Princeliicke deuiisen

(1)

Claude Paradin

bron

Claude Paradin,Princeliicke deuiisen. François van Ravelenghien, Leiden 1615 (herdruk)

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/para003prin02_01/colofon.php

© 2016 dbnl

(2)

Totten Leser.

GOETGVNSTIGELeser, Dit boecxken, eerstelijck int Fransch gemaect door Meester CLAVDEPARADIN, Canonick tot Beaujeu,ende daer nae, te vveten in het Iaer 1563, in Nederlantsch vvtgegeven van VVillem Silvius, heb ick door versoeck van sommige vvederom in druc laten vvtgaen. Doch mits dat ick daer nu vvat in verandert heb, vvasset noodich den Leser van alles te vervvittigen.

Ten eersten, den Naem oft Tijtel des Boeks, te vvete P^RINCELICKEDEVISEN,en heb ick niet verandert, mits dattet daer mede bekent is: al ist saecke dat den Franschen naem DEVISESHEROIQVES,ende den Latijnschen SYMBOLAHEROICA, verder strec; al oftmen seyde Blasoenen, Wapenen, Woorden, oft Losen van Princen, Heeren, ende ander cloecke, wijse oft gheleerde Helden.

Ten tvveeden, de V^OORREDENaen den Heere Theode van Marze, hoe vvel die van den eersten oversetter vvat ghecort zijnde aen eenen anderen Heere geschreven

Claude Paradin,Princeliicke deuiisen

(3)

is gevveest, hebbe ick gantsch onvermindert vvillen vertalen, ende hier na stellen, mits dat sy het vvoort D^EVISESint lanc bediedt en verclaert.

Ten derden, elcke Deviise heb ick met een eyghen getal van de andere verscheyden ende afgesondert.

Ten vierden, de Spreucken oft VVoorden die nae het getal volgen, meest in Latijn, som in Griecx, som in Fransch, Italiaensch ende Spaensch gestelt, die gemeynlijc niet meer dan halve Veersen zijn, heb ick met een coppel-rijm, oft tvvee regelkens dichts verduytscht: doch so onderscheydelijck, dat het gene dat met ronde letters vvtgedruct is, eygentlijc bediet de vvoorden die inde Devise self staen: ende datter noch by staet, met Neerduytsche letters, is het ghene datter op verstaen moet vvorden, om eenen volkomen sin te maken. VVant beneffens dat de aerdigheyt der Devisen sulcx schijnt mede te bringen, dat se meestendeel soo veel te fraeyer zijn, hoe sij met vveiniger vvoorden meer sins connen begrijpen: soo vvaeret ooc bij nae onmogelick datmen de bevallicheyt die eenige Deviis

(4)

in de eene taele heeft, oock soo bevallichlijc in een ander soude connen gebringen, met gelijcke ende even veel vvoorden. Selfs in die tvvee lange regelen en canmen somtijts niet begrijpen al het ghene datmen met die corte vvoorden soude connen verstaen: mits datmen eensdeels door de verscheydenheyt der Schilderijen, eensdeels door de duysterheyt der VVoorden, de selve op soo veelderley

verscheyden vvijsen trecken ende vvtleggen can; datse soo vvel tot gheestelicke als vvereltlicke sinnen dienstelick zijn.

Ten vijfden, nae elcke Schilderij heb ic hier bygevoecht. meestendeel acht, somtijts thien of meer regels in dicht, dienende tot breeder VVtlegginge van elkce Devise:

vvaer in ick getracht heb de vvoorden die op elcke Schilderij staen, soo met de bediedinge der Schilderijen te vereenighen, dat men daer eenen bequaemen sin vvt scheppen can. VVel ist vvaer, dat ic meest het voornemen van Paradin ghevolgt heb: maer nochtans somtijts heb ick die vvat elders ende verder getrocken, mits dat de vvoorden sulx schenen te verheyschen.

(5)

Ende voorvvaer men soudese meest alle noch op veel ander sinnen connen getrecken; namelijck in verstandt van Liefde. Tvvelck ick meestendeel gemijdt heb, mits dattet onbetamelick vvas het ghene dat Paradin tot eenen geestelicken oft treffelicken sin verdocht hadde; dat selve tot eenen lachelicken te vvillen misbruycken.

Ten sesten ende ten laetsten volght de Bedieding oft Glose die Paradin self gemaect heeft, om den oorspronck der Devisen aen te vvijsen, als in de volgende Voorreden van hem oock vermaent is. Dese heb ick ooc heel op een nieu

verduytscht:

maer soude de vertaelingh van Silvius uutghegheven, gansch ghevolgt hebben (mits dat ick een anders vverck niet garen en verduyster oft verdruk) vvaer het sake gevveest datse met soo veel half-Latijnsche ende Fransche vvoorden niet vervult ende ontciert en vvaer, de vvelcke hedensdaechs met recht vervvorpen zijn.

Dit is al tghene vvaer in dat desen Druc van den anderen verschilt, oft daer mede over een comt. Vaert vvel. VVt Leyden, desen 18 Augusti 1615.

Ioost van Ravelenghien.

(6)

Den seer edelen Heeren, Mijnheer Theode van Marze, Ridder, Baroen; ende Vryheer van Marze, van Belleroche, Lassenaz, &c, vvenscht Clavde Paradin veel ghelucks.

BEneffens de seer groote genoechte ende vermakelickheyt die den mensch wt de verscheydentheyt der Schilderijen pleeght te scheppen: soo isser noch een ander niet minder iae voornemelicker nutticheyt, die hem van de selve comt, niet weynich te achten: te weten dat hij door dese middel veel ghemackelijcker alle sijn sware ende bijnae onlijdelicke becommeringhen soo wel des lichaems als des geests, verdraghen ende overcomen mach. Ende dese nutticheyt is de ghene die onse edele oude voorvaders altijt in achtingh hebben ghehouden, insonderheydt de groote Coninghen, Princen ende Vorsten: die welcke hebbende tot allen tijden in heur hoochclimmende gheesten de schaeduwen, ende afghebeelde eygentschappen, oft Ideen des Deuchts, oock so veel ghedaen hebben, dat sy hen selven behelpende met het ghebruyck der Schilderijen, al was het sake dat alle dese voorschijnselen des Deuchts die sij in hun ghemoet gheschapen oft gevat hadden, seer vervlieghelick ende wonderlijcken haest verdwijnende waren; dies niet te min, de selve

voorbeeldinghe, met dese Schilderijen so in hunnen sin gevesticht hebben, dat sij mitsdien de Deucht selve gedurichlijcken bekent, bemint, voor ooghen ghehadt, ende tot hunner groote tijtcortinghe, ende voldoeninghe in eeren ge-

(7)

houden ende nae ghetracht hebben. De middel waer mede sij dese

Deuchts-eygentheyt soo vast verstaen ende onderhouden hebben, is dese: te weten dat elck een van henlieden, nae de eyghen gheneghentheyt die hij in sijn begrip of sinnen hadde, sich selven begaf om te verzieren oft verdencken, ende daer naer te doen schilderen oft anders afbeelden, eenich dinc dat de selve Idee oft

Deuchts-eyghentheyt beteeckenen, te voorschijn bringhen, gelijckenis geven of wtdrucken mocht: acht nemende t'zij op de ghedaente, t'zij op den eygen aert, t'zij op eenich ander besonder kenteecken daer die sake mede begaeft was. Sulcke schilderijen oft afbeeldingen aldus by haer erbonden zijnde, noemden sy hen DEVIISEN, hoe wel dat het gemeyn volck de selve door onwententheyt oft misverstant tot desen dage toe VVAPENSnoemt, om dieswille dat de voorseyde Heeren dusdanige beelden in hun Wapenen plagen te doen schilderen, namelijck op hun Schilden, Targien, Rondassen oft Bokelaers: midts dat sy ghenoechte namen om te vercieren ende te vereeren tgene dat sij al heur hope ende wtterste toevlucht naest God op stelden: mits dat sy oock, te wijl sij inden crijg waren (met een inbeelding oft gevoelen dat sij in heur doot gingen) wenschten sulcken Deviisen, of Losen gedurich voor heur gesicht te hebben, ende over hun te draghen, als vastelijck voorgenomen hebbende, te leven ende te sterven in het aenschouwen van sulc een vermaensel ende warachtich gedenckteecken des Deuchts. Nemende dan dagelijcx meer ende meer voortgancx dese soo loflicke ende heerlicke sake, ende alom in ghebruyck comende, zijn daer allengheskens beneffens

(8)

de voornoemde schilderijen eenighe VVOORDENende op de voorgenomen sake recht sluytende oft te pas comende corte Spreucken bij gevoecht geweest, dienende tot het verstant vande selfe afbeeldinghen, voor de geleerde oft wijse lieden. Welcke woorden, met de Devijsen oft voorseyde Schilderijen van de edel ende

hoochgheboren menschen tot dese onse tijden toe vervolghens onderhouden zijn gheweest. Want men mach noch hedensdaechs merckelijcken genoech

aenschouwen, soo wel inde trotse huysen ende costelicke timmeragien ende gebouwselen, als inde treffelicke Hoven, ende Paleysen der Coninghen, ende grootmachtighe Heeren oft Vorsten, die met dusdanige Devijsen ende

Deuchtsbeelden heel verrijct ende alom verciert zijn, dat dese yverige ende vierige gedachtenis des Deuchts, aldaer noch geensints minder is, maer wel meerder, dan in voorleden tijden: soo veel te meer, als de sake ende het wtwijsen van dien veel merkelicker ende oochschijnelicker is. Ick dan, al dit voorseyde bevroeyende, als verwondert zijnde in de menichte ende tghebruyck van alle dusdanige Beelden, heb een weynich tijts willen overbringhen om een cleyn ghetal vande voorseyde DEVIISEN

op te teeckenen ende in schrift te stellen: te weten sommige der selver die hier voortijts gebruyct oft als Wapens ghedraghen zijn gheweest van onse Voorvaders:

ende sommige ander van machtighe Vorsten, Prelaten, ende groote Heeren van dese tijden: ende de voordere eensdeels gehaelt wt de Historien ende

Gedenckenissen der vromer daden soo wel van de eene als van de andere. Met de welke elk een sich selven sal mogen behelpen om de Deucht, Eere,

(9)

ende Vromicheyt te leeren erkennen ende beminnen min noch meer dan de Egyptenaers in voorleden tijden hun voornemen ende ghedachten plaghen wt te drucken door sekere teeckenen oft letteren die de Griecken Hieroglyphica noemden, al oft sij Heylige graveersels, oft wtgehouwen beelden wouden segghen. Daeren boven soo sal een ieder alhier insgelijx oock moghen sien ende lesen eenige cleyne Scholien, dat is Glosen, oft Bediedingen der selver Devisen, na het wtwijsen van het gene dat ick daer van hebbe connen gheramen, oft nae het verstant dat ick daer wt heb connen gevatten. Hierom Mijn Heere, nademael dat uwe seer edele

Heerlicheyt ende wtgenomen geest altijt ende sonder ophouden vermakingh heeft in alle goede wetenschap (volgende den aengeboren eyghen aert van V. E.

Voorvaders) ende sich verheugt in allerley dingen die sodanich zijn datmer de Deucht in mach aenschouwen, nae sporen oft leeren: Soo heb ick mij selven verstout om Vwe Edelheyt dit cleyn bundelken oft paxken van Tapijten te weten de voorseyde mijne DEVISEN, te bieden ende te schenken: Het welck anders nergens toe strecken en sal, dat voor pant ende vaste versekertheyt van het goet herte ende grooten lust, die ic heb, om Vwe Edelheyt ergens in dienstich te wesen: Verhoopende dat ghij in dit selve mijne Werck also grooten genoechte rapen sult, als ghij begeerich, ende wenschende zijt dat de Deucht allom geeert, in weerden gehouden ende verheven mach worden. In Beaujeu, desen 15 Ianuarius 1556.

(10)

Princeliicke Deuiisen van Clavde Paradin.

I. Nullis praesentior aether.

Voorwaergheen menschen zijn den hemel naeder-comen, Dan die ons Heeren Cruys te draghen heur bevromen.

(11)

IN als gheluckigh is den mensch die hem soo draecht, Dat hem niet meer op eerd' in sijnen sin behaecht, Dan volghen desen Vaen, die met dit Teecken heylich Allomentom verciert den mensch hout vrij en veylich.

Den Christen die dat draecht, en voor tgeloove strijt, Mach recht, hoe dattet gaet, verheugt zijn en verblijt, Gemerct dat niemant meer bij Godt en is verheven Dan die voor Christi Cruys wilt wagen goet en leven.

Anders.

Die niet in weelde, maer in Christi Cruys te dragen Neemt sijn behaghen,

Die machmen met goet recht, en sonder alle roemen Een Cruys-heer noemen.

DE Hebreusche letter Thau is een heylich ende salichmakende teecken, ende bediet het Heylich Cruys ons Heeren, seydt Sinte Hieronymus in sijn Wtlegging op't Euangelie van Sinte Marcus. Met dusdanich teecken sach Ezechiel in sijnen profetischen gheest eertijts, alst blijckt int negende Capittel, de Geloovige ghemerckt worden aen haer voorhooft door den Engel, de welcke in hun herten bedroeft waren om de grouwelijcke sonden die sij binnen de stadt van Ierusalem hadden sien bedrijven: door de middel van welck teecken sij gesalveert, bewaert oft gheberght zijn gheweest onder de quade menschen, die door een Goddelicke sententie oft vonnis corts daer nae seer haestelijck van den selven Enghel gedoodet zijn. Ten anderen, dese letterThau beteeckent Consummatio, Volmaking, dat is, Voleynding ende Besluyt van eenich dinck: want het is de laetste letter van den Hebreeuschen A, B, den selven sluytende ende volmakende: het welke niet gedaen oft al soo geschickt en is son-

(12)

der een groot verholen heylich teecken oft Mysterie: gemerckt dat onsen Verlosser ende Salichmaker, hanghende aen het hout des Cruyces, dese laetste woorden wtgesproken heeft, eer hy starf, te wetenConsummatum est, dat is, Het is voldaen:

een ieder merckelijc te kennen gevende door de voorsz. woorden, dat alle Profecijen ende heylighe Schrifturen, die te vooren van hem geschreven waren, als dan volcomen ende vervullet zijn, te weten ter selver stonden dat hij verheven en opghetrocken was aen het Cruys, dat is, tot het gheene dat dese letterThau bediedt.

Welke letter, soo veel haer gedaente belangt, op haer grootste geschildert zijnde, oft so alsmense in t'beginsel van't woort pleegt te schrijven, beter het teecken des Cruys wtwijst ende gelijckt, dan anders, oft binnens woorts gestelt zijnde: ende so wel de Griecken als de Latijnen schrijvense eygentlijck als een Cruys, tot op den dach van heden, te weten aldus,T.

Sulcx is dan het oprecht vaenteecken der gener die inde Christen Kerck crijgende zijn: ende tselve sal moghen voor het vaendel, banier oft standaert van de

Christelicke Ridders strecken.

(13)

II. Manet insontem grauis exitus.

Die gantschonnoosel is, crijgt dick een svvaerlick endt Quaet lijden is geen quaet, maer quaet doen is elend.

ONNOOSELChristen hert, en laet u niet verdrieten,

Dat dicwiils een vroom mensch besuert een claeglick endt:

Met sulcken endt begint hij t'leven te ghenieten.

En leed sijn lichaem niet, sijn siele waer geschendt.

(14)

Voorwaer elck mach dit Cruys met blijden schijn aenschouwen, En nemen't voor een loos van noch aenstaende vreucht.

Van een seer cort verdriet, maer langen loon van deucht.

Van eenen corten rouw, maer schutsel van lang rouwen.

Godts soon, het vredich lam, heeft door sijn Cruys en lijen En met sijn doot ons al van sterven willen vrijen.

ORVSApollo schrijft, dat die van Egypten onder haer heylige oft Hieroglyfijke teeckenen, om te bediede het toecomende oft eeuwich leven, schilderden een merk van twee langhe strepen, d'een overeynd staende, ende d'ander daer dweers op ligghende: ende hier van en conden sy geen ander reden geven, dan dattet een seker bedietsel was van eenige Goddelicke verholentheit oft Mysterie. Niettemin, soo veel isser af, dat sulken merk oock gesneden was op de borst van hunnen Afgodt Serapis: in wiens Tempel oft Kercke, wanneer Theodosius den Keyser de Heydensche Kercken ter eerden dede vellen, als Suidas schrijft, ettelicke letteren over al gheschildert oft ghesneden stonden, sulcke als de Griecken Hieroglyphica noemen, die de oprechte ghedaente van een Cruys hadden. Isidorus vertelt insghelijcx oock, dat ons Voorouders, om in hun boecken aen te teeckenen het ghetal der ghener die in eenighen slach omcomen ende gedoodt, oft ontcomen ende overghebleven waren, stelden voor het ghetal van de doode dees letterΘ, als met eenen schicht dweers doorschoten wesende: ende voor die ontcomen waren, dese

(15)

letterT. Tot bevesting van dese reden, is oock tgene dat Asconius Pedianus verhaelt, te weten dat hier voortijts in het cavelen oft loten dat inde Vonnissen gedaen wiert, drij mercken oft teeckenen gebruyckt wierden; te weten drij letteren of boecxstaven, genomen wt den GrieckschenA, B: ende naemelijck de letter Θ was Verwijsingh, ende treecken der ghener die tot de doot verwesen waren: de letterT bediede Vrijheydt oft Lofwijsinghe, om te betoonen wie datter vrij oft los ghewesen waren:

en de letterΔ, was Wtstellinghe van't Vonnis. Soo is dan de T, een seer goet ende geluckich teecken van Salichmakinghe: ghelijck Moyses oock wel betoonden, doen hy op den berch met opghesteecken armen was biddende voor sijn volck, also blijckt in het seventhiende capittel vanExodus. Want al soo langh als Moyses sijn hant oft armen aldus wtstrecte oft om hooch lichte, soo langh hadden de kinderen van Israel de overhant over haer vijanden: maer als hij die liet sincken oft nedervallen, wierden sij te rugghe gedreven, ende moesten voor haer vijanden achterwaerts wijcken.

(16)

III. Secum feret omnia mortis.

Gódts Sone, die sich self voor ons heeft willen waghen, sal oock al dat in ons sterflick is met hem draghen.

O groote goetheyt Godts, dat sijnen eyghen Soon Sich selven tot de doot voor onslie heeft begeven!

Het sterven sonder end was onsen rechten, loon,

Maer wij zijn door sijn doot gheraect aen't eeuwich leven.

(17)

O groote goetheyt Godts! de Doot is self gestorven, Wanneer Godts eenich Soon, het leven van ons allen, Ghestorven is de doot, daer wij zijn in ghevallen.

Had hy sijn bloet ghespaert, wy waren al bedorven.

DE metalen Slang die Moyses in de Woestijne oft wildernisse opgherecht heeft, als blijct wt het eenentwintichste capit. vanNumeri, wiens afbeeldsel oft teeckening cracht hadde om te genesen, alleen door het aensien, al de ghene die in stervens noot waren door het bijten van de vierighe ende seer schadelicke adders,

beteeckende daer beneffens oock het Cruys ons Heeren Iesu Christi, mitsgaders onse Salichmakinge ende verlossinghe van de eeuwighe doot.

(18)

IV. Hîc ratio tentandi aditus.

Wilt ghy in Hemelrijck te climmen u vercloecken, Hier is de middel om den inganck te versoecken.

SOECKTghij den rechten wech om salicheyt te erve, En om des Hemels deur t'ontsluyten tot u baet,

Neemt Christi Cruys voor dij: dat vrijt ons al van sterven.

Het leven sonder end becomtmen met dien raet.

(19)

Soeckt Christi Cruys altijt. Die sulcke sleutel draegt, Ontsluyt den Hemel haest, en sluyt de deur der Hellen, Dat hem den Duyvel niet en can met listen quellen, Die sonder Christi Cruys den mensch gedurich plaegt.

DE sleutel daer Esayas in het 22 capit. aldus van schrijft: Et dabo clauem domus Dauid super humerum eius, & aperiet: & non erit qui claudat; & claudet, & non erit qui aperiat: Ende ick sal den sleutel van het huys Davids op sijn schouderen leggen, ende die sal open doen, ende daer en sal niemant zijn die toesluyte: ende hy sal sluyten, ende daer en sal niemant zijn die open doe: Dese sleutel, segh ick, aenwijst oock ende bediedt het Cruys Iesu Christi.

(20)

V. Pignora cara sui.

Sijn costelicken pant heeft Godt voor ons ghegheven, Wiens Soon ons door sijn doot verleent het eeuwich leven.

VERBLINTen boos geslacht, en condij niet gelooven Dat onsen Heer ons Godt sijn beste pant, sijn Soon Ghelevert heeft ter doot, om onser sonden hoon?

Och Ioden, ghij en doet: uw sonden u verdooven:

(21)

Ghij zijt de eerste die de Profecijen crachtich Ghenoten hebt, en hebt self ghesien de Profeten:

Maer u versteentheyt groot is in u hert soo machtich, Dat ghy de laetste zijt op dat te willen weten.

VAn het Cruys van den Salichmaker des Werelts, ende van de verholen heylicheyt oft Mysterie van het Sacrament des Autaers, heeft gheprofetizeert Ieremias in sijn 11 capittel, sprekende dese woorden als met een onrechtveerdige stemme wt den mont der Ioden:Mittamus lignum in panem eius: al oft sij seyden, Laet ons hout in sijn broot steken.

VI. Animis illabere nostris.

Wilt toch, o Heer en Schepper van ons allen, Met uwen Geestin onse herten vallen.

(22)

Al is ons lichaem swack en cranck om uwe gaven En u wijtschijnich licht in't eerste te ghenieten,

Nochtans ô Heer, ons Godt, ghij comt ons herte laven, V zeghen valt op ons: al waer't dat ons verlieten De menschen al ghelijck; den glans van uwen Gheest Maeckt ons gheheelijck vry, heel blij en onbevreest.

Als ghy ons bij wilt staen, geen menschen hulp wij hoeven, En al den Satans list en can ons niet bedroeven.

DEn Boosen Gheest vleyt en lieflaft in sijn eerst aencomen: ende daer nae bedroeft ende verslaet hy de menschen, ende maecktse soo vervaert, datse niet en weten watse doen sullen van verbaestheyt: Darentegen den Heylighen Gheest, soet ende goedertieren, vervaertse wel wat in sijn eerst aencomen: maer daer na versekert hij heur, verblijtse, ende laetse heel vertroost: Ghelijckerwijs als waren de Heylighe Apostelen op den Pinxterdach, wanneer hij op heur daelde in ghedaente van vierige tonghen, als gheschreven staet in het tweede capittel vande Wercken der Apostelen.

(23)

VII. Fortuna fidem mutata nouauit.

Al isde kans tot ongheluck verkeert,

Sijheeft de trouvv ververscht en oock vermeert.

Francois An Rex Childevs IIII.

NIEMANTen moet te haest sijn hope laten sincken, En vreesen dat hem Godt geheel vergeten heeft:

Al heeft hij t'eenich tijt gheweeldichlijck ghesneeft, Godts goetheyt is veel meer dan iemant can gedincke.

Dit heeft den Franschen helt gesien aen sijnen vrient, Die hem door sijne trouw weer heeft in't rijck doen comen:

Dat hy nochtans eensdeels te missen hadt verdient.

Een vrient was meer dan t'Rijc dat hem was afgenomen, Voorseker als Fortuyn den mensche neemt te plagen, Blijft hem dan iemant bij, hij moet dan minder clagen.

Als teghenspoet begint, begint te blijcken trouw, Die anders in gheluck verduystert blijven souw.

(24)

Ten tijde dat Childeric den vierden Coninck van Vranckrijck (schrijft Paulus Emilius) gedwongen was sijn Rijck te verlaten door sijn schandige broosheyt ende quaet oneerlick leven, soo had hij eenen getrouwen vriendt Guimeus genaemt, die hem raet gaf dat hij sich in Duringer lant versteken ende bergen soude, ter wijlen dat hij (Guimeus) sijn wtterste naersticheyt doen soude om met des Coninx ondersaten over een te comen ende eendracht tusschen hem ende heur te maecken. Ende brekende een stuck gouts in tweeen, gaf den Coninck de een helft te bewaeren, tot een teecken, wanneer de ander helft daer bij gebrocht soude worden (de welcke hij hem belovede te gelegener tijt over te senden) dat hij als dan versekert soude wesen om vrijelijck ende onbeschroomt weder te comen, als wetende dat het verdrach ende vrede voor hem als dan heel besloten soude zijn. Twelck naemaels gebeurde: Want desen Guimeus brogt soo veel te wege, dat eenen Gillon, borger van Roomen, sich voor Coninck van Vranckrijck houdende, ten laetsten verdreven wiert, ende Childeric wederom in sijn rijck gestelt.

Anders.

Die in den blijden tijt ons aenhangt, is geen vriendt, Maer die in droeuen tijt ons trouw betoont, oft dient.

Anders.

In blijden tijt en weeld, ons elck om't seerste dient:

Maer in den droeven tijt, dan blijct den rechten vrient.

Anders.

Alst iemant mede gaet, elck noemt hem Vrient, en Heer.

Maer als hem tegen gaet, dan kent hem niemant meer.

(25)

VIII. Nutrisco & extinguo.

Ick voe te saem, en doe te niet;

De goede troost, de quae verdriet.

Reyn Salamandra, t'vier, dat all'oneel gedrocht Verslint en bringt te niet, can u dijn voetsel geven:

Gelijck dat al het quaet vernielt, het goet laet leven.

Den eelen Franschen helt heeft op u recht gedocht, Doe hij met cloecken moet het Keysersvolck bevocht, Den wijtvermaerden naem van sijnen hoogen stam Heeft hij gewaegt in't vier; dat hem gantsch niet benam, Self doe hij t'onder lach, heeft hem meer lof gebrocht.

Anders.

Recht mach de Salamandra, deugts afbeelding heeten, Recht mach de gulden croon heur opt hooft zijn gesett.

Sij leeft bij t'vier, bij t'vier wert t'gout reyn ende nett:

Oft deugt is rechte deugt, doet tegenspoet ons weeten.

(26)

De Salamandra in een vlammende vier, was de Wapen oft Devijse van wijlen den Edelen ende grootdadigen Coninck Fransoys den eersten van dien naem: ende daer te voren oock van Graef Carel van Angoulemme, sijnen vader.

Aengaende dese Salamandra, Plinius schrijft datter een dier is alsoo geheeten, het welck door sijnen couden aert het vier doet wtgaen, min nog meer dan ijs. Ander seggen dat sij int vier leven can. Immers meest alle de werelt stemt gelijckelijck, dat sij door t'vier gevoedt wort. Soo veel isser af, mij gedenckt noch wel, dat ick een medalie oft penninck gesien heb, die den voorseyden Coninck van coper oft metael had laten slaen, op de welcke aen de eene sijde gemaect was eenen Iongelinck, ende aen d'ander sijde dese tegenwoordige Deviis vande Salamander in't vier, met dit Italiaensch woort:Nutrisco il buono, & spengo il reo, dat is, Ick voe den goeden, en doe vergaen den boosen. Dat noch meer is, beneffens menige ander plaetsen ende Conincklicke hoven ende palaysen, daer dese Salamandra noch op den dach van heden opgerecht ende verheven staet, ick hebse oock gesien in een seer costelicke ende waerde tapisserije te Fontaynebleau, met dese twee Latijnsche dichten daer bij:

Vrsus atrox, Aquilaeque leues, & tortilis Anquis, Cesserunt flammae iam Salamandra tuae.

dat is,Den Beer fel, de Arents seer snel, de gevlochtene Slange Zijn nu voor dijn vlam ô Salamandra gevlucht.

(27)

IX. Monstrant regibus astra viam.

O mensch en wilt het waerdich ampt des Coninx niet misprijsen:

De Coningen gaen-in den vvech die heur de sterren vviisen.

Al is den Coninx-stam van een begin gesproten

Den boeren-stam geliick, nochtans moet elck hem wijcken:

Want Godt die ons al schiep, geeft die hij wil de rijcken, En d'ander niet dan't lijf. Soo vreemt zijn s'werelts loten:

(28)

Van eenderleye vleesch, van eenderleye bloet Zijn bey den slechten Laet, en den Vorst rijck van goet.

Godt gunnet die hij wil. hij wijst de groote heeren Door sijner sterren glans den hoogen wech van eeren:

De ander houdt hij laeg: doch sommige hij soo stijft Dat heur een Coninx hert in't boeren lichaem drijft.

De Broederschap oft Gilde des Ordens van de Sterre (in Fransch L'ordre de l'Estoille) daer Froissard van schrijft, in't edel huys ende geslacht van Sint Ouén bij Parijs, was openbaerlijk vercondicht ende ingestelt met groote feeste ende blijschap door den Coninck Ian van Vranckrijck int jaer 1351. Ende iegelijck Ridder van deser orden droech een sterre op sijnen caproen, ende oock opt schoonste, dat is op de blijckelickste stede van sijnen mantel. Dees feest vande Sterre, laet ik my duncken, is misschien gehouden ende eerst begonnen geweest tot vermaninge oft in

gedachtenis van die hemelsche Sterre die de Drij Coningen van Orienten oft Oosten comende, leyde ter plaetsen daer den Sone Godts, onsen Salichmaker geboren was. Van welcke sterre oock mach geschreven hebben Virgilius den Poeet (hoe wel hij nochtans spreect vande geboorte des soons van Asinius Pollio) seggende:

Ecce Dionaei processit Caesaris astrum:

Astrum quo segetes gauderent frugibus: & quo Duceret apricis in collibus uva colorem.

dat is:

Siet Cesar (Venus oir) is nu sijn sterre gecomen:

(29)

Sterre, de vvelcke het graen opt velt doet svvillen, en oock maackt Dat die Druyf vervv crijgt op d'openluchtige heuvels.

X. Donec totum impleat orbem.

De Maen loopt om tot datse vult den gantschen ronden bol:

Een eel geest wercttot dat siin lof de vverelt maect heel vol.

Voor dat de Maen heel ront voldaen heeft heure gangen En rust sii nimmermeer. Al schijnt sii vol te zijn,

(30)

Sij keert nochtans weer om, en neemt den ouden schijn:

Want heuren vollen glans en can sij niet verlangen.

Veel Alexander staert en connen oock niet rusten, En wouden t'Eerdtrijck gantsch wel onder heur gebringen:

Maer laes sij comen self eer t'onder, door heur lusten:

Meer dan de Maen verkeert, verkeeren d'eertsche dingen.

Het woort oft Deuijs vanden teghenwoordigen Alder Christelicksten veelverwinnenden Coninck Heinrick den tweeden van dien naem, is de wassende Maen.

Bijnae op alle plaetsen vande Heylighe Schrift, daer de Maen vermaent wort, daer bedietse de Kerck. Waer mede oock over een comt tgene dat Paulus Emilius verhaelt vanden Paus Calixtus den tweeden van dien naeme (die te voren Guido hiet, ende was den sone van Willem Grave van Bourgonnien:) den welcken des nachts eer dat hij Paus gecoren was, in sijnen droom docht een iong kint te sien, dat hem een Mane brogt, ende in sijnen schoot sette.

Ten anderen soo is de Maen ooc verscheyden veranderingen onderworpen, als nu als dan wassende ende brekende oft afgaende: ende voorwaer dusdanich is de Strijdende oft Crijgvoerende Christen Kercke oock: de welcke niet seer lang in eenen stant blijven en can: want allegang wort sij onderhouden, gesteunt ende beschermt van de Catholijcke Princen: ende dan terstont wederom sterckelijck vervolgt ende aengevochten van de Tyrannen ende Ketters: Soo datse altijts eenen gedurigen strijt heeft. Aende welcke

(31)

nochtans dese Conincklicke machtige Maiesteyt, dat is den Coninck van Vranckrijck, als eersten ende oudsten Soon van de Kercke, belooft sijn beschermende hant te houden: ter tijt toe datse gebrocht sal worden alom onder eenen Godt, eenen Coninck, ende eene Wet: ende datmen sien sal de volheyt ende rondicheyt van heur schaepskoye (dat is de Versameling van het gantsche Christelicke Vee) gehoedt ende geleydt werden door eenen ende eenigen oppersten Herder.

(32)

XI. Immensi tremor Oceani.

Dese ongemeten plas van d'Oceaensche Zee

Beeft, soo het schijnt, wanneer een Vorst sijn Vloot maect ree.

Eel Princelicke schaer, die om v lant te vrijden Versamelt zijt bij een, dit in gedachten houdt, Dat ghij de wilde Zee niet al te licht betrout,

En niet te veel en waegt, oft gij comt haest in lijden.

Dit ongestadich deel van dese Werelt ront

Ontsiet geen Vorst op eerd, elck mach daer wel voor schroemen:

(33)

Elck beve voor die plas. Die twater temmen roemen Verliesen meest hun lant, oft seylen aen den gront.

Anders.

De Zee en kent geen toom. Die op Zee wat beginnen Verliesen meer op't lant dan sij te Zee gewinnen.

Caligula bestont met sijn Romeynsche macht Na d'Oceaensche Meer een tocht stout onbedacht:

Maer als hij quam op strant, en wouw de Zee bevechten, En vont hij niet waer op sijn heyrcracht soude hechten;

Doch om te toonen dat hij wat groots had gedaen, Heeft hij sijn volck in't laetst met schelpen heel gelaen.

Anders.

En wilt de wilde Zee toch niet te temmen poogen.

De Zee kent niemant niet: en heur gedurich beven Doet beven menich helt. Dus neemt toch voor v oogen Dat niemant van degeen, die op het vaste leven Sal op de zee seer lang behouden d'overhand:

En die eylanden heeft, en soect het vaste lant

Oock nimmermeer seer lang sal heerschen over beyden.

Het schijnt dat Godt dees twee van een heeft willen scheyden.

Anders.

Het voegt een crijchsman wel, te seggen, Ick sal doen D'oneyndelicke Zee door mijnen grouwel beven.

Maer als den tijt ons leert, dan coelt de wulpsheyt coen.

Dan is men wel te vreen opt vast te blijven leven.

Xerxes begost te scheep een ongehoorde daet:

Maer tgeen dat hy volbrocht wat hem het meeste quaet.

Die met sijn groote vloot de Griexsche Zee quam decken Moest in een vischers boot weerom met schande vertrecken.

Coninck Lodewijck van Vranckrijck, den elfden van dier namen, heeft ingestelt de orden van Sinte Michiel, te weten int iaer 1469. Waer in hij stelde voor Wapen oft Deviis eenen gouden Halsbant, gemaect als van schelpen aen malcanderen gehecht

(34)

met dobbel stricken gevlochten op ketekens oft malien van gout; (gelijck Enguerran van Monstrelet betuygt:) daer inde middel onder aen vast gemaect was een gulden beelt van Sinte Michiel, staende op een steenrotse: twelck was hangende voor op de borst der Ridders. Twelck hij dede (aengaende het beelt vanden Oversten der Engelen oft Archangel. Sinte Michiel) naervolghende sijn vader Coninck Carel den sevenden van dien naem, die de selue schilderij van dien Sant in sijn wapens droech, sonderlingen doen hij te Rouaen eerst binnen quam oft sijnen intree dede: ende dat wt reden oft in aensien (soo men schrijft inde Daden vande Maegt van Orleans) dat den Engel Michiel sich vertoont hadde op de brug van Orleans, in schijn al oft hij de stadt tegen de Engelsche beschermde, als sijse seer vreesselijcken bestormden.

Immers desen Halsbant oft Crans, als eygen-teecken oft dracht van dese Conincklijcke orden, ende Deviis vande Ridders der selver, is een merck iae waerachtich wtwijsen van haerlieder edelheyt, vromicheyt, eendrachticheyt, getrouwicheyt ende vrientschap onder malcanderen: daerenboven als eenen loon ende vergoedinge van hun cloeckheyt ende vrome hooge daden. Bij de rijckheyt, costelickheyt ende suyverheyt van't Gout dat daer aen is, wort bereeckent haerlieder hoocheyt, grootheyt, waerdicheyt ende macht. Bij de gelijckichheyt oft eenveerdicheyt vande Schelpen, wort verstaen haer evenhoocheyt, oft gelijcke broederschap en eendracht van dees Or-

(35)

der: hier in volgende de Senateurs oft Raetsheeren van Roomen, die oock schelpen aen heur armen droegen, als blijct wt tboeck van Marcus Aurelius, ende dat tot een Wapen oft Devijs van heur eerwaerdicheyt. Bij de dubbel tsamen-cnooping oft stricken daer die schelpen aen den anderen mede vast gemaect zijn, wort beduydt heurlieder onverwinnelicke ende ontbrekelicke oft onscheydelicke eendrachticheyt.

Ende bij de afbeeldinghe van Sinte Michiel, wort verstaen de overhant op den alderschadelicksten ende vreesselicksten Vijant die den mensche hebben mach.

Aldus dan soo is dese Devijs ingestelt tot vertroosting, voorstant, bescherming ende versekertheyt van dit soo edel Coninckrijck: Ende oock ter ander sijden tot eenen schroom, schrick ende verwerring oft verderffenis ende beschaeminge der vijanden van tselve Rijck. Was oock besloten bijden voorseyden Coninck die dese orden ingestelt heeft, datter maer sessendertich Ridders tseffens op eenen tijt souden wesen, die dees Devijs souden mogen dragen: Vande welcke hij selfs het hooft ende opperste voorganger soude wesen. Des hijer terstont vijftien noemde, die hier alle vermaent zijn, om den wille van hun hoochwaerdige gedachtenis, mits dat sij de eerste gecoren zijn.

Hertoch Karel van Guienne, broeder des Conincx.

Hertoch Ian van Bourbonnois ende Auvergne.

Lodewijck van Lutsemburg, Grave van

(36)

Simpol, Conestabel van Vranckrijck.

Andries van La Val, Heere van Loheac, Marschalck van Vranckrijck.

Ian Grave van Sanserre, Heere van Bueil.

Lodewijck van Beaumont, Heere van Forest, ende van Plessis.

Lodewijck Destouteville, Heere van Torcy.

Lodewijck van La Val, Heere van Chastillon.

Lodewijck, de bastaert van Bourbon, Grave van Roussillon, Amirael van Vranckrijck.

Antonis van Chabannes, Graue van Dammartin, Groot Meester vant Fransch huys, oft Opper-Hoofmeester van Vranckrijck.

Ian, de bastaert van Armignac, Grave van Cominges, Maerschalck van Vranckrijck, Gouverneur oft Ruwaert van Dolfine.

Ioris van La-Trimoille, Heere van Craon.

Gilbert van Chabannes, Heere van Curton, Seneschael van Guienne.

Karel Heere van Crussol, Seneschael van Poitou.

Tannegui vanden Casteele, Gouverneur vant lant van Roussillon, ende van Sardienen.

(37)

XII. Vitus auos Troiae.

Die met v Roomsche macht de Griecken heel verwant Deedt v voorouders vvraeck van't edel Troyenlant.

Laet uwen vijant niet te lang in vreden leven, Die v met roovers-recht gequelt heeft en geplaegt:

Het is een edel wraeck dat elck sich selven waegt, Om als hy can oft mach den boosen oock doen sneven.

Sachtmoedicheyt heeft stee, als ghij met iemant vecht, Die in sijn oorlog heeft op v noch eenich recht:

Maer die heel sonder reen dijn ouders brocht te neder, Die moetmen alsmen can, van tselve geven weder.

(38)

Anders.

Het is altijts geweest, dat ionkheyt, die de wapen Eerst nemen gaet ter kant, een moedich roemsel spreect:

En datse seydt, Ick sal niet eer gerust gaen slapen, Dan ick dees wrake doe die mij voor 't herte steeckt:

Maer alsmen 't wel besiet, een oorlog te beginnen, Al doet den moet seer veel, verheyscht wel coele sinnen:

En om in allen tijt te doen iet prijsens waerdt

Behoeftmen hedensdaechs veel meer dan man en paerdt.

Coninck Lodewijck van Vranckrijck, den twaelfden van dien naem, als erf ende wettig Hertoch van Orleans, ende veruolgens oock te samen Grave van Blois, had voor een Devijs het Iiseren Verken, dat is een Verken met scherpe borstels gelijck een Egel. Welck dier mitsgaders den Wolf, beyde in de wapen van de voorschreven stadt Bloys over oude tijden gevoert plegen te wesen: gelijc ic aldaer op verscheyden steenen ende portalen oft opperdorpels gesien heb. Dit gedierte, als Plinius oock schrijft, datmen Iiseren Vercken noemt, is soo wel gewapent wtter naturen, dattet hem seluen verweert tegen de gene die dat tergen oft quellen, ende sonderling tegen de Honden, biedende heur eenige van sijne borstelen oft stekelige priemen daert mede begaeft is, ende dat soo snellijck al oft het eenige pijlen oft flitsen van hem schoot oft wierp. Maer om noch wijder te beduyden ende wt te leggen het verstant van dees Devise, daer is inde voorseyde stadt Bloys een van de beste huysen voor het welcke aen den

(39)

voormuur oft gevel eenen steen is daer dit Vercken in gehouwen staet, wat verheven zijnde: ende daer onder is oock gehouwen het volgende Latijns gedicht:

Spicula sunt humili pax haec, sed bella superbo:

Ex nostroq. salus vulnere, nexq́ue venit.

dat is:

Alle ootmoedige gunne ick vrede, de trotse bevecht ick:

Met mijn schicht ick d'een vvonde, den anderen help.

(40)

XIII. Non sine caussâ.

Dat Overheyt gebiet in landen en in steden,

Behaegt den quade niet, maer is niet sonder reden.

EN denckt niet dat de geen die over v gebieden Vergeefs zijn ingestelt; en dat elck-een mach gaen

(41)

Nae sijnen dommen lust, gelijck de wilde lieden, En dat wij hier op aerd in niemants macht en staen.

Onse Overheyt die is niet sonder groote reden Gestelt van Godt den heer in alle lant en steden:

Iae sij is Godes hant; en die heur wederstaet, Die sondicht ooc, als een die sijnen Godt versmaet.

In alle Wets-bedieningen ende Heerschappijen over eenige volcken, landen, steden oft dorpen, is boven allen nootsakelick dat de Gerechticheyt het opperste Gebodt heeft. Andersins, als daer geen recht gedaen en wort, ende als de Iustitie onder de menschen niet en heerscht, het is een gewisse saeck dat alle menschelicke gemeynschap nootsaeckelijk t'onder gaet, ende een eynde neemt. Om deser oorsaecken dan, als de Overheyt ende opperste Macht (ende int gemeyn alle Magistraten ende Wethouders) de Gerechticheyt, ende het swaert van Iustitien inde Conincklicke hant, vast houdt ende bestiert, dan behoort sij van een iegelick geeert ende met onderdanicheyt gedient te worden; recht als van Godt gesonden zijnde, ende door hem aldus ingestelt ende gevestigt, om te wesen een toevlucht,

behoedinge ende bescherminge van de goede; ende insgelijx een schroom, vrees, ende straf van de boose ende misdadige. Ende dit volgende den raet van den Apostel S. Pauwels tot de Romeynen int derthiende, wanneer hij seydt: Willen wij dan niet vreesen oft schroomen voor de Gerechticheyt ende volmachticheyt der Oversten? Wij en hoeven anders niet, dat wel te doen: ende alsoo in stede van te vreesen sullen wij gepresen worden van de Overheyt:

(42)

want sij is Godts dienersse, tot onser aller besten ende welvaren: Maer ooc, indien wij quaet doen, soo mogen wij die wel vreesen (want sij en draegt het swaert geensins niet sonder reden:) gemerct dat sij een dienersse Godts is, om recht te doen met gramschap, ende wraeck te nemen over al de gene die quaet doen. Ende hierom moetmen de Gerechticheyt onderdanich zijn, niet alleen door vreese van heuren toren, maer oock om onser gerusticheyts wille, dat is, om onse eygen wroeging, ende conscientie te ontlasten. Om de selve oorsaecke betaelt ghij de cijnsen, tollen oft opgeleyde belastingen: want sij (te weten de Princen, Rechters oft Wethouders ende Overheden) zijn Godts dienaren, die hun tot sulcx begeven hebben. Daerom so geeft een yegelicken het gene dat hem toecomt: die ghij tribuyt schuldich zijt, geeft hem tribuyt: betalinge ende tol, die betaling moet hebben: die ghij ontsach ende vreese schuldich zijt, ontsiet ende vreest hem: die ghij eere schuldich zijt, eert hem alst betaemt.

(43)

XIV. Plus oultre.

Den geest wilt nimmermeere gerust oft stille staen:

Hoe verde dat hij comt hij wiltnoch verder gaen.

NOCHverder gaen in deugt dan Hercules oint dede, Is voor een edel helt te prijsen t'aller tijt.

En dit nam Karel aen, die sulck een Rijck met vrede Gebiede naer sijn wil, dat al de Werelt wijt

(44)

Geen meer soo machtich Vorst gehadt heeft van te vooren.

Godt gunde hem sijnen wensch in al dat hij begon, Soo dat hij d'eene voor en d'ander nae verwon, Iae oock sich selven met, doe hij Rust heeft vercoren.

Karel den vijfden van dien naem, Keyser van het Roomsche Rijck, voert hedensdaechs voor sijn Devijse twee Stijlen oft Pilaren, die de ouders de twee Colomnen van Hercules plagen te noemen. De welcke zijn twee hooge bergen oft wtstekende ende verre in Zee loopende rootsen oft clippen, vanden anderen ontrent seven hondert vademen (oft beter stappen) verscheyden staende: de eene is in Barbarijen, ende gaet Afrijken aen, genaemt Abila: de ander is int Rijck van Granaden, ende gaet Spaengnien aen, Calpe geheeten. Tusschen dese twee Colomnen is een engte oft Zee-mont, diemen de Straet van Gibraltar, oft ooc de Ente van Sivilien noemt. De Poeeten meynden dat in dese Engte eertijts maer een vaste geheele rootse en was, de welcke den inganck van de twee Zeeen dicht toehiel: maer dat sij van Hercules met gewelt gheopent is geweest, om de Groote Zee oft Oceaen daer door in te laten comen. Ende tot gedenckenisse van dien soo werden dese twee Colomnen oft Pilaren aldaer opgerecht, in twee verscheyden deelen des Werelts; te weten d'een in Africa, d'ander in Europa. Ten anderen, om dies wille datter in oude tijden een gebruyck ende maniere was dat de groote Princen ende Vorsten eenige Gedenck-teeckenen op te rechten plagen, als hooghe

(45)

Bogen, Vouten oft Verwulfsels, ende oock Stijlen oft Colomnen, ter plaetsen daer sij hun reysen oft wtlandicheden volent hadden (gelijck men leest dat Alexander aen verscheyden canten van Asien naderhant oock gedaen heeft) soo heeft men oock vermoedet dat Hercules, om dat hij niet verder dan daer dese twee Pilaren staen, gecomen en was in alle sijn verreysingen, daerom oock dese twee voorseyde heuvelen als Stijlen opgerecht soude mogen hebben. De welcke inder waerheyt sulcx zijn, datmen niet sekerlijk en can geweten oftse daer wtter naturen over menige hondert iaren geweest, oft met menschen handen gemaect zijn. Niettemin soo veel isser van, datter eertijts eenen Tempel oft Kerck plocht te wesen, daer Hannibal in sacrificeerde oft sijnen brand-offer dede, wanneer hij van meeninge ende op reyse was, om oorloge tegen Italien te gaen voeren: In welcke Kerck oock twee Copere oft Metaele Colomnen waeren, elck acht cubitus, dat is ontrent de twaelf voeten hooch: waer wt de treffelickheyt ende costelickheyt van dat gebouw blijckeliken was.

Ende dese plaetse wierdt voor het Eynd des Werelts (nae het ramen van veelen) gehouden. Want daer en is geen gedenckenis, dat oint iemant verder oft voorbij dees Pilaren geseylt heeft voor de tijden van den voorseyden tegenwoordelijken gebiedenden Keyser Kaerel: Binnen wiens gebiedinge oft Keyserdom sijn ondersaten wt Spaengnien seylende, veel Eylanden ende bewoonde oft bewoonbaere plaetsen ontdect ende gevonden hebben: Als

(46)

insgelijcx oock gedaen hebben de Portugisen: de welcke seer veel landen verovert ende onder hun gebiet gebrocht hebben, soo wel Oostwaerts als Westwaerts in.

Om welcke vrome daden ende verbreydingen van sijn lantpalen oft limiten te bewijsen, draecht den voorseyden Keyser in sijn Devise de voorvermelde Colomnen:

met hope (soo hij seydt) om noch voorder te trecken, ende noch te conquesteren oft te gewinnen tgene datNoch voorbij oft Noch verder (in Fransch Plus oultre) gelegen is.

(47)

XV. Imperium sine sine dedi.

O Room ick heb u rijck voor alle seer verheven, En heb ueen gebiet heel sonder eynd gegeven.

GEENgrooter Vorst van macht en isser oint gecomen, Dan desen Cesars soon, Octauius geslacht:

Die oock den hoogen naem Augustus heeft genomen, Om dat hij t'Roomsche Rijk altijt vermeerd' in macht:

Daerom droeg hij ooc roem bij Capricornus teycken, Dat hem en sijn geslacht t'oneyndelicke Rijck

Van Gode was gegunt; het welck soo verd souw reycken Dat daer geen ander meer souw wesen dies gelijck.

Keyser Augustus, den eersten van het gantsche menschelicke geslacht Monarch ende Alleen-gebieder vande Room-

(48)

sche Werelt, ende vreedtsaem Keyser, was geboren onder het teecken van Capricornus, als Suetonius verhaelt. Waerom dat hij dat selve oock in sulcker waerden ende achting hiel, dat hij gelt dede slaen daer desen Capricornus oft Steenbock op wtgedruct stont: Soo seer liet hij hem duncken dat dit teecken hem sijn geluck ende voorspoet voorgebootschapt had. Van dese voorseyde munte vintmer noch hedendaechs ettelicke, soo wel van gout als van silver, daer den Capricornus in geslagen oft gedruct is, houdende tusschen sijn voorste beenen met sijn claeuwen een Werelt, oft ronden Cloot; ende op sijnen rug dragende den Horen van Overvloedicheyt oft van Amalthee: te weten in de goude penningen. Maer aengaende de silvere munte, die heeft daer beneffens noch een Roer oft Riem van een Schip, vast houdende aenden voorseyden ronden bol oft Werelts-beelt. Ende soo wel in de silvere als in de goude, stat het volgende woort A V G V S T V S .

(49)

XVI. Inextricabilis error.

Eenniet ontvverrelick gesuff, een dvvaling sonder endt Bevangt den mensch die sich te seer tot hooge dingen wendt.

Veel weten is veel moeyt, in lants en hemels saken:

Gelijck seer haest bevroeyt, een die sich onderwint Verborgen wetenschap den volcken wijs te maken:

Want hij sich selfs in't laetst in groote werring vint, Waer wt hem siin vernuft niet wel en can ontstricken.

Daerom die niet en wil in sulcke diepte sticken, Die volge Augusti raet; en laet de hooge dingen Door't weten van elck-een in geen verachting bringen.

Het monster Sphinx, teecken van een swaere ende diepsinnige sake, was oock de Devise vanden boven-verhaelden Keyser Augustus, in't beginsel van sijn Keyserlick gebiet oft regieringe. Waer mede hij te ver-

(50)

staen woude geven, datmen de verholentheden, aenslagen ende voornemen van een Prince in geender voegen en behoort te openbaren oft gemeyn te maken:

gemerct dat niet alleen de hoochwichtige wereltsche, maer oock de heylige, jae Goddelicke dingen heur auctoriteyt, ontsach ende achtinge verliesen, als sij al te seer door de handen oft in den mont van het gemeyn volck getrocken ende al te ruchtbaer gemaect worden. Twelk voortijts een oorsake was die de Egyptenaers beweegde om de gedaente van dese Sphinx aenden inganck van hun Kerken te doen stellen oft snijden, gelijck men lesen mach inde boecken van Celius Rodiginus.

Twee van dese Sphinges vont Augutsus, eer hij de voorseyde Devies aennam, onder de ringen van sijn moeder, de welcke malcanderen soo gelijck waren gesneden, datmen de eene wt de ander niet en conde onderkennen, gelijck Plinius schrijft. Met een van dese ringen plagen sijn vrienden, gedurende de binnenlantsche oorlogen ende muyterijen tusschen de borgers van Roomen, alle de Geboden, Placcaten, Brieven, Paspoorten ende Bevellen te segelen, in het afwesen vanden selven Augustus, als den tijt ende gelegentheyt der saken sulcx verheyschten.

Twelck oock bevestigt wort door het schrijven van Dio Cassius, die seydt, dat ter wijlen dat Augustus in Grieckenlant tot Athenen was, Agrippa ende Mecenas sijne saken te Roomen verrechten: de welcke hij macht gegeven had om voor alle ander sijne hovelingen oft vrienden te openen ende te besien de brieven die hij aenden Raet van Roomen sont. Ende

(51)

daerom had hij heur gelaten een signett (om de selve brieven wederom toe te segelen) daer een monster Sphinx in gesneden oft gegraveert was. Maer dese Devijse en was nochtans (als Plinius voort betuygt) geensints vrij van tantstokerij ende spotting van sommige, bij oorsake dat den aert van de Sphinx sulcx was dat sij vreemde geraetselen voortsbrocht: in voegen dat hier door onder den gemeynen man een schimpwoort omliep, te weten, Dattet niet vreemt en was, dat de Sphinx eenige geraetselen voortsbrocht; soo veel te seggen, dat Augustus misselicke ende seldsaeme grillen aenrechte; naedemael dat het vreemt monster Sphinx (met wiens afbeelding hij alle dinck segelde) de moeder van alle vreemde ende duyster geraetselen was. Hierom oock, op dat hij diergelijcke spotterijen ende schimpen ontvlieden soude, heeft hy tsedert dien tijt opgehouden sijne brieven met desen segel meer te onderteeckenen, als Suetonius tuygt: maer segelde een wijl tijts met de gedaente vanden Grooten Alexander: ende ten laetsten met sijn eygen aensichts beeldt. Waer mede, nae dat den seluen Augustus overleden was, oock hun brieven onderteeckenden veel van sijne naecomelingen in't Roomsche Keyserrijck; te weten Tiberius, Caligula, Claudius, Domitianus, ende meer ander Keysers.

(52)

XVII. Securitas altera.

Een toevlucht,ander hulp, en meer versekertheyt, Maect on gerust, en haest wt alle commer leyt.

In alle strijden is voorsichtigheyt te prijsen:

In nimmermeer en can tgewelt alleen soo wercken,

(53)

Oft smenschen cloeck vernuft moet die noch meer verstercken:

En dick is ons behouw den raet van weynich wijsen.

De menichte van volck is wel een groote saeck, En die daer op betrouwt, wilt steunen op sijn reden:

Maer een cloeck raetsman wijs, die is den rechten staeck Daer al den heyl op rust van landen en van steden.

De stercke Roomsche deur, die voor soo lange tijden De stadt aen heuren cant had connen wel bevrijden, Was wel een vast betrouw daer Syllas volck op stont, Maer meer versekerheyt deed heur den nieuwen vont.

Coninck Henrick van Engelant, den achtsten van dien naem, hadde voor een Lose oft Devijse de Traillie, oft Schof-hecken, datmen gemeynlijck hangt boven de ingangen vande steden ende sterckten. Van oudts, inde tijden vande Romeynen wasser te Roomen diergelijck Deurwerck, daer Appianus oock van vermaent, met het welcke Cornelius Sylla in tijde van de Borgerlijcke Tweedracht oft Inlantschen Muytcrijg, de stadt van Roomen versterckten, ende sich seluen daer meester van maecte, t'onderbringende sijn tegenpartije, genaemt de Factie van Carbo: den welcken meenende in de stadt te vallen oft in te breken met sijn volck door de Poort Collina genaemt, wiert door 't voorvermelde Schof-hecken, dat de soldaten van Sylla neder vallen lieten, te rugge verdreven, ende buyten de stadt gehouden: in voegen dat sijer veel van de Carboniaenen vernielden, selfs daer onder eenige Senateurs oft Raetsheeren van Roomen.

(54)

XVIII. Dederítne viam casúsve Deúsve.

Oft Godt, oft oock tgeval den vvech ons heeft bereydt, Is dick vergeefs gedocht, vergeefs lang overleyt.

EN ist geen wonder saeck, dat Godefroy den helt, Die eerst het heylich Graf verloste van't gewelt

Des Sarafijns gespuys, met eenen schicht doorboorde Drij vogels op een rij, als rijgende aen een coorde?

Neent, Gode en is niet swaer: die dicwijls een slecht teycken Van groote dingen geeft. Doe hij sijn hant wouw reycken

(55)

Tot segen van al tgeen dat Godefroy daer dede,

Wouw hy dat vreemt geval oock scheen te nemen stede.

DE gedenckenis ende teecken vande vromicheyt, edeldom ende outheyt van het geslacht van Lothringen, is de schilderij van drij Meeuwen, die gevonden waren stekende oft geregen aen den pijl oft flitse van Godefroy van Bouillon, doen hij de stadt van Hierusalem belegerde: de welcke flitse desen edelen Heere geschoten hadde tegen den Toren Davids. Het welck een voorteecken was (nae het wtwijsen van de Historien van Lothringen) van den grooten ende hoogen staet die hem nakende was: als dat hij verkoren ende gecroont soude worden tot Coninck van't voorseyde rijck van Hierusalem. Ende mits dat dit selue huys van Lothringen afgecomen is van sijn geslacht, daerom soo staettet noch op den dach van heden op haerlieder munte de afbeeldinghe van dese drij vogelkens, aen eenen pijl geregen, al oft sij al vliegende gelijckelick doorschoten waren geweest.

(56)

XIX. Fortitudo eius Thodum tenuit.

DieRhodus heeft bevvaert met sijne vromicheyt, Verdient dat sijnen naem gedurich wert verbreydt.

F.E.R.T.

NOCHswaert, noch speer, noch schilt, noch eenich vast gebouw, Hoe wel daer menich man in set al sijn betrouw,

En can een dapper helt niet seer voor wapen strecken:

Maer sijn voorouders deugt sal meest sijn deugt verwecken.

(57)

Het eel Savoysche bloet behoudt Ameet in d'oog, Om hem te volgen nae, is allen hun gepoog.

Die Rhodes door sijn moet en vroomheyt cost gehouwen, Laet in dees Ridders hert deugts ijver noint vercouwen.

Anders.

Den rechten Adel is, deugt om deugts-wil te plegen:

Maer daer nae volgen sij die sulck een voorganck cregen, Van hun voorouders eel, dat heur alleen de schaemt Verwect, en port te doen het geen dat heur betaemt.

Den slechsten Adel is, die geen deught meer en kennen, Maer heur in hoochmoet trots gedurichlijck gewennen, En dencken, Wat hoeve ick iet swaerlix aen te gaen?

Mijn ouders hebben doch genoech voor mij gedaen.

DE Orden oft Ridderschap van de Annonciade oft Heylige Bootschap, in het vreedsaem geslacht van Savoyen, is eerst ingestelt geweest van den Grave Ameet den Groenen (in't FranschVert) den vijfden van dien naem. Ende hij stelde voor Wapen oft Devise van de voorseyde Orden een gouden Keten oft Halsbant, met vier letteren door malcanderen ghevlochten met minnestricken: onder de welcke was hangende een gouden beelt vande Bootschap die den Heyligen Engel aende maget Maria dede. Met dese vier letteren, te wetenF.E.R.T. (beteeckenende de vier boven-gestelde woorden,Fortitudo eius Rhodum tenuit, dat is, Sijn vromicheyt heeft Rhodes behouden) sijn naecomelingen altijt vermaent worden, dat sij behooren gedurichlijck te onderhouden ende naer te volgen de deuchden oft ridderlicke daden van desen vromen Heere Ameet, den eersten Grave van Savoyen; den welcken over Zee treckende tegen de Ongeloovige, de orden oft Ridderschap van Rhodes sulcke

(58)

diensten dede, voor Acre, dat hij bedienende het ampt van Groot-Meester, van de gantsche Ridderschap versocht was om de Wapen van de selue Ridderschap voor de sijne (oft ten minsten bij de sijne) te voeren, ende sijne naecomelingen int Graefschap (tegenwoordichlijck Hertochdom) van Savoyen nae te laten: ende dat in gedenckenis dat hij de voorseyde Christene Ridders door sijne cloeckmoedicheyt ende vromicheyt verlost hadde ende bevrijt van de tyrannije ende felheyt der Vijanden des Geloofs. Aldus dan desen Groenen Grave, als instelder van dese Orden, noemende sich seluen hooft ende opper-heer van de selue, beriep insgelijcx ende verkoos tot hem noch viertien edele Ridders, daer hij den vijftiende toe was: ende een iegelijck van dien begaefde hij met eenen gouden halsbant, met de

boven-gestelde Devise van vierde letteren F.E.R.T. De namen van de welcke eerste Ridders van dese orden, tot hun gedachtenis, ende eeuwige vermaning, hier onder gestelt zijn: te weten,

Den Groenen Grave, hooft ende opperste des ordens.

Ameet Grave van Geneve.

Antonis Heere van Beaujeu.

Huyg van Challon, Heere van Arlay.

Ameet van Geneve.

Ian van Vienne, Amirael van Vranckrijck.

Willem van Grandzon.

Willem van Calamon.

Roeland van Veyssy Bourbonnois.

Steven, bastaert van Baume.

Iasper van Monmeur.

(59)

Barle van Foras.

Themard van Menchon.

Ameet Bonnard.

Ritsart Musard, Engelschman.

XX. Non inferiora secutus.

Mijn ouders vrome Deucht heb ick altijt gepresen:

En heb noint iet gevolgt dat leeger mochte vvesen.

(60)

POOGTaltijts uwen stam met deuchden te vercieren, O Princelijck geslacht: volgt nimmermeer iet min Dan v voorvaders deen in zeden en manieren:

En nu ghij zijt naest Godt, hebt hem oock in den sin.

Volgt dees Princesse wijs, ô Princen van der aerden, En denckt, Het comt mij toe, dat ic nae mijnder waerden, Nu Godt mij heeft gestelt als rechter in sijn stee,

Mijn volck met recht te doen altijt behoud' in vree.

DE seer Doorluchtige Vorstinne, Vrou Margriet van Vranckrijck, wijlen Coninginne van Navarre, droeg een Goudtsbloeme voor heur Devijs. Welcke bloem, boven alle ander, aldernaest bij de Sonne comt, aengaende heur eygentschap, soo wel in gelijckinge van de gulden stralen, diemen inde bladeren van de selue bloeme siet, als om dies wille dat sij de Sonne ghemeynlijck geselschap houdt, heur seluen altijts keerende aen welcken cant dat de Sonne gaet, van den Oosten af tot den Westen toe: insgelijx ooc opengaende oft heur bladeren toesluytende, nae dat de Som hoog is oft leeg. Ende dese soo deugtsaeme Princesse nam dese Devies voor haer eygen, tot teecken dat sij alle hare daden, gedachten, wille, ende ghenegentheden stierden ende schickten nae de groote Sonne van Gerechticheyt, dat is Godt Almachtich:

mits dat sij gedurichlijcken hooge, hemelsche ende geestelicke dingen in heuren sin ende gedachten had.

(61)

XXI. Antè ferit quàm flamma micet.

Die lof behaelen wil, voor eerst wat groots bestaet, Eneer de vlamme blict, hij op den viersteen slaet.

LAETuwen roem niet gaen verd boven uwe macht, O Princen die het lant uws vijants wilt bespringen:

Toont eerst man tegen man v crijgsvolx groote cracht, Eer gij met brant en roof bestaet soo hooge dingen.

Die met een swacke hant om vier-slaen doet gewach, Geeft veel cleyn vonxkens wt, die niet met al en doogen:

Maer tvier dat vatten sal, comt nae den grooten slach:

Het eerste is maer gecreyt, en glinstering in d'oogen:

Die in een anders lant met weynich crachten valt, Al can hij t'vlacke velt, en open vlecken branden, Wanneer hij verder comt aen steden vast gewalt,

Dan eynd sijn brand in roock, en hy keert weer met schanden.

Anders.

Als gij aenmerct tgewelt dat twee seer groote Heeren D'een tegen d'ander doen, stelt u om af te keeren

(62)

Den inval van hun volck; alsoo dat hunnen twist V landen niet en schendt, eer gij daer wel op gist.

Wort ijser ende steen hert tegen een gewreven, Wacht v dan voor het vier al die daer staet beneven:

Indien ghij tvierslachs werck niet op-houdt te gedoogen Soo moet gij wachten oock dat v tvier spring in d'oogen.

DE Devijs van Hertog Philips van Bourgonnien, den Goeden toegenaemt, was het Vierslach, dat op den Keysteen geslagen zijnde daer Vier wt doet springen: twelck schijnt te vertoonen oft te bedieden de Oorlog tusschen twee machtige oft volck ende cracht-rijcke Vorsten: waer mede sij dicwijls malcanderen heel wtputten, verderven, ende gantsch tot eenen val bringen: beneffens noch het gevaer ende onhervattelicke oft onboetelicke schade die wt susdanige tweedracht pleegt te rijsen, mits dat hun hier ende daer loopende oft vliegende voncken soo wel de omliggende als hun eyghen landen, aen beyde sijden, ontsteken ende schade aendoen.

Anders.

Het vierslach is dan goet, als tvier comt na den slach:

En die zijn cracht betrouwt, doet geen vergeefs gewach.

Anders.

Den genen die begint van Overhant te roemen, En die Victorie singt, eer sijnen vijant wijct,

Die machmen met goet recht, den onberaeden noemen:

Want hij soect vier eer hij den steen aen tvierslach strijckt.

(63)

XXII. Pretium non vile laborum.

Iason is weer gekeert, met tgulde Vlies geladen, Geen slechten arbeyts loon van sijne vrome daden.

ALis de Deugt genoech voor een hooch edel hert, Hoe wel sij met geen loft oft prijs geloont en wert:

Nochtans als vromicheyt van vrome wort gepresen, Dan denckt sij op de leer des Hemels zijn geresen.

Het Gulden Vlies en was niet dan een Schapen vel, Nochtans om sijne deucht daer door te toonen wel,

(64)

Heeft Iason dat gehaelt met waging van sijn leven:

Des is het Vlies altijts den loon des Deugts gebleven.

DE Ridderschap oft Orden van het Gulden Vlies, wiert ingestelt ooc van den voorseyden Goeden Hertog Philips van Bourgonnien (als Paulus Emilius breeder verclaert) in het jaer ons Heeren 1429. Waer toe hij noemde ende verkoos vierentwintich Ridders, beneffens sijn seluen (als Hooft ende Instelder der Order) alle sonder verwijt oft vlack, dat is, daer niet op te seggen en was: Ende gaf een yegelijck van dien, tot teecken oft wtwijsen van de voorseyde Ridderschap, eenen gouden halsbant, ghemaect van sijn bovenvermelde Devijs des Vierslachs;

mitsgaders het Gulden Vlies, daer van vooren aen hangende. Ende dit dede hij, soomen seydt, tot gelijckenis van dat Gulden Vlies, twelck Iason in het lantschap Colchos gewan: het welck gemeynlijk genomen wort voor de Deugt, (oft immers door de vergelding des Deugts:) die altijt van dien voorseyden Prins, Hertog Filips soo bemint ende in sulcker waerden gehouden was, dat hij om dies wille dien toenaem, den Goeden, verdient heeft, met noch anderen heerlicken lof, diemen hem naergheseydt heeft: alst blijct in sijn Graf-dicht: waer in dat ooc vermaent wort van dese voorschreven Orden van't Gulden Vlies, sprekende als wt den mont van den Hertog selfs:

Pour maintenir l'Eglise, qui est de Dieu maison, I 'ay mis sus le noble Ordre, qu'on nomme la Toison.

(65)

Twelck in onse tael aldus luydt:

Om Godes huys, de Kerck, te hoeden voor verlies, Sette ick d'eel Orden in, genaemt het Gulden Vlies.

DE eerste Ridders van deser orden zijn geweest dees navolgende Heeren:

Den Hertog Filips den Goeden, als opperste Hooft ende instelder.

Wilhem van Vienne, (oft Vianen,) Heere van Sinte Ioris.

Reynier Pot, Heere van Roche, oft vander Rootsen.

De Heere van Rombaix.

De Heere van Mantagu.

Roelant van Hukercke, of Wtkercken.

Antonis van Vergy, Grave van Dammartin.

David van Brimeu, Heere van Linny, oft Ligny.

Huyg van Launoy, Heere van Santes.

Ian, Heere van Comines.

Antonis van Toulongeon, Maerschalck van Bourgonnien.

Pieter van Lutsemburg, Grave van Conversan.

Ian van Trimoille, Heere van Ionvelle.

Ian van Lutsemburg, Heere van Beaurevoir.

Gilbert van Launoy, Heere van Villerval.

Ian van Villiers, Heere van Isseadam oft Lileadam.

Antonis, Heer van Croy, ende van Renty.

(66)

Florimont van Brimeu, Heere van Massincourt Robrecht, Heere van Mamines.

Iacob van Brimeu, Heere van Grinny, oft Grigny.

Baudewijn van Launoy, Heere van Moulambaix.

Pieter van Baufremont, Heere van Chargny.

Filips, Heere van Tervant.

Ian van Crequy.

Ian van Croy, Heere van Tours op de Marne.

(67)

XXIII. Flammescit vterque.

Als twee van eender macht malkander gaan bestrijden, Sii raken bey in brant, en comen bey in lijden.

NEEMTghij voor v, te gaen een machtich Vorst bestrijden, Hoe wel ghij selver oock zijt van seer groote macht:

Ick seg, ghij zijt voorwaer niet al te wel bedacht, En ducht oft ghij int laetst v self noch brocht in lijden.

Die sijns gelijck bevecht, comt hem geluck te baet, Soo sal hij d'overhant misschien wel mogen crijgen:

(68)

Doch tzij dat hii verliest, tzij dat hij wint, t'is quaet, Want hun gelijcke macht doetse alle bey seer hijgen.

Twee Lauwer-tacken sterck, te saem met groot ghewelt Gewreven tegen een, door lust oft noot der menschen, Eer sij de voncken viers verspreyden nae ons wenschen, Zijn beyd eerst seer gecrooct, gebroken en geschelt.

Italien dat heeft Afrijcken connen dwinghen, En heeftet noch in't laetst getemt nae lang verzeer:

Doch om dees overhand, recht nae het oude singen, Carthago schreyden lang, Maer Room en loeg niet seer.

Twee stecken oft tacken van Lauwerboom, stijf tegen een gesmeten, ontsteken ende verhitten malcanderen door heur tsamen-slaen, als Plinius schrijft, ende gheven voncken viers van heur. Tselve doen oock de Leeuwen beenders, nae het verhalen van veelen. Insgelijx oock, als twee machtige ende geweldige Heeren, oft

Heircrachten tegen malcanderen comen, dat en can niet geschieden dan met groot gevaer, ende schade van beyde sijden. Het gemeyn spreeckwoort, volgens de voorseyde reden, is waerachtich, te weten, Hert tegen hert en is geen goet voeyerlaken: al oftmen seyde, dat sterck tegen sterck niet bequaem en is om iet mede te dubbelen, oft voeyeren: in't Fransch,Fort contre fort, n'est pas bon à faire doublure. Het beworp oft afbeelding van dese Devijs comt seer nae bij de gedaente ende treck van het Sint Andries Cruys, twelck in oude tijden de eygen Lose oft Devijs van het voorseyde Huys van Bourgonnien plag te wesen: hoe wel dat de bedieding oft wtlegging van beyden seer veel van den anderen verschilt.

(69)

XXIV. Zara àcqitocca.

Als eenen pot vol viers in stucken breect, en craect, Dick wijct: want hetis een quae cans voor die hij raect.

TEwijcken wt den wech als sich verspreydt den brant, Wanneer hii met geen macht der menschen is te blusschen, Is best in allen rijen: want hij aen elcken cant

Sijn voncken wij wt streckt, en vliegt allentom tusschen.

Wee hem die t'vier is naest, Wee hem die een groot Vorst, Als hij verbolgen is, den wech vergeet te ruymen:

Die hem eerst tegen comt, die stoot hij voor de borst.

Des ghij die Heeren dient, wilt dees Les niet versuijmen.

(70)

Die wij is, sal sich selven altijt wel wachten, ende wtten wege maecken, als hij een Prins vergramt oft verstoort siet. Want de gramschap van een groot Heer wort vergeleken met eenen Pot oft Ketel vol viers, die op eenen grooten hoop volcx geworpen zijnde, nergens vallen oft geraken en can, sonder veel schade aen alle canten te doen. Dese Lose oft Devijse gebruycte hier voortijts den Hertog Ian van Bourbon, gelijckmen noch hedensdaechs sien mach op veel plaetsen int lant van Bourbon, ende te Villefranche int lant van Beaujeu.