aan (2007), S undqvist (2007); De H aan , A dolfsen (2008) en an deren)
To e g a n k e l i j k h e i d e n b e s c h i k b a a r h e i d: De to eg an k elijk h eid van de col
lecties b ew aren k a n w o rd en g ezien ais de b e lan g rijk ste fu n c tie van elke ar
ch iefinstelling. O m g ek eerd k u n n e n de to eg an k elijk h eid en b esc h ik b a a rh eid van d o c u m e n te n - n ie t te v erw arren m e t de to eg an k elijk h eid van de in h o u d , w at een ap art c rite riu m is - h e t selectieproces eveneens beïn v lo ed en . Voor
ran g geven aan zw aar op de p r o e f g esteld m a teriaal zorgt ervoor dat veel m e e r g eb ru ik ers tegelijk to eg an g k rijg en en b e p e rk t de fysieke b e lastin g van de orig in ele d o c u m e n te n . V oorrang geven aan m o eilijk to eg an k elijk m ateriaal
w egens fysieke b e p e rk in g e n b ev o rd ert de o n tslu itin g van de collectie. In so m m ig e gevallen k an h e t ook relev an t zijn o m aan d o c u m e n te n die n ie t o p e n b a a r to eg an k elijk zijn, v o o rran g te geven, bijvoorbeeld o m p o litieke o f ju rid isch e re d e n e n . Een d o c u m e n t dat n u n ie t b esch ik b aar is, k an n e t o m die re d e n in de to e k o m st van groot h isto risc h b elan g zijn.
Co n t e x t u e l e w a a r d e: De contextuele w aarde, in d o c u m e n ta ire , n ie t in archi- vale zin (bv. v ersch illen d e o p n a m e n van h etzelfd e orkest, o p n a m e n die k u n n e n w o rd en gelin k t aan p erso o n lijk e in fo rm a tie u it privéarchieven), b ev o rd ert de le e sb a a rh eid en dus h e t alg em en e b elan g van een d o c u m e n t ais h isto risc h e record. Een selectie op b asis van de contextuele w aarde v ereist een evenw icht tu s s e n de in trin sie k e w aarde van h e t d o c u m e n t z e lf en de toegevoegde w aarde van een ru im e d o c u m e n ta ire context. Dit lijkt een evident c rite riu m in ar
chiefbeheer, m a a r bij de selectie van audiovisuele d o c u m e n te n bijvoorbeeld w ordt zeld en aan d ach t b e ste e d aan de n iet-au d io v isu ele context.
Se l e c t i e d o o rv e r w a n t s c h a p: Dit c rite riu m gaat n o g een stap v erd er d an h e t vorige. H et im p liceert dat de selectie van een goed g eco n tex tu aliseerd d o cu m e n t sam en v alt m e t de selectie van een deel van zijn d o c u m e n ta ire context.
Dit k a n h e t onm id d ellijk e in z ic h t in h e t d o c u m e n t bij de e in d g e b ru ik e r a a n zien lijk v erhogen, m a a r h e t h o u d t n a tu u rlijk ook een gro tere digitalis eerin- s p a n n in g in.
Re p r e s e n t a t i v i t e i t: Een re p resen tatiev e selectie im p lic e e rt de in d e lin g van een collectie in v o o ra f g ed efin ieerd e classificaties: fo rm eel (bv. tijdvakken o f geografische regio’s), stru c tu re e l (bv. p ro g ra m m a o n d e rd e le n , ho o fd stu k k en ) en in h o u d e lijk (bv. gen res). D eze m e th o d e is g erich t op een definitieve selec
tie die een re p resen tatiev e w eergave is van de o rig in ele collecties. Ze w ordt m eestal g e b ru ik t voor g rote d o c u m e n tv e rz am e lin g e n die h eel w ein ig g em e e n h e b b e n (bv. k ran te n v e rza m e lin g e n ) en vraagt veel expertise o m v ooroordelen bij h e t b ep alen van de classificaties u it te slu iten .
Ar b i t r a i r e s e l e c t i e & s t e e k p r o e v e n: D eze m e th o d e wil eveneens een re p re se n ta tie f b eeld van een collectie to t s ta n d b re n g e n , m a a r streeft veel strik te r n a a r een w aardevrije selectie. S teekproeven k u n n e n op v ersch illen d e m a n ie re n w o rd en g e n o m e n , bijvoorbeeld n u m e rie k , chro n o lo g isch , geografisch, alfabetisch o f toevallig. D eze te c h n ie k is h eel n u ttig voor collecties w aarvan de om vang on ev en red ig veel g ro te r is d an h e t b elan g van de in h o u d van elk d o cu m en t, bijvoorbeeld grote re e k se n gelijkaardige b e sta n d e n .
Es t h e t i c a e n v i s u e l e a a n t r e k k i n g s k r a c h t: Een g ro o t deel van h e t cu ltu reel erfgoed w o rd t op dit o g enblik vooral g ed ig italiseerd o m h e t voor een b reed p u b liek te o n tslu ite n . En dus sp elen esth etica en visuele aan tre k k in g sk ra ch t een b elan g rijk e rol bij de selectie. Een van de m e e st v ersp reid e v o rm e n van d i
g italiseren is h e t c re ë ren van b e e ld e n voor w ebsites van in ste llin g e n . M eestal
