Slaap bij kinderen met Cerebrale Parese. Weten we wel genoeg van (CP en) slaap? Olaf Verschuren. Wat hebben we geleerd afgelopen jaren?

(1)

Slaap bij kinderen met Cerebrale Parese

Olaf Verschuren

Weten ‘we’ wel genoeg van (CP en) slaap?

Slaap vragenlijst onder zorgprofessionals die werken met kinderen met CP.

86% 80%

16%

33%

17%

Wat hebben we geleerd afgelopen jaren?

1 2

3 4

(2)

Slaapproblemen

probleem 0

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

weet niet nooit/zelden soms vaak altijd

CP n=90 TD n=157

* * *

doorvragen!

Hoe slapen ouders?

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Ambulant Niet-ambulant

Bent u tevreden over uw eigen slaap?

nooitzelden somsvaak altijd 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Ambulant Niet-ambulant Heeft u het idee dat u

slaaptekort komt?

nooitzeldensomsvaak altijd

*

Totaal aantal slaapproblemen

(vaak/altijd)

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0

0 1 2 3 4 5 6 7

CP: Ambulant vs. Niet-ambulante kinderen

Ambu Non-Ambu 0,0

10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

0 1 2 3 4 5 6 7

Kinderen met CP vs. TD kinderen

TDCP

CP n=90 TD n=157

Slaap en het gezin

• Vaker negatieve opvoedstrategieën

• Meer stress en depressie

• Zorgen over de slechte slaap en de gevolgen.

• Zorgen of ze het zelf wel volhouden.

• Ze hebben al zoveel waar ze zich druk over moeten maken, past daar het slapen wel bij?

• Bij wie kunnen ze terecht?

• Niemand vraagt er spontaan naar.

• Weten ze wel genoeg van slaap (bij CP)?

• Niet oordelen, maar coachen en ondersteunen.

Tijd voor aandacht voor slaap in de kinderrevalidatie Hoe kunnen we kinderen (en hun ouders) helpen?

BASISFYSIOLOGIE VAN SLAAP Wat is (normale) slaap?

7 8

9 10

(3)

HOE ZIET SLAAP ER UIT?

1. Fase 1: lichte slaap.

2. Fase 2: normale slaap.

3. Fase 3: diepe slaap.

Deze slaapfase zorgt voor fysiek herstel, groei en ontwikkeling.

4. REM-slaap: droomslaap.

De hersenen en ogen zijn druk; we dromen en het lichaam ontspant zich. Deze fase kost het lichaam energie.

Het is normaal dat kinderen tussen slaapcycli enkele malen per nacht kort wakker worden. Dit merken ze meestal niet op. Het is belangrijk dat ouders begrijpen dat het normaal is als een kind een aantal keren ’s nachts kort wakker wordt.

Even wakker zijn in een normale slaapopbouw heeft geen gevolgen voor de slaapkwaliteit.

• Proces S, de homeostatische slaapdruk.

• Proces C, de circadiane slaapdruk

(suprachiasmatische kern is de hoofdklok).

Slaapritme en biologische klok

Hoeveel slaap

heeft een kind iedere 24 uur nodig ?

De slaapduur bestaat uit de nacht, maar ook uit de dutjes overdag. In de tabel hierboven kun je zien hoeveel procent van de kinderen overdag dutjes doet.

Leeftijd % kinderen dat overdag slaapt 0-2 maanden 100

≈ 3 maanden 100

≈ 6 maanden 100

≈ 9 maanden 100

≈ 12 maanden 100

2 jaar 87

3 jaar 50

4 jaar 35

> 5 jaar 5

Middagdutje en bedtijden

Bedtijden voor het middagdutje 4-12 maanden:

• 9:00 uur, duurt ongeveer een uur

• tussen 12:00 en 14:00, duurt één à twee uur

• tussen 15:00 en 17:00, duur naar behoefte 1-3 jaar:

• 1 middagdutje van ongeveer 1-3 uur

Bedtijden voor (school)kinderen

• Bij kinderen tot 6 jaar liggen de bedtijden vaak tussen 19.00 en 19.30 uur.

• Bij kinderen tussen de 6 en 8 jaar liggen de bedtijden vaak tussen 19.30 en 20.00 uur.

Bij kinderen die minder slaap nodig hebben of in de ochtend langer kunnen slapen, kan het beter zijn een latere bedtijd aan te houden.

Dutjes of slapen overdag

13 14

15 16

(4)

Effecten van slaaptekort

Minder dan aanbevolen uur slapen per nacht:

• Grote kans op blessures

• 400 x meer kans op hart- en vaatproblemen

• Meer kans op suikerziekte en Alzheimer

• Geeft kleinere testikels, meer onvruchtbaarheid

• Mindere sportprestaties

• Schoolprestaties gaan achteruit

• Minder goed revalideren

• Grotere kans op een beroerte

• Grotere kans op virusinfecties (zoals corona)

• Gewichtstoename

• Aantasting geheugen en concentratieproblemen

• Meer nervositeit en depressiviteit

• Slechtere communicatie en besluitvaardigheid

• Herstellende werking

• Leren en geheugen

• Immuunsysteem

• Opruimfunctie

Slaap is belangrijk

-Belangrijk voor leren, geheugen en gevoelens

Groei hormoon

Slapen en afweer

(G)Lymfatisch systeem

19 20

21 22

(5)

• Prikkelbaar

• Slechtere stemming

• Emotioneel labieler

• Minder motivatie

• Slechtere aandacht en concentratie

• Slechtere opvoedvaardigheden

• Effect op relatie

Bron foto: Eerlijke familieprotretten, NRC.nl

Gevolgen voor het gezin

Slaap problemen in kaart brengen

Verschuren O et al. Early Hum Dev. 2017 Oct;113:120-128

Methoden om slaap in kaart te brengen

Slaapkalender Slaap/waak kalender - week 1

Dag 7. Datum: ____-____-____ ma/di/wo/do/vr/zat/zon (omcirkelen) Tijd naar bed: __:__ Tijd uit bed: __:__

Emfit QS (respiratory and ballistocardiography signals)

Heart rate Breathing rate Movement

25 26

27 28

(6)

Time in bed

Bed exit Awake

Time out of bed Core sleep

Light sleep Deep sleep REM sleep

Example Emfit registration

Awake

REM

Deep Light

De casus zijn zeker niet altijd eenvoudig!

Inslaapproblemen

Doorslaapproblemen

Aanpak/behandeling van slaapproblemen

slaapstoornis aandoening kenmerken actie Primaire insomnie 3/7 nachten; > 30 minuten wakker

na naar bed gaan/wakker in de nacht/voor geplande tijd

Slaaphygiëne Pedagogische interventie

Primaire

hypersomnie narcolepsie Oncontroleerbare slaapaanval Specialistische verwijzing Circadiane

ritmestoornissen DSPS Normale slaap op laat tijstip Slaaphygiëne, licht, gedragsmatige interventie Parasomnieën Nachtmerrie

Nachtangst 2^edeel nacht; herinnering+, contact+

1^edeel nacht; herinnering-, contact- Uitleg gedragsmatige interventie Uitleg

veelvoorkomende slaapproblemen

4 veelgebruikte en effectieve adviezen

• Licht in de ochtend (circadiane ritme)

• Bewegen overdag (24 uurs poster) (slaapdruk)

• Niet gamen in de avond (prikkelverwerking)

• Gedrag (prikkelverwerking)

Slaap en bewegen

31 32

33 34

(7)

Slaap en overprikkeling

Waar komt overprikkeling vandaan?

Uitleg aan ouders Geplande rustmomenten Structuur en voorspelbaarheid

Rustige activiteit Actief kind, actief ontprikkelen

Bedtijd verlaten

Slaapomgeving

Een goede slaapomgeving zorgt ervoor dat een kind makkelijker in slaap kan vallen en beter door zal slapen. Denk hierbij aan het volgende:

• De optimale temperatuur van een slaapkamer ligt tussen de 16° en 18° Celcius.

• Houd de slaapkamer donker en gebruik een rood nachtlampje als uw kind bang is in het donker.

Verduisteringsgordijnen houden licht van buiten goed tegen.

• Zorg ervoor dat uw kind de slaapkamer associeert met slapen. Beperk speelgoed tot het minimum en berg het ‘s avonds op. Zorg voor zo min mogelijk afleiding, zoals posters en schilderijen, aan de muur.

Gebruik geen TV, tablet of computer in de slaapkamer.

• Beddengoed. Uw kind moet zich lekker voelen in zijn/haar bed. Sommige kinderen willen graag zware dekens en een slap kussen. Anderen willen de dekens het liefst niet voelen. Zoek samen met uw kind uit wat het beste is. Een vertrouwd knuffeltje in bed kan uw kind ook helpen om in slaap te vallen.

• Denk aan geluid. Sommige kinderen hebben graag wat achtergrond geluid bij het slapen, terwijl anderen het graag (erg) stil hebben.

SLAAPTIPS voor kinderen

6 maanden tot 8 jaar

• Aanhouden van een slaapschema met vaste bedtijden (zowel voor het naar bed gaan, als opstaan). Zorgen voor een comfortabele, rustige en donkere slaapkamer met een temperatuur van 16-18° C.

• Een vast slaapritueel aanhouden.

• Dutjes overdag horen te passen bij de leeftijd en ontwikkeling van het kind.

• Overdag regelmatig naar buiten en zorgen voor blootstelling aan zonlicht.

• Overdag regelmatig bewegen.

• Geen cafeïne (zit bv. in cola, ijsthee en chocola) zes uur voor het slapen gaan.

• Geen zware maaltijden twee uur voor het slapen gaan.

• Vermijden van zware inspanningen voor het slapen gaan.

• Geen televisie of tablets 1 uur voor bedtijd.

Afbouwen van de dag

Voor kinderen met CP kan het afbouwen van de dag extra belangrijk zijn. De activiteiten rondom de bedtijd moeten worden gepland en gekozen op basis van wat het kind ontspannend vindt.

• Houd de lichten gedimd in de periode voor bedtijd en zorg ervoor dat de gordijnen goed dicht zijn.

• Gebruik een vast slaapritueel (zoals douchen, tanden poetsen, boekje (voor)lezen). Wanneer je kind in bed ligt kunnen extra ontspanningsmiddelen worden gebruikt zoals massage, aaien of rustige muziek (hangt van het kind af). Dit helpt om uw kind te laten ontspannen. Deze middelen zijn dus niet om uw kind in slaap te laten vallen.

• Voor heel actieve en onrustige kinderen waarvoor bovenstaande activiteiten te rustig zijn kan actieve ontspanning (stoeien of lekker buiten springen) meer geschikt zijn omdat zij hierdoor juist rustig worden.

Tips: Rustig bad, (slaap)liedjes, bekend dekentje of knuffeltje, knuffelen, een lekker bed, ritmische, herhalende rustige bewegingen, luisteren naar een verhaaltje, zachte muziek of juist een lichte fysieke activiteit.

SLAAPVERSTOORDERS

• Slaapverstoorders kunnen verschillen en veranderen per leeftijdsfase. Probeer uit te zoeken wat verstorend werkt bij uw kind en naar een oplossing te zoeken. Hieronder vindt u enkele veelvoorkomende verstoorders:

• Vaak moeten plassen. Blaasproblemen, of soms gewoon door teveel drinken voor het naar bed gaan.

• Pijn/krampen. Kinderen met pijn of krampen zullen hierdoor slaapproblemen ervaren. Ook lang in dezelfde houding liggen kan als vervelend worden ervaren.

• Houding. Afhankelijk zijn van anderen voor omdraaien/plassen vinden kinderen vaak lastig waardoor zij wakker blijven of worden.

• Angst. Bang zijn in het donker

• Geluiden. Kinderen kunnen wakker worden van geluiden zoals de wind, het tikken van een kachel of een wekker. Het hoeven helemaal geen harde geluiden te zijn.

• Een matras dat niet lekker ligt. Als de lighouding problemen geeft kan uw kind hier slecht door slapen. Als u denkt dat dit bij uw kind een slaapverstoorder is, overleg dit dan met uw ergotherapeut. Hij/zij kan advies geven.

Primaire

ritmestoornissen DSPS Normale slaap op laat tijdstip Slaaphygiëne, licht, gedragsmatige interventie Parasomnieën Nachtmerrie

veelvoorkomende slaapproblemen

37 38

39 40

(8)

Circadiane ritmestoornissen worden veroorzaakt door een verstoring van de biologische klok.

Er zijn drie voorwaarden waar een kind aan moet voldoen voordat we spreken van deze stoornis:

1. ontregelde slaap met als belangrijkste oorzaak een verstoring van het slaapritme.

2. de verstoring van de slaap veroorzaakt slapeloosheid en/of slaperigheid.

3. het slaapgebrek zorgt voor problemen in het sociale functioneren of voor problemen op school.

De meest voorkomende biologische klokstoornissen zijn:

delayed sleep phase syndroom advanced sleep phase disorder

Circadiane ritmestoornissen

Vast ritme, met name opstaan In weekend niet langer dan 1 uur uitslapen

Avond: donkere ruimte Ochtend: direct in helder licht

Primaire

ritmestoornissen DSPS Normale slaap op laat tijstip Slaaphygiëne, licht, gedragsmatige interventie Parasomnieën Nachtmerrie

veelvoorkomende slaapproblemen

Hoe herken ik het verschil

tussen een sleep terror en een nachtmerrie?

Sleep terror Nachtmerrie

Vooral tijdens het eerste deel van de nacht (diepe slaap)

Treedt meestal later op in de nacht (REM slaap)

Kind is overstuur en ontroostbaar Kind is goed te troosten Het afweren van aanrakingen Kind reageert op de komst van ouder,

bijv. met een lach Moeilijk om contact te krijgen Goed contact te maken met het kind Kind is moeilijk te wekken, maar valt

gemakkelijk weer in slaap

Kind is makkelijk te wekken maar komt moeilijk weer in slaap Kind heeft er geen weet van en

herinnert zich niets de volgende ochtend

Kind heeft herinnering van droominhoud

Sleep terrors (ook wel pavor nocturnus, of nachtangst) worden met name door veel jonge kinderen (peuters) doorgemaakt en hebben te maken met het uitrijpen van het slaappatroon. Het kind lijkt wakker, maar slaapt eigenlijk nog.

Ondanks dat deze nachtangsten erg verontrustend kunnen zijn voor ouders, zijn ze onschuldig van aard en groeien kinderen hier op latere leeftijd vaak vanzelf overheen. Hoe kunt u het verschil herkennen met een nachtmerrie?

Wat als mijn kind regelmatig sleep terrors heeft?

• Zorg voor een vast slaapritme en voldoende nachtrust.

• Tijdens de aanval: laat het kind uitwoeden (kalmeren werkt vaak niet) en blijf rustig (uw kind heeft zelf geen weet van de aanval).

• Zorg voor een veilige omgeving waarin uw kind zich niet kan bezeren in zijn/haar aanval.

• Treedt de sleep terror iedere nacht op een vast tijdstip op? Maak uw kind dan een kwartier voordat de aanval opkomt, wakker.

Hiermee kunt u het patroon van nachtangsten doorbreken.

Samenvatting

- Veel kinderen met CP (en hun ouders) slapen slecht - Inzicht in normale slaap is belangrijk:

- Slaapcycli en slaapprocessen - Veelvoorkomende slaapstoornissen - Belangrijke adviezen zijn vaak gericht op:

- Slaap hygiëne - Daglicht in de ochtend - Bewegen overdag - Weinig/geen prikkels voor bedtijd

Slaap bij kinderen met Cerebrale Parese. Weten we wel genoeg van (CP en) slaap? Olaf Verschuren. Wat hebben we geleerd afgelopen jaren?