G E H E IM E E N O P E N R E S E R V E R IN G D O O R B A N K E N door H . H . M . F oppe
W ie het probleem van open en geheime reservering bij banken aan de orde stelt, zal zich, alvorens conclusies kunnen w orden getrokken betref fende het vraagstuk, moeten realiseren in welke vorm en de openlijke, stil le en geheime reservering in het algemeen bij de verslaglegging een rol spelen en w elk stan d p u n t te dien aanzien moet w orden ingenomen.
H e t is daarbij van veel belang na te gaan of en in hoeverre de sta n d punten van het m aatschappelijk verkeer en de certificerende accountants elkaar dekken, resp. of er van een van beide zijden, of w ellicht van alle bei nog w ensen onvervuld blijven.
Als algem ene regel kan men zeggen, d at stille en geheim e reservering optreedt bij alle posten in de verm ogensopstelling w aarbij sprake is van
1. kennelijke of verborgen overw aarde ten aanzien van de boekw aarde resulterende in een lager actief;
2. kennelijke of verborgen overschatting van de verplichtingen e n /o f voorzieningen ten aanzien van de werkelijkheid, resulterende in een hoger passief.
Hierbij kan men dus ter zijde laten alle noodzakelijke of nagenoeg noodzakelijke correcties op het actief, zoals reserves op debiteuren of te r zake van m inder of incourante voorraden, waarbij dus het w oord reser vering ten onrechte w ordt gebruikt, alle noodzakelijk geachte correcties op het vastgelegd actief, alle zo goed mogelijk geraam de bestem m ings- reserves, zoals garantie- en procesverplichtingen en last not least alle openlijke reserveringen, zoals statutaire, bijzondere en agioreserves, bij welke laatste het aan geen twijfel onderhevig is, d at de reserves geheel onbeclaimd zijn. D it onbeclaimd zijn moet dan eveneens inhouden: fiscaal onbeclaimd, tenzij elders in de balans voorziening is getroffen voor la tente belastingplicht.
H oe staan nu het m aatschappelijk verkeer en de accountant, die de jaarrekening moet certificeren, in het algem een tegenover reservering? M en mag allereerst zeggen, d a t bij geheel openlijke reservevorm ing het probleem duidelijk ligt. Bij dergelijke voorzieningen zowel van vrij als bestem m ingskarakter, kan er slechts een vraagstuk o ntstaan ten aanzien van de wenselijke hoogte der reserve, w aarbij de betrokkenen in alle vrijheid critiek kunnen uitoefenen. D it kan zich bij voorbeeld voordoen bij steeds voortgaande dotaties aan de statu taire of (vrije) bijzondere reserves, w elke bedrijfseconom isch niet noodzakelijk w orden geacht en w aartegen de w instgerechtigden, al dan niet gesteund door de statutaire voorschriften, in het gew eer kunnen komen.
H et vraagstuk gaat pas in volle om vang zijn betekenis krijgen, zodra het bestuur der V ennootschap al dan niet met toestem m ing of met voor kennis van de aandeelhouders of andere w instgerechtigden, m aatstaven g aa t aanleggen ten aanzien van de w aardering, die onderschatting van het actief of overschatting van het passief ten gevolge hebben.
U itdrukkelijk moet hier gewezen w orden op het feit, dat dergelijke m aatregelen w orden getroffen al dan niet met voorkennis of toestemming van de betrokkenen.
geacht. M oet er geen sprake zijn van een zo veel mogelijk benaderd juist beeld van het vermogen? !)
H e t is duidelijk, d at men hier te lande vrij algem een tot de erkenning is gekomen, d a t het vorm en van stille e n /o f geheime reserves behoort tot het goede koopm ansgebruik. H e t „ju iste” beeld is reeds in een aan tal z.g. geclausuleerde verklaringen vervangen door een „betrouw baar” beeld.
M en certificeert dus als het w are het feit, d at het werkelijke verm ogen niet geringer is dan het zichtbare.
H oew el sommigen met een zw aar hart, hebben de accountants begre pen, d at men tegen deze stroom niet kon oproeien. H et doteren aan, resp. het bestaan van de geheime e n /o f stille reserves is vrijwel allerw ege door vakgenoten geaccepteerd, hetgeen mede blijkt uit het zonder voorbehoud goedkeuren van jaarrekeningen, w aaruit het bestaan of vormen van d er gelijke reserves duidelijk blijkt. E nige voorbeelden zijn hier: het opvoe ren van G ebouw en, M achines en Installaties op ƒ 1,-—■, zodat de nieuwe aankopen telkenjare ten laste van de R esultatenrekening w orden geboekt, of wel het doteren van het bij emissie behaalde agio aan de reserve „on d er crediteuren” .
H e t is hier w ellicht niet overbodig op te merken, d at er verschil be staat tussen „stille” en „geheim e” reserves. W a n n e e r een kantoorge bouw tot ƒ 1,-—- is afgeschreven, kan men zeggen, d at er een „stille” re serve bestaat. E en ieder kan inzien, dat er een reserve in dit actief schuilt. D e om vang van de reserve is niet bekend, m aar het bestaan ervan niet geheim.
S ta at het bedoelde pand echter op de balans voor ƒ 100.000,— bij een publieke verkoopw aarde van ƒ 250.000,— dan is de reserve voor het me rendeel dergenen, die van de balans kennisnem en zonder insider te zijn, geheim. V o o r de groep der insiders is het een stille reserve.
N eem t men als accountant dus in het algem een genoegen met het vormen van stille reserves, t.a.v. één belangrijk punt b estaat er zelfs vol strekte communis opinio: de accountant dient zich te verzetten tegen het onzichtbaar putten uit de vroeger gevorm de stille reserves, w anneer het gevolg is, d at er een gunstiger rentabiliteit w ordt getoond, dan in wezen is bereikt. H e t is voor een ieder duidelijk, dat in dit geval het stadium van het maken van misbruik is bereikt, w anneer de bedoelde jaarrekening w ordt gebruikt voor het aantrekken van nieuw risicodragend kapitaal of bankcrediet en zelfs indien via de beoordeling van de financiële pers of na eigen kennisnem ing de betrokken w aard en voor belegging w orden gekocht l) 2).
T e n aanzien van het probleem der stille reservering verdient het voorts aanbeveling er op te wijzen, d at soms zeer geleidelijk stille reserves on t
l) Interessant is de situatie in Engeland waar de Company’s Act van 1948, die als algemene regel heeft, dat de Capital of Revenue Reserves en Provisions uit de jaar rekening moeten blijken, uitdrukkelijke uitzonderingen maakt voor de „banks, discount and assurance companies” (Section 149 en Eighth Schedule Part I, Sections 4 en 6 en Part III), onder voorwaarde nochtans, dat: „where in its balance sheet capital reserves, revenue reserves or provisions are not stated separately, any heading stating an amount arrived at after taking into account such a reserve or provision shall be framed or mar ked as to indicate that fact and its profit and loss account shall indicate by appropriate words the manner in which the amount stated for the company’s profit or loss has been arrived at”.
staan zonder d at men zich van deze vorming duidelijk bew ust is. Z o zal een fabriek, die het in grote machines vastgelegd actief in een periode van 7 tot 10 jaren afschrijft in de loop van of na die periode kunnen bemerken, d at het totale actief t.o.v, de vervangingsw aarde en zelfs t.o.v. de publieke veilingsw aarde belangrijk meer w aard is, d an de boekw aarde. H ier kunnen factoren als langere technische levensduur of belangrijke verhoging van het prijsniveau een rol spelen.
N a deze uiteraard oppervlakkige opm erkingen betreffende de reserve ring, zowel open als geheim, zal men moeten nag aan of het v raagstuk van deze voorzieningen bij banken hetzelfde ofw el anders ligt dan bij andere ondernem ingen.
E en ieder, die met de m aatschappelijke functie der algem ene banken bekend is, w eet d at een zeer belangrijke activiteit w o rd t gevorm d door de credietverlening. D eze activiteit is van prim aire betekenis, m aar brengt ook risico’s met zich mee, die zich vooral m anifesteren in tijden van teru g lopende algem ene conjunctuur of bij incidentele dalingen van grondstof- fenprijzen. G een andere soort huishoudingen dient zich ter richtige u it voering van h aa r functie zó intensief te interesseren in andere bedrijven. G een vakkundig credietbeleid, geen uitnem ende credietorganisatie, geen credietbew aking door specialisten kunnen echter volkomen w aarborg zijn tegen incidentele of conjunctuurm atige verliezen.
De latente m ogelijkheden tot het lijden van verliezen zijn hier van meer im portantie, dan de reeds gebleken risico’s en de algem ene banken zijn zich hiervan terd eg e bew ust. E en vertrouw enscrisis w ensen zij a tout prix te vermijden, hoewel men w eet dat èn door het centrale toezicht èn door de solidariteit der branchegenoten betere w aarborgen zijn ge schapen dan in het verleden wel h et geval is gew eest. E n daarom w orden er zeer consequent stille reserves opgebouw d als stootkussen tegen m oge lijke verrassingen en ter algem ene versteviging d er financiële structuur. D e vraag of de banken bij de politiek der stille reservering aspecten v er tonen, die een bijzondere beschouw ingsw ijze rechtvaardigen hoop ik hier mede bevestigend te hebben beantw oord.
T h a n s zullen wij dienen na te gaan hoe deze stille reservering in de practijk tot stan d komt en of voor deze reservering norm en bestaan, die bij voorkeur niet dienen te w orden overschreden.
A an de h and d er gepubliceerde bankbalansen zien wij, d at reservering o.m. geschiedt door onderw aardering van vast actief, van bankgebouw en dus. A ctivering van meubilair, kantoorinstallaties en dergelijke v indt vrij wel in het geheel niet plaats 3). D eze wijze van reservering is echter niet de voornaam ste. De belangrijkste stille e n /o f geheim e reservering is die w elke geschiedt door vorm ing van reserves „onder C red iteu ren ” . M en zal zich afvragen, w aarom onder crediteuren en niet in m indering van debiteuren. H e t antw oord hierop is voor de h an d liggend. H e t in aftrek brengen van debiteuren verkleint de totaaltelling der balans en juist deze balanstelling is een geliefkoosde vergelijkingsbasis om de betekenis te meten. D e reservering onder crediteuren geeft een hogere totaaltelling, zodat deze w ijze gew oonlijk w o rd t gekozen.
O p w elke wijze m anifesteert zich nu de onderw aardering van het vast gelegd actief? D it geschiedt op drie wijzen:
3) Montgomery (vide Auditing blz. 397) geeft het standpunt van de accountants in de Verenigde Staten weer als hij schrijft:
occa-1. door conservatieve w aardering d e r gebouwen, w aarop zeer belang rijke afschrijvingen hebben plaats gevonden. D it is het systeem van het m erendeel der financiële instellingen.
2. door w aardering van alle G ebouw en op ƒ 1,— . De lopende bouw ver- plichtingen w orden zelfs geheel gereserveerd (systeem d er R otter- dam sche B ank).
3. door w aardering van alle gebouwen op een conservatief bepaalde ver koopw aarde. H e t verschil met de vroeger ontstane conservatief be paalde boekw aarde als onder 1. is gedoteerd aan een speciale reserve,
(systeem der H ollandsche B ank-U nie).
D e w aarderingsw ijze sub 2. dem onstreert in vergelijking met 1. een grote reserveringspotentie. Zij duidt aan, d a t van het kapitaal en de openlijke reserves geen bedragen in m indering behoeven te w orden ge bracht voor de financiering van G ebouw en etc. H et inzicht in de K api taal- en reservepositie w o rd t er echter door bemoeilijkt.
D e w aarderingsw ijze sub 3. geeft een juister inzicht in de kapitaal- en reservepositie d er ban k dan bij 1. en 2.
D e hierboven reeds aangegeven wijze van reserveren onder crediteuren is zoals hierboven reeds opgem erkt, voor ons probleem van veel meer belang.
Zij treed t bij de verslaglegging der algem ene banken op verschillende wijzen aan de dag.
1. Bij de w instverdeling of d aaraan voorafgaande m aar afzonderlijk op de R esultatenrekening genoemd, w orden specifieke bedragen ter ali m entatie van de „onder crediteuren” opgenom en R isico-R eserve v er meld. H ier vindt dus zichtbare reservering plaats m aar de m utaties in bedoelde reserve zijn voortaan aan het oog onttrokken. D e reserve ring is openlijk, de reserve zelve is geheim.
2. Bij de w instverdeling w o rd t uitgegaan van een saldo „n a dotatie aan de reserve voor Risico’s ” onder crediteuren. H e t fe it der reservering is openlijk, de hoegrootheid en de latere m utaties zijn geheim. M en deelt publiekelijk mede, d at men de w inst heeft „afgeroom d” voor het bekende doel.
3. U it opeenvolgende verslagen w o rd t men niets gew aar van dergelijke reservering to td at gew ag w o rd t gem aakt van het reeds bestaan ener reserve. M en heeft in vroegere jaren gehandeld als sub 2. zonder dit m ede te delen. O o k hier derhalve afrom ing van het resultaat.
M en mag wel aannem en, d a t accountants, die overigens bij de verslag legging d er algem ene banken in N ed erlan d nog een beperkte rol spelen, tegen deze handelw ijzen, althans die o n d er 1. en 2. geen overw egende bezw aren hebben.
O p de bedoelde reserveringsm ethode, die bijna altijd m eer of m inder
direct in relatie w erd gebracht met de risico’s van het bedrijf, bij w elke risico’s die der credietverlening w el een doorslaande rol spelen, w erd een bijzonder licht gew orpen door het laatst gepubliceerde jaarverslag der R otterdam sche Bank N .V . Deze instelling deelt mede, d at een bedrag van niet m inder dan ƒ 20.000.000,— is overgeboekt van de reserve onder crediteuren, die jarenlang consequent w as opgebouw d, naar de openlijke reserve. D e bankdirectie deelt mede, d at men het gew enst heeft gevonden de zichtbare verm ogenspositie te versterken, zonder tot vergroting van het aandelenkapitaal over te gaan en dat bovendien de resterende reserve onder crediteuren voldoende w as te achten voor de thans nog onvoor ziene risico’s. M en deelt dit mede, ondanks de in de laatste jaren zeer sterk gestegen om vang der credietverlening, blijkende uit de vergrote saldi per de ultimo van het boekjaar.
O ng each t de bedoeling, die de bank bij deze m anipulatie heeft gehad — niet onw aarschijnlijk is hier de w ens n aar voren gekomen om een gro ter verm ogen te kunnen tonen, nu in N ed erlan d door de belangrijke deva luatie het stam verm ogen, in vreem de valuta gemeten, voor het buitenland n aar verhouding sterk is gedaald — mag men dus vaststellen, d at hui dige overw egingen prevaleren boven de tot heden verkozen onzichtbare versterking en d at het doel, dat men vroeger hierm ede vooral had door de resterende reserves, voldoende w o rd t gediend.
A ndere instellingen w aren de bank reeds voorgegaan in overigens ge ringere overboekingen van de interne n aa r de openlijke reserves.
W a t in het geval d er R otterdam sche B ank vooral klemt is de grote om vang w aarin reservering heeft plaatsgevonden. H ebben hier in het verleden behalve de gem otiveerde versterking, n.1. die ter opvanging van risico’s niet evenzeer belangrijke onttrekkingen plaats gevonden uit de sfeer van w instgerechtigden?
D it probleem mag ons beroep niet onberoerd laten. H oew el de banken uiteindelijk hier over de hoogte der reservering moeten beslissen, zal de accountant, die geroepen is om de jaarrekening te certificeren, de over tuiging m oeten hebben, d at geen verschuivingen plaats vinden, die ken nelijk ten koste gaan van de kapitaalverschaffers en andere w instgerech tigden. Z elfs w anneer men het er over eens kan zijn, d at voor banken andere m aatstaven gelden dan voor de overige bedrijven, het ,,ne quid nim is” geldt bepaaldelijk ook voor hen.
