Gevraagd: een progressieve sociaal-democratie

I

; I

328

I I

I

I I I

I

!

! s &._o 7/8 2ooo

SOCIAAL·DEMOCRATIE IN HET POST·SANERINGSTIJDPERK

Gevraagd:

De sociaal-democratie is er slechter aan toe dan wordt beseft. Het ontbreekt haar aan een nieuwe visie op de ontwikkeling van het kapi-talisme, het voortschrijden

een progress1eve

sociaal-

sinds het vertrek van precies zo verlopen als Felix Rottenberg kon worden verwacht. In dat WBS

-geschrift stonden

behar-democratie

van de techniek, de plaats

tenswaardige analyses van H. Don, B. Jacobs, F. de Kam en D. Wolfson over van de onderneming in een

wereldwijde 24-uurs-econornie en op de ver-houding tussen publieke en private sector in de ruimte -lijke ordening van Neder -land. Deze vaststelling staat op gespannen voet met het succes van twee paarse ka-binetten en het optreden van Kok als premier. Wie echter onder de

opper-ARNOLD HEERTJE het effect van de nog steeds

hoge staatsschuld op onze

economische

ontwikke-ling, de betekenis van het verminderen van de Staats -schuld voor toekomstige generaties door huidige meevallers te benutten voor de reductie van de staatsschuld en over een betere benutting van de Het ouderwetse lied van de expansie van

overheidsuitaaven kan door de PvdA niet zomaar worden aezonaen. Een jundamentele bezinninB op koers en richtinB van overheidsbeleid is uraent. Wie de sociaal-democratie en de kwaliteit van het

bestaan een aoed hart toedraaat, zal cifstand moeten nemen van het idee dat alleen de overheid

aoed doet. vlakte van de publieke rust schouwt, ervaart op tal van terreinen private onrust. De kwaliteit van publieke dienstverlening, onderwijs, veiligheid en infrastructuur laat zeer te wensen over. De verdeling is onrechtvaardiger dan ooit. De Partij van de Arbeid schuwt de maatschappelijke discussie - vanouds juist een van de speerpunten van de sociaal-democratische beweging- over deze onderwerpen. Er is allerwege sprake van het beperken van de vrij-heid van meningsuiting in vredestijd. Zelfs in het kabinet worden de beraadslagingen belemmerd door tijd verslindende aandacht voor details en de stijl van Ieiding geven. Tegelijk staat vast dat zonder Kok als lijsttrekker bij de volgende verkiezingen de sociaal-democratie een welhaast verpletterende nederlaag tegemoet kan zien. Er is derhalve sprake van een enorme kloof tussen de feitelijke bijdragen van Kok aan de kwaliteit van onze samenleving en de beeldvorming daarover. Vroeg oflaat komt evenwel de werkelijkheid hoven tafel zoals deze is.

Het debat over de financiele meevallers en het fmancieringsoverschot dat in mei werd georgani-seerd door de Wiardi Beckman Stichting naar aan-leiding van haar publikatie Schuld en Solidariteit, is

menselijke en infrastructurele capaciteit. Deson -danks herhaalt Melkert, gesteund door een al te volgzame fractie, het ouderwetse lied van de expan -sie van de overheidsuitgaven. En zelfs zo, dat nadat Melkert dat lied gezongen had tijdens die WBS-bijeenkomst in Nieuwspoort, de discussie- met in-stemming van Melkert- gesloten werd, terwijl deze juist op het punt van beginnen stond. Blijkbaar is Melkert's lied het enige dat men horen wil.

Wat ons verdeeld houdt is niet het oogmerk van beter onderwijs, betere gezondheidszorg, betere zorg voor bejaarden, veiligheid op straat en een betere kwaliteit van de infrastructuur. Het is uit -stekend als eindelijk wordt ingezien dat de PvdA zich heeft vergist in de rniddenschool, de basis -vorming, het studiehuis en het lager beroepsonder-wijs. Het is uitstekend als wij eindelijk inzien tekort te zijn geschoten in de sfeer van zorg en veiligheid. Het is uitstekend als wij eindelijk inzien dat twee-dimensionale uitbreiding van de infrastructuur, zoals de verbreding van wegen- kortweg de Netelen-bosificerinB van ons land- een beslissende aanslag be-tekent op de kwaliteit van het leven. Ons menings-verschil betreft niet zozeer de oogmerken van het

,Js ix ~n S - r-m le er ds

ze

e-et : s-ge ge ~n de O!n de n-te n-lat S- n-ze is an :re en it-lA is-~r­ >rt Ld. ~e-liT, ~n- >e-

:rs-"

1et . ---~---s &..o 7/8 2ooo

beleid, maar de instrumenten die in een moderne netwerkeconornie moeten worden gehanteerd om

de bij uitstek sociaal-democratische doeleinden te

verwezenlijken. Al kan niet worden ontkend dat de discussie over instrumenten ook accentverschillen blootlegt over doeleinden van beleid. Zo tekent zich

in onze partij een strorning af voor wie de kwaliteit

van de infrastructuur beperkt blijft tot de harde

component en die het behoud van natuur, cultureel erfgoed en open ruimten verwaarloost.

Wapperen met euro 's

In vier opzichten openbaart zich de intellectuele

armoede van de PvdA-fractie over het iliema van de

besteding van fmanciele meevallers. In de eerste

plaats worden deels nog te verdienen miljarden bestemd voor onderwerpen van staatszorg, zonder enige inhoudelijke bezinning op wat er precies moet

gebeuren. Zo he eft het bested en van extra miljarden

aan onderwijs geen zin, als niet eerst wordt beslist in het voortgezet onderwijs verticale structuren vanaf

het twaalfde levensjaar van de leerlingen op basis van gelijkwaardigheid te aanvaarden in plaats van de huidige horizontale gelijkheid van aile jongeren die uitloopt op sociale destructie. Verder dienen lerarenopleidingen geherstructureerd te worden in de richting van vakkennis en moeten aan docenten

voor het basisonderwijs serieuze eisen worden

ge-steld. Evenrnin zet het zoden aan de dijk extra geld te pompen in het oplossen van de wachttijden in de gezondheidszorg, als niet eerst wordt afgesproken het principe van een 24-uurs economie te

aanvaar-den. Miljarden voor de infrastructuur zijn zinloos

zolang het zicht ontbreekt op het begin van een

ant-woord op de vraag hoe private kennis en private middelen bij het oplossen van knelpunten kurmen

worden gemobiliseerd .. Kortom, onze beleids-makers wapperen met euro's zonder ook maar enig consistent beeld van de te nemen maatregelen. Er

ontbreekt een businessplan; zoiets kan zelfs een jonge ondernemer zich niet veroorloven.

In de tweede plaats wordt het verdiende geld van

de belastingbetaler nog steeds met bakken tegelijk het raam uitgegooid. Grote bedragen worden

uit-gegeven aan wachtgelden voor leraren, die onder de huidige omstandigheden in deeltijd zouden kunnen

worden ingeschakeld. Zo laat de tweede correctie

bij de eindexamens zeer te wensen over. De inzet

van ervaren, uitgetreden leraren en !eden van de wetenschappelijke staven van universiteiten zou kunnen bijdragen aan de reductie van de huidige

beunhazerij bij de eindexamens vwo en HAVO,

zoals blijkt uit onjuiste vragen en verkeerde

ant-woorden.

De rapporten van de Algemene Rekenkamer

staan bol van de enorme verspillingen in het

over-heidsapparaat, die telken jare worden herhaald. De

combinatie van een enorme maatschappelijke behoefte aan meer veiligheid op straat door het

aan-stellen van burgerwachten en de aanhoudende groei van het Ieger van WAO-ers is absurd. Mevrouw

Netelenbos geeft zonder toestemming van de Kamer grote bedragen uit aan bouwbedrijven die al eerder teveel in rekening hebben gebracht en

boven-dien nog zijn beschuldigd van fraude. Haar poging de

tweede Coenturmel privaat te financieren rnislukt

door een gebrek aan deskundigheid. Het beschik-baar stellen van extra publieke middelen

ont-moedigt slechts de optimale benutting van de beschikbare gelden. Kortom, de efficientie van de uitgaven kan aanzienlijk worden opgevoerd, mede door het aanscherpen van beleidsplannen

In de derde plaats moet de sociaal-democratie

afstand nemen van haar oude dogma dat publieke doelen langs de weg van publieke rniddelen moeten

worden bereikt. De moderne informatietechno-logie maakt het mogelijk publieke oogmerken ook

langs private weg te bereiken. Zo kan een kwalitatief hoogwaardige infrastructuur, die het behoud van

natuur, cultuur erfgoed, open ruimte en milieu als

uitgangspunt en niet als sluitpost kiest, worden verwezenlijkt door een beroep te doen op private

kennis en private rniddelen. In Nederland ontbreekt

tot zover de expertise op het terrein van publiek-private constructies. Het kenniscentrum bij het Ministerie van Financien is een met-de-handen-in-het-haar centrum. Het heeft tot zover niets op-geleverd. Het is beter opnieuw te beginnen bij het Ministerie van Econornische Zaken. Welk onder-werp van staatszorg men ook in beschouwing neemt, voor de oplossing van de vraagstukken kan men noch de private kennis noch de private gelden ontberen. De overheid blijft mede door de Europese monetaire regels beperkt in haar fmanciele moge-lijkheden, zodat een beroep op de private sector

nodig is om de kwaliteit van het bestaan te

waarbor-gen. Publiek-private constructies zijn vernieuwende

instituties, indien zij op zorgvuldige en deskundige

wijze vorm krijgen. Tegen deze achtergrond is het Pronk-model voor de watervoorziening een stap

terug. Weliswaar is water een bijzonder goed, waar-van de kwaliteit moet worden gewaarborgd, maar

I

330

I i !

i

I• I ,I

I!

I

~

s &_o 7/8 2ooo

dat geldt ook voor vlees en vis. Het behouden van eigendom en het door regelgeving bevorderen van een ambtelijke exploitatie rniskennen dat hoog-waardige kwaliteit van het water en continillteit van de watervoorziening kunnen worden bereikt tegen lagere transactiekosten en met een beter dienst-betoon en lagere prijzen voor de burgers. Ook hier moet de sociaal-democratie leren dat het benutten van de moderne informatietechnologie, progres-sieve oplossingen mogelijk maakt, die de burger in een betere welvaartspositie brengen.

Het belang van bet niet-calculeerbare

Publiek-private constructies zijn vooral van bete-kenis voor de sociaal-democratie als we ernst wiilen maken met behoud van natuur, milieu en cultuur.

De beide kabinetten-Kok hebben vooral in dit op-zicht onherstelbare steken Iaten vailen. De premier demonstreert bij herhaling geen oog te hebben voor de betekenis van het niet-calculeerbare voor de

wel-goed hart toedraagt, zal afstand moeten nemen van het idee dat aileen de overheid goed doet, en moeten zoeken naar sociale innovatie in de sfeer van publiek-private samenwerking en zelfs moeten erkennen dat de overheid ernstige fouten kan maken.

In de vierde plaats vergt een zorgvuldige analyse dat vergeleken wordt het besteden van fmanciele meevailers tegenover het effect van staatsschuld-reductie. Wat is de optimale weg om de gewenste doelen te bereiken? Onze politieke geestverwanten zijn tot een dergelijke analyse niet bereid, omdat de mogelijkheid van een discussie dreigt die zelfs met grote meningsverschillen gepaard kan gaan. Toch zou kunnen worden overwogen, dat het verminde-ren van de staatsschuld verstandig is met het oog op ongunstig tij in de toekomst, de vergrijzing van de beroepsbevolking, het bijdragen tot een blijvend lage rente en het structured verminderen van de rentekosten. Daardoor komen op lange termijn de middelen vrij om maatschappelijke doelen te berei-vaart van de mensen van nu

en straks. Zijn denken lijkt gevangen binnen de perken van werk, werk, werk, havens, havens, havens en groei, groei, groei. In toe-nemende mate blijkt echter voor de burgers het behoud van natuur, het koesteren

Het is onbegrijpelijk dat in

Nederland de overheid onder leiding

van Kok nag steeds probeert te

bepalen wanneer wij mogen winkelen,

naar een bibliotheek gaan

if

mogen

werken

ken, die berusten op door-dachte en weloverwogen beleidsplannen.

Het roer gaat om

Tot zover kan de conclusie worden getrokken dat een combinatie van het zo snel mogelijk reduceren van de van open ruimte en een ge

-zond leefmilieu

flink

te teilen. Dat aan deze compo-nenten van de behoeftebevrediging geen fmancieel prijskaartje kan worden gehangen is geen reden deze buiten de economische besluitvorrning te houden. De natuur is niet aileen productiefactor, maar ook consurnptiegoed. De Betuwelijn is niet aileen een ramp in de eng financiele zin, maar vooral uit een oogpunt van het vernietigen van natuur en cultuur. Dat een dergelijk ingrijpend project nu aileen nog wordt doorgezet om het gezichtsverlies van Kok en Jorritsma te beperken werpt een merkwaardig licht op de werking van onze democratie. Het zal onze fractie nu een zorg zijn, maar de geschiedenis zal over hun houding een zeer negatief oordeel veilen.

Dat negatieve oordeel wordt versterkt indien naar voren komt dat in de fractie een man met een uiterst beperkte kennis van zaken, opportunistisch gedrag en veeleer gedreven door persoonlijke ambities dan door het publieke belang op lange termijn de beslis-singen neemt, die stroken met de wensen van de premier. Kortom, wie de sociaal-democratie een

staatsschuld en het groot-scheeps introduceren van publiek-private construe

-ties in het onderwijs, de zorg, de infrastructuur en de veiligheid een progressiever sociaal-democra

-tisch programma is dan het berijden van het oude stokpaard van de eenvoudige uitgavenexpansie. Bij dit uitgangspunt sluiten nog meer moderne inzich

-ten aan.

Ik noem ailereerst de 24-uurseconornie, waar

-van de kern niet is dat iedereen vierentwintig uur per dag moet consurneren en werken, maar dat wet

-telijke belemmeringen zijn weggenomen bij het uit

-oefenen van de vrijheid van subjecten ove reenkom-stig hun wensen te werken en te consurneren gedu-rende aile mogelijke perioden en op aile mogelijke plaatsen. Tegen de achtergrond van internet als de wereldwijde belichaming van de 24-uurseconomie, is het onbegrijpelijk dat in Nederland de overheid onder lei ding van Kok nog steeds probeert te bepa-len wanneer wij mogen winkebepa-len, naar een biblio-theek gaan of mogen werken. Het wordt tijd dat een jongere generatie zich van deze ketenen bevrijdt.

rJ. n .t e e e n e t h

p

e d e e 1 -n e n

:

1

e n l-e ij

l--

·

d l- )-n s &._n 7/8 2ooo

Het onderwijs kwam reeds ter sprake. Er is hier

een volledige ommekeer noodzakelijk. Onze partij,

de PvdA, heeft gelijkheid en gelijkwaardigheid

ver-ward. Terwijl het idee van de maakbaarheid van de

samenleving door de sociaal-democratie al geruime

tijd geleden is opgegeven, wordt in het onderwijs de

maakbaarheid van de leerlingen nog als uitgangspunt

gekozen, alsof pubers van twaalf tot vijftien jaar

ge-lijk zouden zijn. Wij hebben structuren in het

on-derwijs beklonken, die berusten op de waan van de

dag uit de jaren zeventig. Wij hebben zo generaties

huidige energievoorziening met hoge

overgangs-kosten. De sociaal-democratische traditie kent

verscheidene voorbeelden van dergelijke

trend-breuken. In het huidige tijdsgewricht laat onze

be-weging het echter ook in dit opzicht afweten. En met

betrekking tot het water komen we niet verder dan

een terugval op lang vervlogen tijden.

Door de eenzijdige nadruk van twee

kabinetten-Kok op de kwantitatieve groei van productie,

inkomsten en bedrijvigheid, is de kwaliteit van het

bestaan in het gedrang gekomen. Deze kwaliteit

van leerlingen vervreemd

van een intellectuele

uit-daging. De

lerarenoplei-dingen en de grote

scholengemeenschappen

zijn uitgegroeid tot

wan-gedrochten. Leerlingen

van het voortgezet onder-wijs willen geen wiskunde,

De Partij

van

de Arbeid lijkt in dat

opzicht haar langste tijd te hebben

gehad. Het partijkader vormt een

hangt ten nauwste samen

met het onve~vangbare en

niet-reproduceerbare dat

ons door natuur en cultuur

is aangereikt. Het gemak

waarmee kwaliteit wordt

opgeofferd aan kwantiteit

kent een ondergrond. Deze

gesloten front

if

ze!Js een hcifhouding

rand de vermeende ]eiders

natuurkunde en scheikunde meer studeren. Voor

een land dat een kenniseconomie wil zijn rampzalig.

Wij zullen op korte termijn moeten koersen op

kwaliteit. Daartoe moet het roer om, hoe pijnlijk

datook is voor Van Kemenade, Wallage en

Netelen-bos. En het roer gaat ook om, niet omdat ik het zeg,

maar omdat de samenleving er om vraagt en de

toe-komst van onze kinderen ermee is gediend. De

studenten als consumenten van kennis en de

onder-nemers en werknemers als producenten van kennis.

Het onderwijs wordt aldus meer en meer een

bouw-steen voor een netwerkeconomie. Daarvan is het

kenmerk dat wereldwijd vierentwintig uur per dag

transacties tot stand komen met een hoge

toe-gevoegde waarde en een bescheiden beslag op

ruimte, natuur, cultuur en milieu. Precies het

om-gekeerde, dus van wat vooral door toedoen van Kok n op stapel is gezet.

In nauwe samenhang met de overige hier

aan-geroerde thema's verdient het energiebeleid

aan-dacht. De gevestigde orde behelst een

energie-structuur die wordt gekenmerkt door economische

machtsposities, onnodige verspilling en

milieu-vervuiling. De in warmte opgeslagen energie wordt onvoldoende benut en gaat vaak geheel verloren.

Een auto is eigenlijk een warmtewisselaar, die

toe-vallig ook nog rijdt. Er is een

kwalitatiefhoogwaar-diger energiepatroon mogelijk door meer nadruk te

leggen op integratie van de energieketens van gas,

olie en elektriciteit. Het bereiken van dit oogmerk vergt een fundamentele herstructurering van de

wordt gevormd doordat in de economische werkelijkheid niet aileen

reprodu-ceerbare goederen voorkomen, maar ook

niet-reproduceerbare. De reproduceerbare goederen

zijn de goederen van alledag, waarvan we Ieven, met de eigenschap dat ze telkens opnieuw kunnen

worden voortgebracht. Daarom hebben zij een

na-tuurlijke prijs, die berust op hun reproductiekosten.

De marktprijzen die op de markten tot stand

komen, kunnen afwijken van de natuurlijke prijzen.

Winsten weerspiegelen deze afwijking. En op

winsten zijn de burgers als ondernemer,

werk-nemer, ambtenaar en consument tegenwoordig uit.

De niet-reproduceerbare goederen zijn de

goede-ren, waarmee wij Ieven. Ze worden aangereikt uit

het verleden, kunnen na vernietiging niet opnieuw worden voortgebracht, kunnen wei worden

bewaard en doorgegeven. Vrijwel aile

cultuur-goederen vallen eronder. Schilderijen, unieke

muziekuitvoeringen, unieke voordrachten, unieke

gebouwen, historische monumenten, maar ook

allerlei onvervangbare goederen in de prive-sfeer,

zoals juwelen en foto's. Maar ook natuur en milieu

hebben in hoge mate een niet-reproduceerbaar

ka-rakter. Deze goederen kennen geen natuurlijke

prijs, omdat er geen reproductiekosten zijn. De

waarde van deze goederen, wordt mede bepaald

door wat een gek ervoor geeft. En dan hebben we

het over de toevallige waarde in geld en niet over de

meer fundamentele betekenis van deze goederen en

diensten als bouwsteen van de bewaareconomie.

3

32

s &.o 7/8 2ooo

Het niet-reproduceerbare

Het huidige tijdsgewricht wordt gekenmerkt door

het opofferen van niet-reproduceerbare goederen

en diensten aan reproduceerbare goederen. Dit uit

ruimtelijk en cultureel oogpunt destructieve proces

wordt gevoed doordat in de reproduceerbare

econornie opbrengsten, kosten en winsten in

klinkende munt worden genoteerd, terwijl in de

niet-reproduceerbare economie deze calculatie ten

principale ontbreekt, zodat de samenleving in haar

besluitvorming uitsluitend is aangewezen op zuiver

persoonlijke oordelen van individuen. En de

inspira-tiebron van deze oordelen wordt vaak ingesnoerd

tot de waan van de dag. Soms echter omspant deze

de rijkdom van het verleden, heden en toekomst.

Dan wordt het behoud van cultuur en natuur de

speelbal van gekken en dwazen, die zich buiten de

modieuze kaders plaatsen.

Vanouds heeft de sociaal-democratie

aantrek-kingskracht uitgeoefend op buitenbenen, die door hun onorthodoxe opvattingen het uitwisselen van

meningen, argumenten en visies steeds weer

stimuleerden. Een politieke partij fungeerde ook als geschikte institutie om deze discussie te organise-ren, te kanaliseren en tot breed gedragen inzichten

te smeden die de maatschappelijke loop der dingen

hebben belnvloed. De Partij van de Arbeid lijkt in

dat opzicht haar langste tijd te hebben gehad. Het

partijkader vormt een gesloten front of zelfs een

hofhouding rond de vermeende !eiders,

onafhanke-lijke oordelen worden buitengesloten, de jongere

generatie wendt zich af en de buitenbenen vinden in

het maatschappelijke debat meer dan voldoende

gehoor, ook zonder formele politieke organisatie,

mede dankzij internet. Er zijn meer Nederlanders

die de naam van Lennart Booy dan die van de

voor-zitster van de Partij van de Arbeid kennen. Oat zou

te denken moeten geven, maar dat is niet het geval.

Een PvdA-congres over de werkelijkheid zoals deze is

Uit een oogpunt van optimale allocatie, een

aan-wending van onze middelen met het oog op de

be-hoeften van huidige en toekomstige generaties, is

een vee! betere besluitvorming over het behoud van cultureel erfgoed, natuur en milieu urgent. De

aan-passing van het masterplan voor het Noordzee

-kanaalgebied kan niet aileen aan de gemeente

Amsterdam en de provincie worden overgelaten.

Natuurgebieden vallen overal in het land, zoals

recent nog in Ede, te gemakkelijk ten prooi aan de

expansiedrift van lokale bestuurders.

Het karakter van de arbeid in onze samenleving

evolueert in snel tempo. Op individueel niveau wordt beslist wanneer, waar en onder welke

omstandigheden arbeid wordt aangeboden door

mondige werknemers. De arbeid wordt naast

productiefactor, ook consumptiegoed. Urgent is

daarom het ingrijpend verbeteren van de uitvoering

van het onderwijs op aile niveau's. Zonder het

benutten van kennis vaart niemand wei, verschraalt

de samenleving en worden wij soms het slachtoffer van onnodige calarniteiten, zoals geweld op straat en

de ramp in Enschede.

Behalve de allocatie verdient de vergeten

ver-deling vee! meer aandacht. De armoede en

achters-tand in de arme buurten van grote steden hebben de

afgelopen jaren niet meer op de agenda van Kok, de

fractie en het PvdA-bestuur gestaan. De ellende in

de samenleving is vee! ernstiger dan het geharrewar over de salarissen aan de top weerspiegelt. De Partij

van de Arbeid zou een congres over de verdeling van

kennis, inkomen en macht moeten organiseren,

waar de werkelijkheid ter sprake komt, zoals deze is.

Het is niet erg waarschijnlijk dat Kok op een

der-gelijk congres nog een gemspireerd spreker kan zijn,

ook a! gaat het over een centraal thema voor de

sociaal-democratie. Oat zou te denken moeten

geven, maar dat is niet het geval.

ARNOLD HEERTJE

Bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van de economische wetenschap, Universiteit van Amsterdam